فرونشست و ویرانی در کمین مسجد شاه و نقش رستم

کوتاه زمانی بعد از پایان کار مرمت گنبد مسجد جامع عباسی در میدان نقش جهان اصفهان، که با اما و اگرهای بسیار همراه بود، ‌ خبرهای منتشر شده حاکی از ترک برداشتن گنبد و کج شدن ستون‌های سنگی به خاطر نشست سازه است. از سوی دیگر ترک‌های ناشی از فرونشست زمین به حدود ۱۰ متری نقش رستم رسیده است. ترک‌هایی ۷۰ سانتی‌متری که تاکنون هر سال با شن و ماسه پر می‌شده، اما اکنون خطر مجموعه‌ی نقش رستم را تهدید می‌کند. فرونشست و ناتوانی مسئولان میراث فرهنگی در کنترل وضعیت، به نگرانی‌ها دامن زده است که مبادا این آثار ارزشمند تاریخی که در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده و میراثی برای همه‌ی انسان‌ها محسوب می‌شود، از بین برود. بهرام نادی استاد دانشگاه و عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان به «مهر» گفته است:

در بازدیدی که به تازگی از مدرسه ناصریه و مسجد امام (مسجد جامع عباسی) داشتم، گنبد این مسجد تاریخی ترک خورده و ستون‌های آن کج شده و حتی پای ستون‌های سنگی شکسته است». مسجد جامع عباسی مهم‌ترین مسجد در بین مساجد تاریخی اصفهان است. این بنا در دوران صفویه ساخته شده و شاهکاری در معماری، کاشیکاری و نجاری به شمار می‌آید. مسجد شاه در دی‌ماه ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد که نشان‌دهنده‌ی اهمیت این مسجد است.

اردیبهشت سال گذشته، با جمع‌آوری داربست‌هایی که بیش از یک دهه نمای گنبد و میدان را تحت تاثیر قرار داده بود، مشخص شد که عملیات مرمت گنبد که به قصد از بین بردن ترک‌ها و شکستگی‌ها بود، اصولی نبوده و نتیجه‌ی کار باعث دلزدگی کارشناسان و مردم شد. تصاویری که بعد از عملیات مرمت و باز کردن داربست‌ها از گنبد منتشر شد از تفاوت آشکار رنگ بین کاشی‌های به‌کار رفته در مرمت گنبد با کاشی‌های قدیمی نشان داشت. ضمن اینکه سطح بیرونی بخش مرمت شده‌ی گنبد، انحنای درستی ندارد که با اولین نگاه قابل مشاهده است. با پایان کار مرمت گنبد، صرف نظر از حیف و میل سرمایه‌ی مردم که در جای خود باید مورد رسیدگی قرار می‌گرفت، نگرانی‌ها به خاطر احتمال خارج شدن مسجد شاه از فهرست جهانی یونسکو بیشتر شد.

تصاویری که بعد از مرمت منتشر شد نشان می‌داد که گنبد مسجد ۴۰۰ ساله جامع عباسی، متاثر از تحمل وزن داربست‌هایی که به مدت ۱۴ سال بر سطح این گنبد نصب بوده و همچنین به دلیل رعایت نشدن اصول مرمت، در بخش‌هایی دچار فرورفتگی شده و از آن مهم‌تر اینکه نیمه‌ی گنبد که تحت مرمت قرار گرفته بود، با نیمه دیگر آن اختلاف قرینگی محسوس دارد. در سمت دیگر میدان نقش جهان، مسجد شیخ لطف‌الله قرار گرفته که گنبد این مسجد هم چنین داستانی را از سرگذرانده و مرمت گنبد، موجب شده که گنبد دو رنگ شود. با این همه و با وجود سابقه‌ی تاریک میراث فرهنگی در مرمت آثار تاریخی، خطری که امروز مسجد را تهدید می‌کند، عمق بیشتری دارد و به سیاست‌های کلی و ساختار سیاسی برمی‌گردد. از این رو به نظر می‌رسد رسیدن به راه حلی منطقی و موثر به سادگی و تحت همین ساختار مدیریتی کشور اگر نگوییم ناممکن، بسیار بعید و دور از ذهن به نظر می‌رسد. در حال حاضر ترک‌های روی دیوارهای مسجد و کج شدن ستون‌های سنگی نشانه‌ی واضحی است از نشست سازه‌ی مسجد و جلوگیری از ادامه‌ی این روند نیاز به تصمیمی موثر دارد که از توان مدیریت فعلی خارج است.

برداشت‌های غیر اصولی از آب‌های زیرزمینی

دشت اصفهان-برخوار که شهر اصفهان در آن قرار گرفته است، به خاطر افت سطح آب‌های زیرزمینی از سال ۱۳۴۵ منطقه‌ی ممنوعه اعلام شده و حفر چاه در آن ممنوع بوده است، با این وجود از همان تاریخ تاکنون ۱۴۸۰ حلقه چاه غیر مجاز و ۴۸۰۰ حلقه چاه مجوزدار در این دشت حفر شده است. همه‌ی این چاه‌ها با هم چنان فشاری بر دشت اصفهان-برخوار وارد کرده که این دشت یکی از دشت‌های قرمز از نظر فرونشست اعلام شده است. نکته مهم این است که بسیاری از این چاه‌ها به‌خصوص چاه‌های حریمی، از زمان خشک شدن زاینده‌رود و کاهش منابع آب سطحی حفر شده‌اند. درباره فرونشست اصفهان، مهدی سوادکوهی در گفتگو با «مهر» اظهار کرد: «متولی اعلام وضعیت فرونشست زمین، سازمان نقشه‌برداری و زمین‌شناسی است که نرخ فرونشست را براساس تصاویر ماهواره‌ای و روش‌های راداری استخراج می‌کند. با وجود این، طی ۲ سال گذشته با نصب GPS داده‌های جدیدی از وضعیت فرونشست اصفهان به دست آمد و حداکثر نرخ آن ۱۸ سانتیمتر در سال برآورد شد». با افزایش فرونشست زمین، همه‌ی کارشناسان بر این نظر بوده‌اند که دلیل این اتفاق، برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی است. یک مهندس سیستم‌های انتقال آب به رادیو زمانه گفت: «برداشت سریع و بیش از حد آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی و صنعتی باعث می‌شود که زمین فرصت و توان بازیابی خود را نداشته باشد و با خالی شدن سفره‌های زیرزمینی از آب، لایه‌های متخلخل فشرده شده که در سطح زمین به صورت فرونشست خود را نشان می‌دهد». وی تاکید می‌کند: «در این سال‌ها که مناطق مرکزی ایران با خشکسالی درگیر بوده، به‌جای کاستن از فشاری که به سفره‌های آب زیرزمینی وارد می‌شود، با گسترش کشاورزی تا جایی که امکان داشته، از آب‌های زیرزمینی استفاده کرده‌ایم. جالب این است که با وجود چنین شرایط دشواری، هیچ گاه برای بهبود بهره‌وری و حذف روش‌های سنتی کاری انجام نشده است. هنوز هم کشاورزی با همان روش‌های سنتی انجام می‌شود».

مهدی سوادکوهی نیز همین نظر را دارد. او می‌گوید:

بیشترین مصارف آب زیرزمینی در بخش کشاورزی است پس اگر بیشترین صرفه‌جویی در این بخش انجام شود، یک راهکار است ولی به این سمت نرفتیم.

فرونشست زمین، بلاهت مسئولان

زمانی که موضوع فرونشست زمین خود را به مسئولان تحمیل کرد، سرانجام در سال ۹۸ سازمان زمین‌شناسی کشور مامور تهیه‌ی اطلس فرونشست زمین در دشت‌های استان اصفهان شد. این سازمان اعلام کرد دو هزار و سیصد کیلومتر از دشت‌های استان در خطر فرونشست زمین قرار گرفته و در پایش‌های بعدی این رقم تا ده هزار کیلومتر افزایش یافت. به بیان دیگر، استان اصفهان رکورددار بیشترین مساحت درگیر با فرونشست زمین است. فرونشست در اصفهان، ۸۲۰ هزار منزل مسکونی، ۶ هزار بنای تاریخی، ورزشگاه نقش جهان، دو پالایشگاه مهم و سه فرودگاه و دو و نیم میلیون نفر جمعیتی را که در این دشت زندگی می‌کنند، در معرض خطر قرارداده است. به نوشته‌ی «اعتماد» کارشناسی که قبلا مسئولیت مدیریتی در استان داشته و نخواسته نامش فاش شود گفته است: «طبق محاسبات کارشناسان در مناطق شمالی استان اصفهان، نشستی در حدود ۱۸۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر را تجربه خواهیم کرد و در مناطق مرکزی مانند میدان نقش جهان با توجه به ضخامت آبرفت دانه ریز این مناطق، ۴۶ سانتی‌متر نشست در انتظار است».

فرونشست در دشت اصفهان-برخوار به برداشت بی‌رویه‌ی آب‌های زیرزمینی مربوط است. برداشت بیش از حد آب از سفره‌های زیرزمینی برای پاسخ به نیاز کشاورزان است. به این دلیل که بخش کشاورزی مصرف کننده‌ی اصلی آب است و مصارف خانگی در برابر آن ناچیز است. اما سیاست‌های خودکفایی در کشاورزی، اجازه‌ی نفس کشیدن به زمین را نمی‌دهد. کارشناسان بسیاری بر این نظر هستند که امروز دیگر باید بین هزینه و فایده تعادل برقرار کرد و لزومی ندارد به هر قیمتی که شده فلان محصول کشاورزی را خودمان تهیه کنیم. کوروش شیرانی، عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور به «اعتماد» می‌گوید: «مدیریت مصرف بهینه آب خصوصا در بخش کشاورزی، توجه به ارزش سود به هزینه بسیاری از محصولات کشاورزی در ارتباط با مصرف آب، شاید بهتر باشد که آن محصول وارد شود و از مصرف آب برای تولید آن محصول انصراف داد». در حالی که اغلب کارشناسان چنین نظری دارند، روشن است که سیاست‌های خودکفایی در سطوح بالاتر از وزارت کشاورزی طراحی می‌شود. به گزارش «ایرنا» سید‌مجتبی خیام نکویی در همایش نوآوری بهره‌وری در حوزه کشاورزی اظهار کرد: «اکنون استکبار جهانی غذا را ابزاری برای فشار آوردن به بسیاری از کشورها در نظر می‌گیرد». همین یک جمله نشان از ذهنیت ایده‌ئولوژیک مسئولان به موضوع کشاورزی دارد و با وجود چنین جهان‌بینی و ذهنیت دور از واقعیت‌ها و استعداد‌های کشور در بین مسئولان تصمیم‌گیر طبیعی است که کمبود آب را باور نداشته باشند یا از نظر آنها در اولویت نباشد.

به نوشته‌ی «فارس»، محمدرضا رحیمی، معاون اول دولت احمدی‌نژاد در حاشیه اجلاس وزرای کشاورزی اعضای گروه دی‌هشت در تهران گفته بود: «کشاورزی ایران ظرفیت تأمین غذای ۲۰۰ میلیون نفر را دارد». دو دولت احمدی‌نژاد، دورانی بود که بیشترین مجوز حفر چاه داده شد. مجوزهایی که امروز به مشکل بزرگ کنترل مصرف آب تبدیل شده است. در همین دولت هم چنین نگاهی وجود دارد. به گزارش «رویداد۲۴» عزت‌الله ضرغامی در مقام وزیر میراث فرهنگی گفت: «مردم پاسارگاد به دلیل مقبره کوروش نمی‌توانند کشاورزی کنند، چاه بزنند… باید این مشکلات برطرف شود و قوانین حریم‌ها مقداری انقباض پیدا کند». معنای روشن حرف او این بود که باید در ضوابطی که جلو حفر چاه را می‌گیرد بازنگری شود. نکته‌ی جالب این است که ضرغامی وزیر میراث فرهنگی است!

خطر خروج از فهرست یونسکو

چنان که گفته شد، میدان نقش جهان اصفهان نیز در معرض فرونشست زمین قرار گرفته است و در حالی که سازمان نقشه برداری کشوری حد نهایی فرونشست در این نقطه را ۴۶ سانتی‌متر تخمین زده، نرخ فرونشست زمین در اصفهان را سالانه بین ۱۵ تا ۱۸ سانتی‌متر اعلام کرده است. این در حالی است که فرونشست بیش از ۴ میلی‌متر در دنیا بحرانی تلقی می‌شود. به نوشته‌ی «ایسنا» بهرام نادی با بیان اینکه نرخ فرونشست میدان نقش جهان اصفهان حدود ۳ تا ۵ سانتی‌متر در سال است، اظهار داشت: «۳ تا ۵ سانتی‌متر در سال عدد زیادی است زیرا این سازه‌های تاریخی برای این نرخ از نشست طراحی نشده‌اند». اساسا نشست در سازه‌های بزرگ موضوعی بسیار حساس است و طراحان سازه تمام تلاش خود را به کار می‌بندند که جلو نشست را بگیرند. زیرا کوچک‌ترین نشست‌ها هم تنش‌های سنگینی را به سازه تحمیل می‌کند. به همین دلیل است که در ساخت پل‌ها، برای از بین بردن نگرانی به‌خاطر نشست پایه‌های پل و وارد شدن تنش بیش از حد به سازه، پل‌ها را به صورت قطعه‌قطعه می‌سازند تا هر قطعه در مواقع حساس اجازه‌ی تغییر شکل به سازه را بدهد تا از ایجاد تنش در سازه جلوگیری شود. اما در ساختمان مسجد شاه، چنین موضوعی مطرح نبوده و به همین دلیل سازه‌ی بزرگ و آجری مسجد به شدت در برابر نشست حساس است. نشست موجب شده تا ترک‌ها کم‌کم در دیوارها پدیدار شده و پایه‌های سنگی مسجد از محور خود خارج شود.

بهرام نادی در مقام متخصص عمران و ژئوتکنیک با بیان اینکه نگاه جامعی به موضوع توسعه وجود ندارد، تصریح می‌کند:

تنها دنبال توسعه هستیم ولو اینکه به قیمت از بین رفتن آثار تاریخی تمام شود در حالی که نباید فراموش کرد به ازای هر بارگذاری جدید با توجه به منابع آب محدود، به منابع آب زیرزمینی فشار وارد می‌شود و سال به سال آب زیرزمینی کاهش و فرونشست ادامه پیدا می‌کند». این عضو کارگروه تخصصی فرونشست زمین اصفهان تصریح کرد: «علیرغم پیگیری‌ها و در حالی که قرار بود سازمان زمین شناسی کشور در میدان نقش جهان، پل‌های تاریخی، مسجد عتیق و مسجد سید GPS نصب کند، هیچ کدام انجام نشده است.

در حالی که سازه‌ی تاریخی مسجد شاه در میدان نقش جهان در وضعیت مبهمی قرار گرفته است، این احتمال وجود دارد که با واکنش یونسکو مواجه شده و از فهرست جهانی خارج شود. پیش از این و در ماجرای ساخت ساختمان بلند در حریم میدان، احتمال خارج شدن میدان از فهرست یونسکو قوت گرفت که ظاهرا با توقف ساخت و ساز مسئله رفع شد. اکنون تمام موجودیت بنای تاریخی در معرض نابودی قرار گرفته و اگر اهمیت این بنا برای تصمیم‌گیران روشن نباشد، ای‌بسا که باید در انتظار خبرهای ناگوار بود.

دلهره‌ی نابودی تخت جمشید به روزهای ابتدایی بعد از انقلاب ۵۷ برمی‌گردد. زمانی که خلخالی در مقام حاکم شرع به شیراز رفت تا به چند پرونده‌ی قضایی رسیدگی کند. خلخالی با گفتن اینکه تخت جمشید از مظاهر پادشاهی است، از عزم خود برای نابودی آن گفت. عزم خلخالی با واکنش شدید نصرت‌الله امینی استاندار فارس و عده‌ی زیادی از مردم مرودشت مواجه شد. مردم مرودشت، به سمت تخت جمشید حرکت کردند تا جلو انقلابیون تندرو را بگیرند و با گفتن اینکه باید از روی جنازه‌ی ما رد شوید تا بتوانید تخت جمشید را خراب کنید، بر انقلابیون غلبه کردند. مسئله‌ی میراث فرهنگی و الزام حفاظت از آثار تاریخی در چند دهه‌ی اخیر با افت و خیز همراه بوده است.

چالش بزرگ این است که اکنون ماندگاری و امنیت بناهایی مانند تخت جمشید و میدان نقش جهان اصفهان با موضوع آب گره خورده است. برداشت بی‌رویه‌ی آب‌های زیرزمینی موجب فرونشست شدید استان‌های مرکزی شده است. بر اساس پژوهش تخصصی دانشگاه شیراز در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ که نتیجه‌ی کار به سازمان زمین‌شناسی محول شد، اندازه‌ی فرونشست زمین در دشت مرودشت به دست‌ آمده است. این پژوهش نشان می‌دهد که تا ۱۵ سال پیش تنها منطقه‌ی کوچکی از دشت مرودشت با فرونشست درگیر بوده است اما در سال‌های اخیر تمام دشت مرودشت با این مشکل درگیر شده است. مریم دهقانی عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز به «ایلنا» می‌گوید:

حدود ۱۰ سال است که در تمام رسانه‌ها مشکلات فرونشست زمین را فریاده زده‌ایم اما نتیجه‌ای حاصل نشده است». وی فرونشست زمین در دشت مرودشت را فاجعه‌آمیز می‌داند و می‌گوید: «شهرک صنعتی فتح‌آباد، کناره، فیروزی، پتروشیمی مرودشت، خط انتقال گاز که از دشت مرودشت عبور کرده‌اند، خطوط ریلی، مجموعه‌ی مسکن مهر و زیرساخت‌ها همه تحت تاثیر فرونشست زمین قرار دارند». این عضو هیئت علمی با اظهار نگرانی از وضعیت برداشت آب‌های زیرزمینی و بی‌توجهی مسئولین به این موضوع، با اشاره به اینکه لبه‌ی فرونشست در منطقه تاریخی نقش رستم واقع شده که پهنای این شکاف به حدود نیم متر تا ۷۰ سانت می‌رسد، می‌گوید: «این شکاف‌ها به فاصله ۱۰ تا ۱۵ متری منطقه باستانی نقش رستم ایجاد شده که هر ساله با اینکه این شکاف‌ها با شن و ماسه پر می‌شوند اما دوباره سر باز می‌کنند.

اگر روزگاری مجموعه‌ی تخت جمشید از خشم خلخالی و انقلابیون همراهش جان به در برد، اکنون با وضعیت به مراتب بغرنج‌تری مواجه شده است. در اولین گام باید برای کشاورزان منطقه روشن شود که برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی چه فاجعه‌ای به بار خواهد آورد و در گام بعد، مسئولانی که درکی از این موضوع دارند، تلاش کنند روش‌های نوین کشاورزی را در منطقه گسترش دهند و در گام سوم لازم است برای هر تصمیمی که می‌گیرند، هزینه و فایده‌ی آن را بسنجند. تغییرات اقلیمی به اندازه‌ی کافی فشار سنگینی بر مناطق مختلف کشور وارد کرده است، از این رو باید از افزایش فشار بر منطقه‌ی درگیر خشکسالی جلوگیری کرد. تاسف برانگیز است که تصمیم درست در این باره با مفاهیم ایدئولوژیک گره خورده و توان درک واقعیت‌ها را از مسئولان گرفته است.