آمار و ارقام و هشدارها و تغییر رنگ کلانشهرها فعلا به کنار. شقایق دهقان به بهترین وجهی وضعیت را توصیف کرده است. این بازیگر سینما، در نوشته‌ای در اینستاگرام با اشاره به آلودگی هوا نوشته است:
«این کثافتى که خودمون و بچه‌هامون و پدر و مادرهاىِ پیرمون توش تنفس مى‌کنیم، اسمش هر چى هست، هوا نیست! یه سَمِ کثافتِ کشنده‌ایه که انگار داریم قاشق قاشق ازش برمی‌داریم می‌ریزیم تو حلقمون، سَمى که داره با صراحت و رک و بى‌تعارف بهمون می‌گه همینى که هست، باید آرزوىِ یه نفس کشیدنِ عمیق توىِ هواىِ آزاد رو هم به گور ببری.»
دهقان در ادامه این نوشته آورده است:
«هم هوا خیلى آلوده است هم هر چى ویروسِ نحس و مرگ و مریضیه تو این هواى کثافت، دست انداختن گردنِ هم، تو ضیافتِ تسریع بخشیدنِ مرگ ما بالاى سرمون می‌چرخن و می‌خندن و می‌رقصن! اى بدبخت ما، اى بیچاره ما.»
علت آلودگی چیست؟
سازمان هواشناسی تهران اعلام کرده بود که اگر منابع آلاینده کنترل نشود، شاخص کیفیت هوا از ۲۰۰ واحد عبور می‌کند. اکنون این اتفاق افتاده. به زبان اعداد، شاخص کیفیت هوای شهر تهران از سه‌شنبه ۱۳ دی تا چهارشنبه ۱۴ دی بین ۲۰۱ تا ۳۰۰ واحد و در حد بسیار ناسالم برای تمام گرو‌ها و در وضعیت بنفش قرار دارد. از ۳۰۱ تا ۵۰۰ واحد به وضعیت قرمز و بسیار خطرناک می‌رسیم.
تنها اقدام دولت هم این است که در روز‌های گذشته برای کاهش آلودگی طرح دورکاری کارمندان، حذف طرح زوج و فرد و تعطیلی مراکز آموزشی را به اجرا درآورده است. اما این اقدامات بی‌تاثیر بوده، زیرا مشکل اصلی تنها تردد شهروندان در سطح شهر نیست. علاوه بر سوخت غیراستاندارد خودروها، مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها همراه با پدیده وارونگی هوا علت اصلی آلودگی کلانشهرهاست.
زهره عبادتی، معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان تهران در مصاحبه با آفتاب اما مشکل را تنها به سوخت غیراستاندارد فروکاست. او گفت:
«معتقدیم با شرایط خاصی به جهت طولانی بودن وارونگی دما (اینورژن) مواجه هستیم. واقعیت این است که سوخت توزیع شده در کل کشور استاندارد نیست و احتمال سوزاندن سوخت غیراستاندارد توسط خودروها وجود دارد. بدین جهت آلایندگی آنها در شرایط وارونگی دما می‌تواند به افزایش دی‌اکسیدگوگرد نیز کمک کند.»
این مقام مسئول ادعا کرد که تنها نیروگاه بعثت تهران از سوخت مازوت استفاده می‌کند که این نیروگاه هم تعطیل شده است. دقیقاً همین ادعا را هادی بیگی‌نژاد، عضو کمیسیون انرژی مجلس در مصاحبه با ایسنا تکرار کرد:
«اینکه گفته می‌شود علت تشدید آلودگی هوای تهران مازوت‌سوزی در نیروگاه‌هاست، غلط است. ما در نیروگاه‌های تهران از مازوت استفاده نمی‌کنیم، در سایر نیروگاه‌ها مازوت‌سوزی داریم اما در نیروگاه‌های تهران از مازوت استفاده نمی‌شود.»
در همان حال اقبال شاکری، یک نماینده دیگر مجلس مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها به سبب کمبود گاز را از مهم‌ترین عوامل آلودگی هوا، به ویژه در تهران دانست و به یک معنا ادعای همکارش و اظهارات مقامات دولتی را نقض کرد. شاکری گفت:
«بی‌برنامگی در مصرف منابع و انرژی‌های موجود از آب و برق گرفته تا گاز امروز کشور را با کمبودهایی مواجه کرده است و شاهد مازوت سوزی در برخی از نیروگاه‌ها هستیم و همین مسئله موجب افزایش آلودگی هوا در کلانشهرها به ویژه پایتخت شده است.»
فقط دو روز هوای پاک در سال
به رغم اظهارات متناقض مسئولان، آماری که نهادهای حاکمیتی منتشر کرده‌اند، کاملاً صریح‌اند. در سال جاری شهروندان ساکن پایتخت فقط دو روز هوای پاک تنفس کرده‌اند.
در سال گذشته بیش از ۲۰ هزار نفر بر اثر آلودگی هوا در سراسر ایران جان خود را از دست داده‌اند. بنا به اطلاعاتی که گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت منتشر کرده در سال ۱۴۰۰ در تهران ۶۴۰۰ نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند و در سال ۱۳۹۹ بیش‌تر از ۴۰۰۰ نفر. بر اساس مطالعات وزارت بهداشت ذرات معلق کوچک‌تر از دو و نیم میکرون ناشی از احتراق و سوخت، سرطان‌زا هستند.
یکشنبه گذشته شورای شهر تهران جلسه‌ای را به آلودگی هوا اختصاص داده بود. در این جلسه اعلام شد که ۲۳ دستگاه دولتی موظف به مقابله با آلودگی هوا هستند و در نتیجه «ترک فعل» آنها اوضاع بحرانی شده است.
روزنامه سازندگی یکشنبه گذشته یادآوری کرده بود که برای تأمین برق، نیروگاه‌ها از مازوت به عنوان سوخت استفاده می‌کنند و ابری از گاز متان به وسعت پنج کیلومتر در جنوب تهران به وجود آمده است. سازندگی نوشته بود علیرضا زاکانی که در جلسات هیأت دولت شرکت دارد از این موارد مطلع بوده و با این حال اقدامی انجام نداده و لذا باید استیضاح و برکنار شود. زاکانی در پاسخ گفته است:
«آنها درباره آرزوهایی صحبت کردند که عرضه انجام آن را نداشتند و جز خنده، حرف‌های آنها برای ما هیچی ندارد.»
در میان این مناقشات جناحی، سهم شهروندان اما مشکلات تنفسی و انواع بیماری‌های ریوی و سرطان است. به ویژه در جنوب شهر تهران، منطقه کم‌برخوردار و محروم.
تهران تنها نیست
بحران آلودگی هوا مختص تهران نیست. به عنوان نمونه می‌توان از اراک به عنوان یک کلانشهر صنعتی دیگر یاد کرد. چهارشنبه ۱۴ دی رئیس امور آزمایشگاه‌های اداره کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی گفت: هوای اراک صبح چهارشنبه به دلیل افزایش دی‌اکسید گوگرد پس از عبور از وضعیت قرمز به شرایط خطرناک‌تر و در وضعیت بنفش قرار گرفته است. علیرضا محرابیان افزود:
«بر اساس اطلاعات دریافت شده از ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوای اراک شاخص کیفیت هوای اراک در ۲۴ ساعت گذشته منتهی به ساعت ۱۰ صبح امروز (چهارشنبه) به ۱۶۵ رسید که بیانگر وضعیت هوای ناسالم برای تمام گروه‌های سنی بود.»
به گفته این مقام مسئول شاخص آلاینده ذرات کمتر از ۲ و نیم میکرون در هوای اراک در ساعت ۱۰ صبح امروز (چهارشنبه) به ۱۶۵ رسید که این آلاینده نیز بیش از ۲ برابر حد مجاز است.
اراک با ۱۰۹ روز هوای ناسالم در سال یکی از هشت کلانشهر آلوده ایران است. نیروگاه برق شازند اراک با سوخت آلاینده مازوت کار می‌کند.
بحران گاز و سلامت‌سوزی شهروندان برای تأمین انرژی
فقر تکنولوژی، سرمایه‌گذاری و اکتشاف و همچنین لزوم فشارافزایی در برخی از میادین گازی، مانند پارس جنوبی، کنگان، خانگیران و ایلام به دلیل افت تولید از مهم‌ترین دلایل کمبود گاز در ایران و یکی از عوامل آلودگی هوای کلانشهرهاست. ایران ۱۸ درصد از منابع گاز جهان را در اختیار دارد.
بحران گاز به حدی است که جمهوری اسلامی را یا ناگزیر به قطع گاز منازل می‌کند و یا با قطع گاز صنایع بحران اقتصادی و بیکاری را ژرف‌تر خواهد کرد. رضا شهرستانی، عضو هیأت مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد اواسط آذر در مصاحبه با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) گفته بوئ، صنعت فولاد روزانه حدود ۴۰ میلیون متر مکعب گاز مصرف می‌کند که در حال حاضر به ۱۵ میلیون مترمکعب رسیده است.
او با اشاره به تأثیر کمبود گاز بر تولید فولاد در ادامه یادآوری کرده بود که این مشکل باعث شده در برخی از بخش‌های صنعت فولاد از سوخت‌های جایگزین مانند مازوت، نفت سیاه و گازوئیل استفاده شود:
«تولیدکنندگان برای این که از بحران گذر کنند چاره‌ای جز استفاده از مازوت ندارند چراکه یا باید تولید را به صورت مطلق متوقف کنند و یا مشکلات محیط زیستی ایجاد شده را به تن بخرند.»
شرکت فولاد خوزستان در حوالی اهواز قرار دارد. دانشگاه علوم پزشكی جندی‌شاپور اهواز نیز از «بحران تنگی نفس» در کودکان و نوزادان خبر داده و اعلام كرده که تنها از ۱۵ تا ۲۶ آذر سال جاری هفت هزار كودك زیر ۱۲ سال به مراكز درمانی زیر نظر این دانشگاه مراجعه كردند كه از این تعداد، هزار و ۱۰۰ نفر بستری شدند. بر اساس این گزارش در سال جاری بیماری‌های تنفسی در استان خوزستان در مقایسه با سال گذشته حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد افزایش یافته است.
تأمین انرژی معضلی است که ماه گذشته کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی نیز در گزارش خود به آن اشاره کرد و گفت، مشکل ناترازی گازی ایران در حدی است که در صورت بی‌توجهی و عدم برنامه‌ریزی و اقدام سریع، کشور در آینده با بحران جدی امنیت انرژی روبرو خواهد شد.