بعد از ده سال زندگی مشترک، همراه دو دختر ۵ ساله و ۷ ساله، چاره‌ای جز بازگشت به خانه پدری نداشته است. «مرضیه» ۳۶ سال دارد. نه همسرش فوت کرده و نه رسماً جدا شده‌اند، اما دوسال و هشت ماه است که همدیگر را ندیده‌اند. با صدای خفه می‌گوید:
تقصیر خودم بود، نباید اجازه می‌دادم برود و مرا با دو بچه اینجا تنها بگذارد. می‌گفت اقامتم جور شود، خیلی راحت شماها را هم می‌برم پیش خودم. اول با پاسپورت همراه چند نفر دیگر به ترکیه رفت، هفت هشت ماه آنجا ماند، یک روز تماس گرفت و گفت امروز قاچاق‌برها ردمون می‌کنند. بعد این تماس یک ماه ازش خبر نداشتم. دلم هزارجا رفت، کسی نبود ازش خبر بگیرم. تو این یک ماه ده سال پیر شدم. بعد یک ماه، زنگ زد گفت رسیدیم انگلیس و از سختی‌های راه گفت. قرار بود شش‌هفت ماهه کار اقامتش را درست کند، ولی هنوز خبری نشده. ماشین و همه وسایل مغازه را فروخت که پول مهاجرتش را جور کند. الان جز منزل پدرم سرپناهی ندارم. نه شغلی دارم نه منبع درآمدی. نمی‌دانم با این اوضاع چه به سرمان می‌آید.
سرگذشت مرضیه، قصه پر درد هزاران هزار خانواده ایرانی است که همسر، فرزند، برادر یا خواهرشان به امید یافتن زندگی بهتر بار مهاجرت را بسته‌اند؛ مهاجران غیرقانونی که نه تنها با انواع مخاطرات از جمله مرگ، دست و پنجه نرم می‌کنند، بلکه خانواده‌هایشان را با اندوه و دلهره‌های مدام مواجهه کرده‌اند.
به گفته مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، سالانه به طور متوسطه بیش از ۶۵ هزار ایرانی مهاجرت می‌کنند و میل به مهاجرت هر روز در کشور افزایش می‌یابد. براساس دادههای منتشر شده از سوی این مرکز، در دو سال اخیر آمار ایرانیان ترک‌وطن‌کرده نسبت به ۳۰ سال قبل، دو برابر شده است.
در بین مهاجران از هر شغلی یافت می‌شود، از خیاط و آرایشگر و جوشکار گرفته تا دانش‌آموز و دانشجو و استاد دانشگاه. اما حکایت خانواده مهاجران غیرقانونی پشت صحنه‌ای است که در ارقام و آمارهای دولتی جایی ندارد.
«شیوه حکمرانی و مملکت‌داری، بی‌ثباتی اقتصادی، وجود فساد نهادینه شده در کشور، شرایط تحریم ایران و نوسان قیمت ارز، تورم و شرایط اقتصادی مهمترین علت میل به مهاجرت ایرانیان است.»
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران
خطرات مهاجرت غیرقانونی
«مهاجرت غیرقانونی حرف مرگ و زندگی است.» این فشرده حرف‌های پدر یکی از پناهجویان ایرانی ست. فرزندش یک سال است در ترکیه منتظر قاچاق‌برها است و خانواده مجبورند هزینه زندگی‌اش را تامین کنند. او به گزارشگر «زمانه» می‌گوید:
اینجا کار و کاسبی نداشت. سر هرکاری می‌رفت یک هفته دوام نمی‌آورد، نمی‌توانست خرج خودش را هم دربیاورد. افسردگی گرفته بود. خیلی وقت بود تصمیم داشت مهاجرت کند. یک تکه زمین زراعتی داشتیم برایش فروختم و گفتم این تنها کاری ست که ازم برمی‌آید. اول قرار بود یک هفته‌ای از ترکیه برود آلمان. الان یک سال است ماندگار شده و حتی پول توجیبی ندارد. دو سه بار نصف مسیر رو رفته و دوباره برگشته. هر بار می‌رود، زمین و آسمان روی سرم خراب می‌شود. می‌ترسم خدای نکرده تو آب غرق شود! یا بلایی سرش بیاید. به حرفم هم گوش نمی‌دهد، همه‌اش می‌گوید برگردم چه کار کنم؟ مگر اوضاع عوض شده؟ تازه فقط خطر مرگ نیست، سرما و گرسنگی و کتک‌کاری و هزار بلا سرراهشان است.
سالانه خبرهای زیادی از جانباختن پناهجویان ایران بر اثر سرما یا غرق‌شدن آنها در آب منتشر می‌شود: ۶ آبان ۱۳۹۹ یک قایق کوچک ماهیگیری که ۲۳ پناهجو ایرانی را از کانال مانش بین فرانسه و بریتانیا حمل می‌کرد، در آب واژگون شد و همه اعضای یک خانواده ۵ نفره جانشان را از دست دادند؛ آنها خانواده «ایران‌نژاد» اهل سردشت از توابع آذربایجان غربی بودند. ۲۶ دی ۱۴۰۰ دو پناهنده ایرانی پس از بازگرداندن اجباری توسط نیروهای مرزبانی ترکیه بر اثر سرمازدگی جان باختند. ۷ اسفند ۱۴۰۱ غرق‌شدن کشتی حامل پناهجویان در سواحل جنوبی ایتالیا جان دست‌کم ۴۰ شهروند ایرانی، افغانستانی و پاکستانی را گرفت. به گزارش خبرگزاری حقوق بشری «هه‌نگاو» در هشت ماه ابتدایی سال ۱۴۰۰، دست‌کم هفت پناهجوی کُرد اهل شهرهای کرمانشاه، ثلاث باباجانی، مریوان و سردشت در حین مهاجرت به اروپا جانشان را از دست داده‌اند. همچنین این خبرگزاری ۲۰ مهرماه سال جاری از جانباختن یک پناهجو ۳۱ ساله کُرد، در مسیر جنگل‌های مرزی بلاروس و لهستان، بر اثر سرمازدگی خبر داده است.
… سه سال است تو آلمان ماندگار شده. تو این سه سال هرچی داشتیم فروختیم و هنوز اقامتش جور نشده. به خیالش خودش اگر اقامتش درست شود می‌تواند من و فرزندم را ببرد آنجا، ولی چشمم آب نمی‌خورد. این سال‌ها برایم سخت‌ترین روزهای عمر بوده…
حکایت یک خانواده از هم گسیخته
براساس دادههای ویژه‌نامه آماری-تحلیلی «رصدخانه مهاجرت ایران» پناهجویان ایرانی رتبه اول عبور غیرقانونی از کانال مانش را دارند. این ویژه نامه می‌گوید از سال ۲۰۰۹ تا مارس ۲۰۲۳ در مجموع ۵۲ هزار و ۵۴ مهاجر ایرانی غیرقانونی در مرزهای اتحادیه اروپا و کشورهای عضو شینگن شناسایی شده‌اند که به‌طور متوسط سالانه حدود ۳۴۷۰ مهاجر غیرقانونی را شامل می‌شود. همچنین بیشترین ایرانیان شناسایی‌شده (حدود ۷۱ درصد) مربوط به مسیر مدیترانه شرقی بوده‌اند. ایران با ۱۸هزار و ۳۱۸ نفر مهاجر غیرقانونی، اولین کشور در عبور غیرقانونی با قایق در کانال مانش از سال ۲۰۱۸ تا مارچ ۲۰۲۳ بوده است.
باوجود خطرات مهاجرت غیرقانونی، از تمایل ایرانیان به ترک وطن کاسته نشده است. برآوردهای غیررسمی نشان می‌دهد با فروکش کردن اعتراضات خیابانی ۱۴۰۱ و افزایش بازداشت‌ها و همچنین صدور احکام سنگین برای برخی معترضان، تعداد مهاجرت‌های غیرقانونی نیز افزایش یافته است. خواهر یک پناهجوی سیاسی در این باره به «زمانه» می‌گوید:
برادرم در اعتراضات شرکت داشت، حدوداً یک سال پیش چند تا از دوستانش را بازداشت کردند، او هم برای مدتی مخفی شد. از اداره اطلاعات با پدرم چندبار تماس گرفتند، می‌گفتند به پسرت بگو خودش را تحویل دهد. از همان موقع از مرز قاچاقی رفت عراق. بعد از آنجا با هزار بدبختی خودش را رساند به آلمان. هنوز کارهای اقامتش درست نشده. از وقتی رفته آب خوش از گلویمان پایین نرفته. همه‌اش استرس داریم بلایی سرش نیاید، یا چه میدونم دیپورتش نکنند. مادرم از غصه مریض شده. البته اگر اینجا می‌ماند خدا می‌دانند چه به سرش می‌آوردند.
طبق دادههای سالنامه مهاجرتی ایران (انتشار ۱۴۰۱) حدود ۴۴ درصد از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان در ایران تمایل «بسیار زیادی» به مهاجرت دارند. و ۴۲ درصد کارآفرینان و مدیران ارشد و ۴۸ درصد از مدیران دارای تمایل «زیادی» به مهاجرت هستند. همچنین تمایل شدید به مهاجرت در میان کارکنان کسب و کارها حدود ۵۰ درصد است. این سالنامه براساس دادههای جهانی خاطرنشان کرده رتبه ایران در «شاخص جریان بالقوه مهاجرت» برای سال ۲۰۱۸ از ۱۵۰ کشور جهان رتبه ۸۷ و در «شاخص فرار مغزها» در ۲۰۲۲، از ۱۷۷ کشور رتبه ۱۰۶ را دارد.
همسر یکی از مهاجران درمورد میل شدید شوهرش به مهاجرت به «زمانه» می‌گویند:
خیلی وقت‌ها درمورد مهاجرت صحبت می‌کرد. راستش من رضایت نداشتم. می‌گفتم با یک بچه سه ساله، تو مملکت غریب، آن‌هم با این هم خطر، چطوری می‌توانم باهات بیام؟ به حرفم گوش نکرد. اینجا شغلش جوشکاری ساختمان بود، می‌گفت برای ماها تو اروپا کار زیاد است. آخرش اینقد زیرگوشم خواند تا رضایت دادم، یعنی مجبور شدم. حالا هم سه سال است تو آلمان ماندگار شده. تو این سه سال هرچی داشتیم فروختیم و هنوز اقامتش جور نشده. به خیالش خودش اگر اقامتش درست شود می‌تواند من و فرزندم را ببرد آنجا، ولی چشمم آب نمی‌خورد. این سال‌ها برایم سخت‌ترین روزهای عمر بوده. قبلاً یک درآمد مختصری داشت، پیش هم بودیم، ولی حالا چی؟ بعضی شب‌ها فکر می‌کنم اصلاً من و بچه‌اش را فراموش کرده، شاید هیچ وقت نشود دوباره ببینمش. کل زندگیم شده فکر و خیال. اگر کمک خانواده‌ام نبود باید تو خیابان می‌خوابیدم.
شیوه حکمرانی؛ عامل مهاجرت
باوجود رشد چشمگیر مهاجرت (قانونی و غیرقانونی) در ایران به نظر نمی‌رسد مسئولین جمهوری اسلامی چاره‌ای برای بهبود شرایط موجود داشته باشند.
بهرام صلواتی مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، چندی پیش در جلسه بررسی چالش‌ها و راهکارهای تدبیر مهاجرت نخبگان، با بیان اینکه مهاجرت این افراد یک مسئله پیچیده فرهنگی، سیاسی و اجتماعی است، تصریح کرد:
ما در خصوص مهاجرت نخبگان، زمان را از دست داده‌ایم و در برخی از تقسیم‌بندی‌ها، درصد مهاجرت به۸۰ درصد هم رسیده است.
در همین جلسه، بابک نگاهداری رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس چنین نظر داده است:
متاسفانه امروزه درصد قابل توجهی از اساتید، پزشکان و نخبگان میل به مهاجرت دارند و در میان افراد مهاجرت کرده، درصد ماندگاری آنها عدد بالایی است. این میل به مهاجرت به غیر از اساتید و نخبگان، به شرکت‌های دانش‌بنیان و حتی دانش‌آموزان مقطع دبیرستان هم رسیده و عمق موضوع بیشتر شده است.
محمد شریفی مقدم، دبیرکل خانه پرستار در روزهای گذشته ضمن بیان اینکه «سالانه بیش از ۳ هزار پرستار از ایران مهاجرت می‌کنند» گفته است:
کمبود پرستار در حال حاضر آن‌قدر جدی است که به دلیل این کمبود بیماران جان خود را از دست می‌دهند، اگر شما از بیماران و مراجعان چنین چیزی را نمی‌شنوید دو دلیل دارد، یا آگاه نیستند و یا اینکه مظلوم هستند و کمبودها را می‌پذیرند. به جرأت می‌گویم بیماران به دلیل کمبود پرستار می‌میرند.
اگرچه آمارها، شواهد و اظهارات برخی مسئولین خبر از به‌صدا درآمدن زنگ خطر مهاجرت در ایران می‌دهند، اما اخیراً روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی رئیس‌جمهوری پدیده مهاجرت نخبگان و متخصصان را نگران‌کننده ندانست و اعلام کرد:
به عنوان یکی از مجموعه‌های درگیر با مسئله، خوب است به شما بگویم آمار مجموعه‌ها، افراد و شرکت‌های مهاجرت‌کننده در حال حاضر اصلاً خطرناک نیست. یعنی مثلاً اگر تا سال‌های قبل ۱۰۰ نفر می‌رفتند، حالا ۲۰۰ نفر شده است.
حسین محمدصالحی، عضو کمیسیون امور داخلی مجلس نیز شهریورماه سال جاری در گفت‌وگو با وبسایت «انتخاب» در پاسخ به سوال اخراج سریالی اساتید دانشگاه و افزایش میل نخبگان به مهاجرت گفته است:
جلوگیری از خروج نخبگان به چه قیمت؟ وقتی نخبه در کشور می‌ماند، باید در خدمت مردم باشد، اما فعالیت‌های ضدمردمی از هیچ فردی در هیچ سطحی قابل پذیرش نیست. همه در برابر قانون یکسان‌اند. قرار نیست ما نخبگان را به این قیمت که هر کاری بخواهند انجام دهند، در کشور نگه داریم.
غلامرضا مصباحی‌مقدم، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و عضو شورای مرکزی جامعه روحانیت هم در آستانه سالگرد اعتراضات سال گذشته به این وبسایت گفت: «در پی این حوادث بخش مهمی از ذخایر کشور به خارج منتقل شد و جمع زیادی از نخبگان مهاجرت کردند و همچنین کسب و کار مردم در حوزه فضای مجازی ماه‌ها با مشکلات جدی مواجه بود.» او در ادامه بانی و مقصر مشکلات کشور را «اعتراضات مردمی سال گذشته» عنوان کرد.
علی‌رغم اینکه وخامت اقتصادی و فساد نهادینه‌شده را انکار می‌کنند، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران سال گذشته با اشاره به ارزیابی‌های این مرکز عنوان کرد: «شیوه حکمرانی و مملکت‌داری، بی‌ثباتی اقتصادی، وجود فساد نهادینه شده در کشور، شرایط تحریم ایران و نوسان قیمت ارز، تورم و شرایط اقتصادی مهمترین علت میل به مهاجرت ایرانیان است.»