کادر درمان در ایران، در مقایسه با دیگر مزدبگیران حتی وضعیت معیشتی خوبی هم ندارد. در کنار آمارهای رسمی که از افزایش قابل توجه مهاجرت پزشکان و پرستاران ایرانی حکایت دارند، برخی مسئولان وزارت بهداشت درباره «فروپاشی نظام سلامت کشور» هشدار داده‌اند.
امین، پرستار یکی از بیمارستان‌های همدان درباره میل خود به مهاجرت از ایران به رادیو زمانه می‌گوید:
برای مهاجرت برنامه‌ریزی کردم. هر کسی را می‌بینم به فکر مهاجرت است. هر کشوری باشد از ایران بهتر است. اینجا جای ماندن نیست. وضعیت بد اقتصادی، تبعیض در کار، درآمد پایین، ساعات کار طولانی و نبود امنیت شغلی و هزار جور مشکل دیگر است. چند تا از دوستانم رفتند آلمان و عمان. می‌گویند با ایران قابل مقایسه نیست، هم درآمدش، هم حرمت و احترامی که به پزشک و پرستار می‌گذارند باورکردنی نیست. وضعیت مضحکی‌ست، جمهوری اسلامی کاری کرده که باور و تصور رفاه و آسایش در کشورهای دیگر برای ما میسر نیست.
افزایش روزافزون میل به مهاجرت کادر درمان
آمارها و پیمایش‌ها صحبت‌های امین را تائید می‌کند. در پیمایش شاخص «میل به مهاجرتِ» سال ۱۴۰۰، که توسط رصدخانه مهاجرت ایران، انجام شد، تنها ۱۱ درصد از شرکت‌کنندگان در پیمایش در پاسخ به پرسش «هم‌اکنون چه میزان تمایل به مهاجرت از ایران دارید؟» گزینه «هیچ یا خیلی کم» را انتخاب کرده‌اند. نتایج نظرسنجی نشان می‌دهد: ۳ درصد گزینه «کم»، ۱۵ درصد «متوسط»، ۲۶ درصد «زیاد» و ۴۵ درصد گزینه «خیلی زیاد» را انتخاب کرده‌اند. این در حالی‌ست که قبل از شروع کرونا تمایل «خیلی زیاد» پزشکان و پرستاران به مهاجرت ۳۷ درصد بوده است. همین نظرسنجی می‌گوید، ۷۳ درصد شرکت‌کنندگان گزینه «خیلی زیاد» و ۱۶ درصد آنها گزینه «زیاد» را در «اثرات تورم و اقتصاد» بر میل خود به مهاجرت انتخاب کرده‌اند. این رصدخانه در سال ۲۰۱۸ اعلام کرده بود، ۴ هزار پرستار و ۸ هزار جراح و پزشک ایرانی تنها در کشور آمریکا مشغول به کار هستند. کشورهای آلمان، آمریکا، استرالیا و کانادا بیشترین مقصد مهاجرت کادر درمان ایرانی است. همچنین اخیراً محمدرضا اسدی، نائب‌رئیس سازمان نظام پزشکی کشور در گفت‌وگو با روزنامه هم‌میهن از نگرانی خود درباره «فروپاشی نظام سلامت کشور» گفته است.
در همین رابطه چند ماه پیش محمد شریفی مقدم، دبیرکل خانه پرستار، در مصاحبه با رسانه‌های داخلی گفته بود: براساس درخواست گواهی «گود استندینگ» «دست‌کم سالانه ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند.» به یک معنا ماهانه حدود ۲۰۰ پرستار کشور را ترک می‌کنند، البته این آمار هم دقیق نیست، چون برخی شخصی و یا از راه‌های دیگری برای مهاجرت اقدام می‌کنند. همچنین در کنار مهاجرت‌ها، هرچند گاه یک بار در رسانه‌های داخلی خبرهایی از انصراف‌های دسته‌جمعی رزیدنت‌ها، اعتراض کادر درمان به وضعیت معیشت و نیز بی‌رغبتی پزشکان متخصصان برای فعالیت در تخصص خود منتشر می‌شود.
«در دوران کرونا می‌گفتند کادر درمان نور چشم و عزیز و نمی‌دانم نجات‌بخش ایران است، ولی حالا چی؟ همه چیز فراموش شده. هرچند در آن دوران ما به وظیفه انسانی خودمان عمل می‌کردیم و به شعارها باور نداشتیم، اما آدم حس می‌کند گولش زده‌اند! این همه تبعیض و بی‌حرمتی واقعاً رنج‌آور است. راستش من امیدی به تغییر ندارم و دیگر خسته شدم. با هر شرایط و سختی که در راه باشد تصمیم به ترک ایران دارم.»
انکار مسئولان
اگرچه آمار و شواهد حاکی از بحران در نظام بهداشت و سلامت کشور است اما وزیر بهداشت، بهرام عین‌اللهی آذر سال گذشته به خبرنگار ایرنا، درباره نگرانی‌های موجود از مهاجرت پزشکان گفته بود:
موضوع مهاجرت جراحان و پزشکان ایرانی بیشتر فضاسازی رسانه‌ای بوده و آمارها نشان می‌دهد که وضعیت نیروهای ذخیره متخصص و تربیت شده خوب است، به طوری‌که امسال چهار هزار دستیار به کار گرفته شده که رقم کمی نیست.
یک پرستار درباره انکار و نفی مهاجرت کادر پزشکی توسط وزیر بهداشت به رادیو زمانه می‌گوید:
کافی است آقای وزیر از چند بیمارستان پرس و جو کنند تا بفهمند در این مدت چند تا پزشک و پرستار و رزیدنت مهاجرت کرده‌اند یا به فکر مهاجرت هستند! من که چند سال پیش حتی با تصور مهاجرت هم مشکل داشتم، الان دارم برنامه‌ریزی می‌کنم زودتر از ایران بروم. وقتی کنکور می‌دادیم فکر می‌کردم با رفتن به دانشکده پزشکی حداقل بخشی از مشکلاتمان رفع خواهد شد، ولی حالا هر روز یک مشکل جدید داریم. صادقانه بگویم من و همکارهایم رغبتی به کار در ایران نداریم.
یکی دیگر از پرستاران از شغل دوم برخی از همکارانش به دلیل نداشتن درآمد کافی می‌گوید. او در گفت‌وگو با رادیو زمانه می‌گوید:
خیلی از همکارانم شغل دوم دارند. با وجود اینکه شیفت‌های کاری در بیمارستان زیاد است و فرصتی برایمان باقی نمی‌ماند اما ناچاریم کارهای پاره وقت انجام دهیم. از مسافرکشی گرفته تا فروش وسایل آرایشی بهداشتی در اینستاگرام. واقعاً این وضعیت خسته‌کننده است، اگر تا به حال مهاجرت نکرده‌ام تنها به خاطر پدر و مادرم بوده. ولی با این وضعیت شاید مجبور باشم به حرفشان گوش ندهم و من هم مثل خیلی از همکارانم مهاجرت کنم، حتی از راه قاچاق.
تعرفه‌گذاری‌ها، اعتراضات، قلدری مسئولان
با پایان تعطیلات نوروز ۱۴۰۲، دومین سری «معوقات تعرفه خدمات پرستاری در سال ۱۴۰۱» به حساب پرستاران واریز شد. اما نحوه تعرفه‌گذاری‌ها، اعتراضاتی از سوی پرستاران شهرهای اراک، سنندج، قزوین، بابل، مشهد و قم را به همراه داشت. از مهم‌ترین خواسته‌های معترضان، بازبینی و تدوین مجدد آیین‌نامۀ خدمات پرستاری مصوب ۱۳۸۶ و تغییر در مناسبات اجرای تعرفه‌گذاری آن است. گزارش‌ها حاکی از آن است که ارقام واریزی تناسبی با حجم کار موظف و اضافه کار پرستاران نداشته و در بیشتر موارد این ارقام حتی از رقم اضافه‌کاری یا کارانه پرستاران هم کمتر است.
یکی از پرستاران معترض در سنندج به رادیو زمانه می‌گوید:
واریزی که برای من شده حتی به ۷۰۰ هزار تومان در ماه هم نمی‌رسد. نمی‌دانم این تعرفه‌ها چطوری لحاظ شده! هیچ چیز این مملکت درست نیست. البته اعتراض ما فقط به تعرفه‌گذاری نیست، به تبعیض در نظام پزشکی، کار طولانی‌مدت و خیلی چیزهای دیگر است. این همه وعده وعید دادند و نتوانستند حتی یک مورد را هم درست انجام دهند. حالا می‌آیند می‌گویند چرا پرستاران کشور را ترک می‌کنند! چرا ترک نکنند؟ مگر شما حرمتی برای پرستار باقی گذاشته‌اید که اینجا بماند؟ هرکسی از این مملکت رفت وضعیتش بهتر شد. ما تو کشور خارجی غریب نیستیم، اینجا تو مملکت خودمان غریبیم.
یکی دیگر از معترضان، در مصاحبه با زمانه درباره سیاست‌های کلی نظام پزشکی کشور می‌گوید:
وضعیتی که بر کشور حاکم است به ما می‌گوید برنامه‌ای برای تغییر شرایط نظام سلامت وجود ندارد. جمهوری اسلامی همه چیز را با قلدری پاسخ می‌گوید. شما به تعداد معترضان در اینجا نگاه نکنید، چندین برابر معترض وجود دارند که الان در بیمارستان، منزل یا سر شغل دوم هستند. هیچ کس از این شرایط راضی نیست. دوران کرونا می‌گفتند کادر درمان نور چشم و عزیز و نمی‌دانم نجات‌بخش ایران است، ولی حالا چی؟ همه چیز فراموش شده. هرچند در آن دوران ما به وظیفه انسانی خودمان عمل می‌کردیم و به شعارها باور نداشتیم، اما آدم حس می‌کند گولش زده‌اند! این همه تبعیض و بی‌حرمتی واقعاً رنج‌آور است. راستش من امیدی به تغییر ندارم و دیگر خسته شدم. با هر شرایط و سختی که در راه باشد تصمیم به ترک ایران دارم.
«شما حرمتی برای پرستار باقی گذاشته‌اید که اینجا بماند؟ هرکسی از این مملکت رفت وضعیتش بهتر شد. ما در کشور خارجی غریب نیستیم، اینجا تو مملکت خودمان غریبیم.»
نظام سلامت در آستانه فروپاشی
علیرغم هشدارهای پی‌درپی کارشناسان و برخی مسئولان نظام پزشکی، مقامات سیاسی جمهوری اسلامی اراده‌ای به تغییر رویکرد خود در قبال نظام سلامت کشور ندارند. در همین رابطه، آبان ۱۴۰۰ حسینعلی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در نامه‌ای خطاب به علی خامنه‌ای، از «کاهش تعداد نیروهای کادر تخصصی درمان» همزمان با «افزایش درخواست مهاجرت پزشکان به خارج از کشور» ابراز نگرانی کرده بود. همچنین بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران دی ۱۴۰۱ در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا گفته بود:
هزینه‌کرد دولت برای هر ایرانی در بخش‌های آموزش و سلامت تا ۲۳ سالگی ۴۵ هزار دلار است. این عدد البته با حساب هزینه خانواده‌ها بیشتر است. این افراد را به سادگی از دست می‌دهیم در صورتی که باید برنامه‌ای برای جذب و نگهداشت نیروی انسانی بالفعل داشته باشیم.
این مقام مسئول را اسفند ۱۴۰۱ از مصاحبه با رسانه‌ها منع کردند.
یکی از دانشجویان رشته پزشکی در گفت‌وگو با رادیو زمانه از بی میلی خود و همکلاسی‌هایش به کار در ایران می‌گوید:
وقتی وضعیت فارغ‌التحصیل‌ها و به کل کادر پزشکی را می‌بینم انگیزه‌ای برای کار کردن در ایران ندارم. می‌خواهم هرچه زودتر تحصیلاتم تمام شود و از اینجا بروم. هر کشوری شد مهم نیست. هرجا برای پزشک کار است جز ایران. با این همه بدبختی درس می‌خوانیم و روز و شب سرمان تو کتاب است ولی آخرسر با این شرایط روبرو می‌شویم. برخی از دوست‌هایم کارهای اولیه مهاجرت را هم انجام داده‌اند، فقط تخصصشان تمام شود می‌روند.
بر اساس اظهارات معاون دفتر توانمندسازی و بهبود سرمایه انسانی معاونت پرستاری وزارت بهداشت، سالانه ۱۱ تا ۱۵ هزار نفر از رشته پرستاری فارغ‌التحصیل می‌شوند اما عباس عبادی، معاون پرستاری وزارت بهداشت در سال گذشته از کمبود ۱۰۰ هزار نیروی پرستاری در کشور خبر داده است. او در اظهار نظری گفته است:
اگر توان جذب سالانه حداقل ۲۰ هزار پرستار را داشته باشیم، حداقل ۵ سال طول می‌کشد که به وضعیت بهتری برسیم.
ایران در تعداد پزشک هم وضعیت مناسبی ندارد. بر طبق گزارش‌های رسانه‌ای، سرانه پزشک در ایران ۱۱.۸ به ازای ۱۰ هزار نفر جمعیت است در حالی‌که این آمار در کشورهای پیشرو در حوزه سلامت بین ۳۰ تا ۵۰ است. ایران در بین ۲۵ کشور منطقه، در رتبه بیستم و پایین‌تر از کشورهایی مانند عربستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ترکیه قرار دارد.
به‌نظر می‌رسد رشد روزافزون آمار مهاجرت کادر بیمارستان در ایران، در سال‌های آینده این کشور را با بحران شدید سلامت روبرو خواهد کرد؛ بحرانی که از چند سال پیش اثراتش به مرور نمایان‌تر شده است.