تحلیل آماری سه روز اعتصاب سراسری در ایران، از ۱۴ تا ۱۶ آذر ۱۴۰۱

در این مقاله، فارغ از تحلیل‌های مرتبط با علوم سیاسی یا اجتماعی، صرفا از دیدگاه آماری به بررسی و تحلیل سه روز اعتصاب بازاریان و اصناف در ایران از ۱۴ تا ۱۶ آذر ۱۴۰۱ پرداخته می‌شود. تحلیل پیش رو بر اساس داده‌ها و گزارش‌های وب‌سایت نمای انقلاب (enqelab.info) است و شامل اعتصابات دانشجویی یا کارگری نیست که موضوع فراخوان‌های سه روز مذکور نبوده‌اند.

تلاش شده مطالب به زبان ساده‌ای ارائه شود.*

مقدمه: چه اتفاقی افتاد؟

از حدود چهارم آذر ماه ۱۴۰۱ زمزمه‌های اعتصاب سه روزه آغاز شد و متعاقبا با فراخوان گروه‌های مختلف، بر سر زبان‌ها افتاد و در نهایت بسیار گسترده شد به طوری‌که در روز نخست اعتصاب، در حداقل ۶۲ شهر ایران اعتصاب بازار و اصناف گزارش گردید. برخی رسانه‌ها آن را تا ۷۰ شهر هم ذکر کرده‌اند که به نظر می‌رسد این اختلاف به تعاریف شهرها و تقسیمات کشوری مرتبط باشد.

به هر حال آمار وب‌سایت نمای انقلاب حداقلی و بر مبنای گزارشات موثق و ثبت شده است.

تفاوت معنادار اعتصابات سه روزه ۱۴ تا ۱۶ آذر ماه در نمودار زیر نشان داده شده است که دلیل اهمیت و مبنای این تحلیل است.

تا قبل از این اعتصاب از سوی بازاریان و اصناف، عمده اعتصاب‌ها در شهرهای کُرد صورت گرفته‌اند که نمودار شماره دو گویای این موضوع است.

استان‌های تیره‌تر، اعتصابات بازاریان و اصناف بیشتری داشته‌اند. این نمودار اعتصابات بازاریان و اصناف از ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ تا ۱۷ آذر را نشان می‌دهد. مقدار عددی روی استان‌ها نشان‌دهنده تعداد اعتصابات بازاریان و اصناف از زمان قتل ژینا (مهسا) امینی است. در دو استان کشور، خراسان جنوبی و کهگیلویه و بویراحمد، به طور کلی گزارش ثبت شده اعتصاب از زمان ۲۵ شهریور تا ۱۷ آذر ۱۴۰۱ رؤیت نشده است.

خلاصه آن‌که این اعتصابات سه روزه متفاوت و بی‌سابقه بوده‌اند که در ادامه به بررسی برخی جنبه‌های آن می‌پردازیم.

یک: فراخوان، آمادگی برای اعتصاب

مطابق جدول شماره یک، بررسی فراخوان‌های قبلی از زمان قتل ژینا (مهسا) امینی، یعنی در بازه زمانی ۸۲ روز، نشان می‌دهد همه فراخوان‌های صادر شده قبلی بین صفر تا سه روز تا روز اعتصاب فاصله داشتند در حالی که فراخوان اعتصاب سه روزه از ۱۴ تا ۱۶ آذر ۱۴۰۱، حداقل ۱۰ روز قبل از اعتصاب صادر شده است.

جدول شماره یک فراخوان‌های داخلی و اعتصاب‌های قبل از این اعتصاب سه روزه را نشان ‌می‌دهد اما الزاما شامل همه فراخوان‌های صادر شده نیست.

فراخوان دهنده	تاریخ فراخوان	تاریخ اعتصاب	فاصله بین تاریخ فراخوان و اعتصاب (روز)
مرکز همکاری احزاب کردستان ایران	۲۵ شهریور ۱۴۰۱	۲۸ شهریور ۱۴۰۱	۳
مرکز همکاری احزاب کردستان ایران	۷ مهر ۱۴۰۱	۹ مهر ۱۴۰۱	۲
شورای هماهنگی تشکل های صنفی فرهنگیان ایران	۱۱ مهر ۱۴۰۱	۱۲ مهر ۱۴۰۱	۱
کمیته‌ی سراسری دانشجویان کوردستان	۱۴ مهر ۱۴۰۱	۱۶ مهر ۱۴۰۱	۲
مرکز همکاری احزاب کردستان ایران	۱۹ مهر ۱۴۰۱	۲۰ مهر ۱۴۰۱	۱
کمیته‌ی سراسری دانشجویان کوردستان	۲۶ مهر ۱۴۰۱	۲۷ مهر ۱۴۰۱	۱
ده سازمان زنان، جوانان و دانشجویان کوردستان ایران	۲۸ مهر ۱۴۰۱	۳۰ مهر ۱۴۰۱	۲
شورای هماهنگی تشکل های صنفی فرهنگیان ایران	۲۹ مهر ۱۴۰۱	۱ و ۲ آبان ۱۴۰۱	۲
سازمان هماهنگی اعتراضات بلوچستان	۱۷ آبان ۱۴۰۱	۲۰ آبان ۱۴۰۱	۳
جمعی از فرهنگیان و دانش آموزان دادخواه سنندج	۲۵ آبان ۱۴۰۱	۲۶ آبان ۱۴۰۱	۱
شورای هماهنگی تشکل های صنفی فرهنگیان ایران	۲۷ آبان ۱۴۰۱	۲۹ و ۳۰ آبان ۱۴۰۱	۲
مرکز همکاری احزاب کردستان ایران	۱ آذر ۱۴۰۱	۳ آذر ۱۴۰۱	۲
دانشجویان تهران (فراخوان شنبه سیاه)	۴ آذر ۱۴۰۱	۵ آذر ۱۴۰۱	۱
جوانان محلات ۳۰ شهر، فعالان کردستان و گروه‌های مختلف	۴ آذر ۱۴۰۱	١٤، ١٥و ١٦ آذر ۱۴۰۱	۱۰

(تاریخ‌های درج شده در جدول شماره یک بر اساس تحقیقات در فضای مجازی به دست آمده‌اند و ممکن است کاملا دقیق نباشند.)

به نظر می‌رسد سه دلیل اصلی فراگیر شدن اعتصابات سراسری سه روزه آذر، یکی همین فرصت و زمان آمادگی قبل از آن، دوم حمایت گروه‌های مختلف و سوم گروه مخاطب و محدوه جغرافیایی بوده است.

دو: آیا همه فراخوان‌‎ها منجر به اعتصاب شده‌اند؟ آیا اعتصابات خودجوش هم بوده‌اند؟

در نمودار شماره سه تعداد شهرهای دارای تجمعات اعتراضی و اعتصابات در ۸۲ روز پس از قتل ژینا (مهسا) امینی نشان داده شده است.

تفاوت این نمودار با نمودار شماره یک این است که در این نمودار کل اعتصابات بررسی شده در حالی که در نمودار یک فقط به اعتصابات بازاریان و اصناف پرداخته شده بود.

بررسی کل این تجمعات اعتراضی (مردمی، کارگری، دانشجویی و دانش‌آموزی) و اعتصابات (بازاریان و اصناف، کارگری و دانشجویی) ثبت شده در ۸۲ روز گذشته، نکات قابل توجهی را نشان می‌دهند:

•  از ۱۴ مورد فراخوان گردآوری شده در این مقاله، در شش مورد (حدود ۴۰ درصد) با استقبال سراسر کشور روبه‌رو نشده است. (فلش زرد رنگ)
• عموم این فراخوان‌ها یا به دلیل کمبود وقت و آمادگی یا به خاطر آن‌که گروه مخاطبان محدودتری داشته‌اند یا به دلیل عدم حمایت گروه‌های مختلف سراسر کشور، گستردگی و همراهی لازم را به همراه نداشته‌اند.
• در هشت مورد دیگر (حدود ۶۰ درصد) که با استقبال روبه‌رو شده‌اند (فلش سبز رنگ)، اعتصاب در روز موعد فراخوان انجام شده است.
• نکته قابل توجه آن است که روزهایی وجود داشته‌اند که فراخوانی ارائه نشده و تجمعات اعتراضی یا اعتصابات گسترده‌ای رخ داده است. مثال بارز آن چهارم آبان، چهلم ژینا (مهسا) است.
• بررسی این ۸۲ روز نشان می‌دهد تجمعات اعتراضی گاهی بدون این‌که بر اساس فراخوان خاصی شکل گرفته باشند، عموما در پی بروز اتفاقات جدید یا مناسبت‌ها به وجود آماده‌اند.

نتیجه این‌که نمی‌توان ادعا کرد هر تجمع یا اعتصابی ناشی از یک فراخوان بوده است اما اعتصابات معمولا بر اساس فراخوان‌ها و تجمعات اعتراضی معمولا بر اساس رویدادها شکل گرفته‌اند. اعتصاباتی که از زمان کافی و حمایت سراسری و نیز مخاطب و محدوده جغرافیایی گسترده‌تر برخوردار بوده، بیشترین استقبال و همراهی را داشته‌اند (۱۴ تا ۱۶ آذر).

سه: گستردگی اعتصابات سه روز آذر ماه چگونه بوده است؟

گستردگی اعتصاب‌ها در سراسر کشور قابل توجه بوده است. این اعتصابات در کل استان‌های کشور به جز سه استان (گلستان، کهکیلویه و بویر احمد و خراسان جنوبی) شکل گرفته‌اند.

نمودارهای چهار تا شش، گستردگی اعتصابات در استان‌های کشور را نشان می‌دهند. عدد درج شده روی استان‌ها، نشان‌دهنده تعداد شهرهای استان است که در آن روز، مواردی از اعتصاب بازاریان یا اصناف در آن‌ها ثبت شده است.

رنگ تیره‌تر به معنای تعداد اعتصابات بیشتر است.

همان‌طور که در نمودار شماره سه هم دیدیم، در این سه روز بیشترین اعتصابات در روز اول، سپس روز دوم و بعد روز سوم رخ داده است. گزارش‌ها حاکی از فشارهای نیروهای امنیتی برای باز کردن مغازه‌ها و تهدید و ارعاب بازاریان و اصناف بوده است که روی روند اعتصاب سه روزه تأثیرگذار بوده است.

در روز ۱۴ آذر فقط پنج استان از ۳۱ استان در اعتصاب مشارکت ثبت شده‌ای نداشتند. در روز ۱۵ آذر هشت استان و در روز ۱۶ آذر ۱۴۰۱ در اعتصاب مشارکت ثبت شده‌ای نداشتند.

بیشترین مشارکت در استان‌های با جمعیت کُرد، اصفهان، فارس و تهران بوده است. شاید بتوان در آینده در این خصوص تحلیل‌های اتنیکی و گروه‌های اقلیت را نیز بررسی کرد.

چنانچه نمودارهای چهار تا شش را با هم جمع بزنیم، نمودار شماره هفت به دست می‌آید. مطابق نمودار شماره هفت، چنانچه استان‌ها را از نظر فعال بودن در اعتصاب سه روزه، به چهار گروه خیلی فعال، فعال، کم فعال و خاموش تقسیم‌بندی کنیم، بر اساس جمعیت این استان‌ها داریم:

یک) استان‌های خیلی فعال: ۳۴ درصد جمعیت کشور (کردستان، اصفهان، کرمانشاه، فارس و تهران)

دو) استان‌های فعال: ۳۰ درصد جمعیت کشور (البرز، ایلام، آذربایجان غربی، بوشهر، خراسان رضوی، خوزستان، سیستان و بلوچستان و گیلان)

سه) استان‌های کم فعالیت: ۳۲ درصد جمعیت کشور (بقیه استان‌ها به جز سه استان خاموش)

چهار) استان‌های خاموش: چهار درصد جمعیت کشور (گلستان، کهکیلویه و بویر احمد و خراسان جنوبی)

چهار: بر اساس جمعیت استان‌ها، مشارکت چگونه بوده است؟

می‌توان نشان داد تعداد اعتصابات در شهرها با جمعیت استان‌ها و نیز با نرخ جمعیت استان به ازای هر کیلومتر مربع همبستگی مثبت دارد.

نمودار شماره هشت نسبت تعداد اعتصابات را به جمعیت و نمودار شماره ۹، نسبت تعداد اعتصابات را به نرخ جمعیت استان به ازای هر کیلومتر مربع نشان می‌دهد.

این تعداد اعتصابات صرفا مربوط به اعتصابات بازاریان و اصناف و از ۲۵ شهریور تا ۱۷ آذر ۱۴۰۱ است.

این یعنی استان‌های پرجمعیت‌تر، از ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ به این سو به نسبت اعتصابات بیشتری داشته‌اند.

به عبارت دیگر، شهرها یا استان‌های پرجمعیت‌تر امکان بیشتری برای مشارکت در تجمعات اعتراضی یا اعتصابات دارند چنانچه مثلا در تهران، در یک روز حداقل در پنج منطقه مختلف، اعتصابات شکل گرفته یا در هفت دانشگاه مختلف این شهر، تجمعات اعتراضی رخ داده است.

با توجه به این نکته، چنانچه شاخصی به نام شاخص مشارکت ایجاد کنیم که تعریف آن، تقسیم تعداد اعتصابات بر جمعیت استان باشد، می‌توان استان‌ها را از این حیث نیز با یکدیگر مقایسه کرد. یعنی می‌توان عامل جمعیت را از مقایسه استان‌ها حذف کرد تا نتیجه مقایسه، ارتباطی با جمعیت نداشته باشد.

با توجه به آن که این عدد مقدار بسیار کمی خواهد داشت، آن را در ۱۰۰ هزار نفر ضرب می‌کنیم.

نمودار شماره ۱۰ دسته‌بندی استان‌ها را با در نظر گرفتن شاخص مشارکت آنها در اعتصابات سه روزه ۱۴ تا ۱۶ آذر ۱۴۰۱ نشان می‌دهد. رنگ تیره‌تر یعنی مشارکت بیشتر.

اعداد نوشته شده روی استان‌ها، همان مقدار عددی شاخص مشارکت هستند که معنی آن این‌چنین است: مثلا برای استان اصفهان، به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر، در این سه روز اعتصاب، ۳۳ صدم اعتصاب شکل گرفته است. به عبارت دیگر: به ازای حدود هر ۳۰۰ هزار نفر، یک اعتصاب در این سه روز شکل گرفته است.

بزرگی شاخص مشارکت در استان‌های با جمعیت کُرد به دلیل تعداد بیشتر شهرهایی است که در این اعتصابات شرکت کرده‌اند در حالی که در استان تهران، تعداد شهرهایی که در اعتصابات شرکت کرده‌اند و گزارش آن‌ها ثبت شده، بسیار کم بوده است.

از طرف دیگر برخی استان‌ها مانند سمنان که جمعیت بسیار کمی دارند، شاخص مشارکت بالاتری را رقم زده‌اند. به این ترتیب استان سمنان که در نمودار هفت جزو استان‌های کم فعالیت تلقی می‌شد، با توجه به جمعیت، اتفاقا مشارکت نسبتا بالایی داشته است.

بر این اساس چنانچه دسته‌بندی استان‌ها از نظر شاخص مشارکت مد نظر باشد، به این ترتیب خواهد بود:

یک) استان‌های خیلی فعال: پنج درصد جمعیت کشور (کردستان، ایلام و کرمانشاه)

دو) استان‌های فعال: ۱۶ درصد جمعیت کشور (بوشهر، سمنان، خراسان شمالی، اصفهان و فارس)

سه) استان‌های کم فعالیت: ۷۵ درصد جمعیت کشور (بقیه استان‌ها به جز سه استان خاموش)

چهار) استان‌های خاموش: چهار درصد جمعیت کشور (گلستان، کهکیلویه و بویر احمد و خراسان جنوبی)

توضیح: در مورد استان تهران با وجود آن‌که مطابق نمودار چهار تا شش، اعتصابات بازاریان و اصناف در شهر تهران در این سه روز بر اساس گزارشات منتشر شده همگی ثبت شده‌اند اما گزارشی از شهرستان‌های دیگر استان تهران ثبت نشده و در شهری با جمعیت تهران، تعداد اعتصابات ثبت شده متناسب نبوده است. به همین دلیل شاخص مشارکت تهران در این اعتصابات سه روزه پایین بوده است. این در حالی است که تهران در شاخص تجمعات اعتراضی مردمی و دانشجویی در ۸۲ روز گذشته جزو پنج استان اول کشور بوده است. 

جمع‌بندی

در این مقاله به برخی زوایای سه روز اعتصاب سراسری ۱۴ تا ۱۶ آذر ۱۴۰۱ پرداخته شد و طبیعتا همه جوانب موضوع از دید آماری بررسی نشده است. امیدواریم شاهد مطالعات و تحلیل‌های بیشتر و عمیق‌تر باشیم. به هر حال با همین مقدار داده که در اختیار است، تلاش شد مسائلی که شاید برای برنامه‌ریزان و تحلیلگران مفید باشد، ارائه گردد.

برخی نکات قابل توجه که از این مقاله (با در نظر گرفتن آمار حداقلی و ثبت شده که مبنای این مقاله بوده است) استنباط می‌شود، به شرح زیر است:

• گستردگی اعتصابات سه روزه آذر در ۲۸ استان از ۳۱ استان کشور نشان می‌دهد با وجود آن‌که جنبش انقلابی مردم ایران رهبر مشخصی ندارد، هماهنگی گروه‌ها و فعالان برای اجرای یک برنامه فراگیر امکان‌پذیر بوده است.
• مدت زمان یک تا سه روز برای هماهنگی اعتصابات آزموده شده و کارا نیست. مدت زمان ۱۰ روز در این دوره مورد آزمون قرار گرفت و نتیجه‌بخش بوده است. مدت زمان‌های دیگر نیز قابل بررسی خواهد بود.
• بر اساس بررسی فراخوان‌های ۸۲ روز گذشته می‌توان گفت به نظر می‌رسد سه عامل در گستردگی یک برنامه مثل اعتصاب نقش دارد: اول مدت زمان کافی برای آمادگی، دوم حمایت گروه‌های مختلف و سوم مخاطب و گستردگی جغرافیایی فراخوان.
• اعتصابات بر اساس فراخوان‌ها و تجمعات اعتراضی معمولا بر اساس رویدادها شکل گرفته‌اند.
• احتمال می‌رود به دلیل فشارهای امنیتی و دیگر دلایل، برنامه‌های اعتصاب یا تجمعات چند روزه، در روزهای اول با همراهی بیشتر و به تدریج کم‌رنگ شوند.
• استان‌های خاموش در اعتصابات، فقط حدود چهار درصد جمعیت کشور را شامل شده‌اند.
• استان‌های با جمعیت کُرد (کردستان، ایلام و کرمانشاه) بیشترین مشارکت را در اعتصابات داشته‌اند.
• چنانچه فعال بودن یک استان (یا شهر) را با جمعیت آن بسنجیم، بسیاری از استان‌های پرجمعیت، از جمله تهران، خراسان رضوی، خوزستان، آذربایجان شرقی، البرز، کرمان و غیره، در زمره استان‌های کم فعالیت در اعتصابات دسته‌بندی می‌شوند.
• بدیهی است برنامه‌ریزی‌ها و انگیزه‌بخشی‌ها همیشه جای بهبود دارند.

پانویس:

* در خصوص روش جمع‌آوری داده‌ها به تفصیل در بخش روش‌شناسی وب‌سایت enqelab.info شرح داده شده است. خواهشمند است هر گونه نظر، پیشنهاد یا تکمیل و اصلاح داده‌ها را با نویسنده در میان بگذارید.