روز پنجم دسامبر روز جهانی خاک است. آیا می‌دانستید که فرسایش خاک در ایران حدودا هفت برابر متوسط جهانی است؟ آیا می‌دانستید که خاک حاصلخیز در حال انقراض است؟
خاک، اکوسیستمی است متشکل از موجودات، مواد معدنی و اجزای آلی که از طریق رشد گیاهان غذای انسان و حیوانات را تامین می‌کند. خاک نیز مانند انسان برای سالم بودن به تامین متعادل و متنوع مواد مغذی در مقادیر مناسب نیاز دارد. سیستم‌های کشاورزی با هر برداشت، مواد مغذی خود را از دست می‌دهند و اگر خاک به‌طور پایدار مدیریت نشود، حاصلخیزی خاک به تدریج از بین می‌رود و خاک‌ها گیاهانی با مواد مغذی بسیار کم تولید می‌کنند.
امنیت غذایی انسان‌ها با حاصلخیزی خاک رابطه‌ای مستقیم دارد. از دست دادن عناصر غذایی خاک یکی از فرآیندهای اصلی تخریب خاک است که تغذیه را تهدید می‌کند. فرسایش خاک یکی از بزرگترین بحران‌های کنونی است که سلامت، امنیت غذایی، صلح و محیط زیست را تهدید می‌کند.
در طول ۷۰ سال گذشته، سطح ویتامین‌ها و مواد مغذی درغذا به‌شدت کاهش یافته است. به گزارش سازمان ملل ۲ میلیارد نفر در سراسر جهان از کمبود ریزمغذی‌ها رنج می‌برند که به‌عنوان گرسنگی پنهان شناخته می‌شود زیرا تشخیص آن دشوار است.
تخریب خاک باعث می‌شود برخی از خاک‌ها با کمبود مواد مغذی مواجه شوند و ظرفیت خود را برای حمایت از محصولات از دست بدهند، در حالی که برخی خاک‌های دیگر دارای غلظت مواد مغذی بالایی هستند و این نیز محیطی سمی برای گیاهان و حیوانات ایجاد می‌کند، زیست‌بوم را آلوده می‌کند و تغییرات آب و هوایی را سبب می‌شود.
روز جهانی خاک ۲۰۲۲ (#WorldSoilDay) و کمپین آن “خاک: غذا از کجا می‌آید؟” با هدف افزایش آگاهی درباره اهمیت حفظ اکوسیستم‌های سالم و رفاه انسان از طریق رسیدگی به چالش‌های رو به رشد در مدیریت خاک، افزایش آگاهی در مورد خاک و تشویق جوامع به بهبود سلامت خاک است.
خاک سالم برای کشاورزی باید بین دست کم ۳ تا ۶ درصد محتوای ارگانیک داشته باشد. اما وضعیت خاک در کشورهای مختلف و قاره‌های مختلف جهان بسیار وخیم است. ۶۰ درصد از خاک ایران کمتر از ۱درصد محتوای ارگانیک دارد.
بر اساس آمارهای جهانی خاستگاه حدود ۹۵ تا ۹۹ درصد غذا و هر آنچه انسان برای بقای خود به آن نیاز دارد، خاک است. حدود ۴۰ درصد از خاک‌های کشاورزی در جهان تا کنون فرسوده شده درحالی‌که زمین‌های کشاورزی حدودا ۷۰ درصد از مساحت این سیاره را تشکیل می‌دهند.
به گفته سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، جهان ممکن است ظرف ۶۰ سال آینده خاک قابل کشت را تمام کند. جهان در حال حاضر نیمی از خاک سطحی خود را در ۱۵۰ سال گذشته از دست داده و تلفات در حال افزایش است.
میزان گرسنگی، جنگ‌های داخلی و مهاجرت به‌سبب بایر بودن زمین‌های کشاورزی آغاز شده و در حال گسترش است. از این رو در ماه مارس سال جاری جنبشی جهانی به نام «نجات خاک: سیاره آگاه» آغاز شده که کنشگران آن در حال رایزنی برای تغییر سیاست‌های مربوط به خاک در سراسر جهان هستند.
وضعیت خاک ایران چطور است؟
خاک ایران در اغما به سر می‌برد. کاظم خاوازی، وزیر کشاورزی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا در آذر ماه سال ۱۳۹۹ خبر داده بود که ۶۰ درصد از خاک زراعی ایران کمتر از یک درصد مواد آلی دارد.
به دلایل اقلیمی، تغییرات آب و هوایی و دلایل انسانی همچون جنگل‌تراشی، چرای بی‌رویه در مراتع، معدن‌کاوی، عملیات عمرانی، احداث سکونتگاه، جاده‌سازی، زراعت ، کشت و کار غیراصولی و ناپایدار و عواملی اینچنینی که سودجویی یا غفلت مدیریتی سبب ایجاد آنها شده خاک ایران به‌سرعت در حال فرسایش است و محتوای ارگانیک در بخش عظیمی از خاک سرزمین ایران بسیار پایین است. پایین بودن محتوای ارگانیک خاک به این معنی است که میکروارگانیسم‌ها در خاک کاهش یافته‌اند.
زمانه با دکتر منصور سهرابی، اگرو اکولوژیست و پژوهشگر بوم‌شناسی و محیط زیست درباره اهمیت و نقش خاک گفت‌وگو کرده است. او درباره اهمیت میکروارگانیسم‌ها به زمانه گفت:
«میکروارگانیسم‌ها با تنوع بسیاری کە دارند در تمام حیات روی زمین نقش اساسی دارند. اهمیت میکروارگانیسم‌ها در خاک بسیار زیاد است. در یک قاشق چای‌خوری خاک سطحی، حدود یک میلیارد سلول میکروسکوپی فردی و حدود ۱۰۰۰۰ گونه مختلف وجود دارد. این ارگانیسم‌ها وظایف بسیاری از جملە باروری محصول، پاکسازی محیط از آلاینده‌ها، تنظیم ذخایر کربن و تولید/ مصرف بسیاری از گازهای گلخانه‌ای مهم، مانند متان و اکسیدهای نیتروژن را دارند. ارزش‌گذاری اقتصادی خاک‌ها تا حد زیادی به‌دلیل جمعیت‌های میکروبی خاک است که عملکردهای کلیدی خاک را ارائه می‌کنند.»
ریزمغذی‌ها ویتامین‌ها و املاح معدنی مهمی هستند و همچون میکروارگانیسم‌ها در سلامت خاک و محصولات نقش مهمی دارند. سهرابی درباره ریز مغذی‌ها نیز چنین می‌گوید:
«آنها هم مواد مغذی ضروری گیاه هستند که به مقدار کمی در بافت یافت می‌شوند، اما نقش مهمی در رشد و نمو گیاه دارند. بدون این مواد مغذی، تغذیه گیاه به خطر می‌افتد و منجر به کاهش بالقوه در بهره وری گیاه می شود. از ۱۷ عنصر ضروری برای رشد گیاه، هشت عنصر ریزمغذی هستند: بور (B)، کلر (CI)، مس (Cu)، آهن (Fe)، منگنز (Mn)، مولیبدن (Mo)، روی (Zn) و نیکل ( Ni).»
عوامل انسانی انقراض خاک
حمیدرضا پیروان، رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک در فروردین سال جاری به خبرگزاری ایلنا گفت که فرسایش خاک در ایران هفت برابر میانگین جهانی است. برخی از پژوهشگران این میزان را شش برابر تخمین زده‌اند.
فرسایش خاک هم توسط عوامل طبیعی و هم توسط عوامل انسانی صورت می‌گیرد. فرسایش خاک همواره در هماهنگی با محیط زیست صورت می‌گرفته و خاک تازه نیز تولید می‌شده اما از زمان انقلاب صنعتی به بعد تا کنون روند فرسایش خاک بیش از حد سرعت گرفته است. به گفته حمید پیروان، تغییر کاربری اراضی مهم‌ترین عامل انسانی در فرسایش خاک است:
«تغییر کاربری اراضی تحت عناوین مختلف چون توسعه مراکز صنعتی، تجاری و شهری و …. انجام می‌شود که باعث فرسایش تشدیدی خاک شده است.»
رئیس گروه تحقیقات و مهندسی حفاظت از آب و خاک با اشاره به ضعف در مدیریت آمایش سرزمین، گفت:
« مدیران و سیاست‌گذاران ملاک و معیار مشخصی برای تبیین و راهبرد در بحث آمایش سرزمین ندارند از این‌رو در این بخش تصمیمات مقطعی گرفته می‌شود و ما شاهد سرعت در تغییرات کاربری هستیم.»
این پژوهشگر حوزه آب و خاک گفت خاک‌هایی که محدودیت کشت دارند مانند خاک‌های شور و خاک‌هایی که میزان سنگ‌ریزهای آنها زیاد است را می‌توان با اصلاح خاک به عرصه کشاورزی بازگرداند. پیروان ادامه داد:
«اما متاسفانه حجم وسیعی از اراضی کشاورزی با تصمیمات مقطعی از دست رفته است و تحت عنوان تولید مسکن ارزان، قانونی واگذار شده‌اند این مسئله در آینده نه چندان دور امنیت غذایی کشور را به مخاطره می‌اندازد.»
به گفته منصور سهرابی بر اساس تخمین‌ها در ایران به‌طور میانگین سالانه حدود ١٧ تن در هکتار فرسایش خاک وجود دارد، به‌طور کلی و در مجموع بیش از ۲ میلیارد تن در سال فرسایش خاک در ایران رخ می‌دهد. این وضعیت سبب شدە ایران در رابطە با فرسایش خاک در صدر کشورهای جهان باشد. او درباره توقف تغییر کاربری‌ها با پیروان هم‌نظر است و راه حل مقابله با فرسایش خاک را چنین می‌داند:
«بایستی عملیات آبخیزداری به‌طور موثر انجام گردد. برای احیای مراتع و جنگل‌ها باید گامی جدی برداشت. می‌بایست بین تعداد دام و ظرفیت مراتع تعادل برقرار کرد در حال حاضر تعداد دام در ایران بیش از سە برابر ظرفیت مراتع است. در زمین‌های شیب‌دار می‌بایست از شخم در جهت شیب خودداری کرد. برای مقابلە با فرسایش بادی هم روش مناسب برای کاهش و کنترل میزان اثرات نامطلوب بادهای شدید استفاده از بادشکن‌هاست. در مناطق دیم از سیستم‌های کشت لی فارمینگ استفادە شود کە در آن گیاهان پوششی از خانوادە بقولات در تناوب با غلات قرار می‌گیرد کە هم از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند و هم بە افزایش مادە آلی خاک کمک می‌کند.»
خاک سالم برای کشاورزی باید بین دست کم ۳ تا ۶ درصد محتوای ارگانیک داشته باشد. اما وضعیت خاک در کشورهای مختلف و قاره‌های مختلف جهان بسیار وخیم است. درصد محتوای ارگانیک خاک کشاورزی در سراسر جهان از ۰,۳ تا ۱,۴۸ درصد در سراسر جهان در نوسان است.
ادامە روند فعلی ضمن آنکە منابع خاک را با مشکل اساسی مواجە می‌کند تهدیدی سترگ برای منابع آب هم هست. کە نتیجە آن فرسایش بیش از پیش خاک، فرونشست زمین، بیابان‌زایی بیشتر، تولید کانون‌های ریزگرد و گرد و غبار بیشتر است.
منصور سهرابی
خاک شمال اروپا که در حال حاضر بهترین وضعیت را دارد، ۱.۴۸ درصد محتوای ارگانیک دارد. رقمی که بسیار کمتر از ۳ درصد حداقل میزان مواد آلی خاک سالم است.
در هم تنیدگی بحران آب و فرسایش خاک
بحران خاک به بحران آب نیز گره خورد است. در شرایط کم آبی در ایران به‌طور متوسط هفتاد درصد از آب شیرین و مصرفی به کشاورزی اختصاص داده می‌شود. خاکی که مواد آلی یا میکروارگانیسم‌های محدودی دارد و تقریبا بیابانی شده، قابلیت جذب آب بسیار پایینی نیز دارد. درحالی که خاکی که بیش از شش درصد مواد آلی داشته باشد، حجم آبی که برای رشد و نمو محصولات کشاورزی نیاز دارد، چندین برابر کاهش می‌یابد.
شمس‌الله ایوبی، استاد گروه علوم مهندسی خاک دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت‌وگو با ایمنا در مرداد ماه سال جاری گفت که خاک علاوه بر نقش کلیدی که در تولیدات گیاهی زراعی، مرتعی و جنگلی ایفا می‌کند، دارای عملکردهای زیست محیطی مختلفی بوده که ذخیره کربن آلی و ترسیب آن در خاک در راستای کاهش گرمایش جهانی، به طور ویژه پل ارتباطی بین سطح آبخیز و آبخوان‌های زیرزمینی است. به همین علت در مباحث زیست محیطی مبحث خاک از موضوع آب هم مهم‌تر است.
به گفته ایوبی، تخریب خاک در حوضه‌های آبخیز مانع نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی شده و به تدریج چشمه‌های دائم به تدریج کم آب و حتی خشک شده اند. این موضوع علاوه بر کاهش منابع آب، حوضه را مستعد سیل‌های سهمگین می‌کند که هرساله جان باعث مرگ بسیاری از انسان‌ها می‌شود و خسارت مالی فراوانی را نیز ایجاد می‌کند.
بحران خاک و گرسنگی، راه حل چیست؟
یکی از عواملی که گرسنگی و فقر و مهاجرت‌های اجباری را در جهان ایجاد کرده، فرسایش خاک است. فرسایش خاک نیز دلایلی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد. سیستم اقتصاد سرمایه‌داری که از آغاز تمام منابع طبیعی و انسانی را برای سود بیشتر قربانی کرده به کمک پیشرفت تکنولوژی روند فرسایش خاک را نیز سرعت بخشیده است.
کشوری که کشاورزی در آن رونق دارد، مردم نیز از گرسنگی در امان می‌مانند. به گفته منصور سهرابی هر گونە کمبود از لحاظ حاصلخیزی خاک به‌طور مستقیم و غیر مستقیم بر امنیت غذایی تاثیر گذار خواهد بود.
«بیشتر مناطق ایران از لحاظ اقلیمی در زمرە خشک و نمیە خشک طبقە بندی می‌شوند کە معمولا این مناطق دارای خاک حاصلخیزی نیستند. خاک های مناسب و حاصلخیز ایران کمتر از ١ میلیون هکتار هستند کە روش‌های کشاورزی مرسوم در این خاک‌ها حاصلخیزی آنها را نیز تهدید می کند. بقیە خاک ایران کە در آن کشاورزی صورت می‌گیرد از لحاظ حاصلخیزی متوسط تا نامناسب هستند کە روزبە روز این خاک‌ها ضعیف‌تر شدە و حاصلخیزی کم آنها نیز تهدید می‌شود.»
به نظر این بوم‌شناس، ایران باید به‌سمت کشاورزی پایدار گام نهد و در برخی مناطق هم از روش‌های نوین کشاورزی از جملە گلخانەهای مدرن و عمودی استفادە کند. ادامە روند فعلی ضمن آنکە منابع خاک را با مشکل اساسی مواجە می‌کند تهدیدی سترگ برای منابع آب هم هست. کە نتیجە آن فرسایش بیش از پیش خاک، فرونشست زمین، بیابان‌زایی بیشتر، تولید کانون‌های ریزگرد و گرد و غبار بیشتر است.
متاسفانه در ایران هنوز در سطح سیاست‌گذاری‌های کلان به سوی کشاورزی پایدار گامی نهاده نشده است. در سال ۱۳۹۸، لایحه خاک، لایحه‌ای که سال‌ها در انتظار تصویب بود، تصویب شد. این لایحه از نظر بسیاری از متخصصان و مسئولان لایحه‌ای پیشرو است. اما نظارت و اجرایی کردن لایحه خاک در وزارت جهاد کشاورزی کار دشواری است. زیرا بخشی از مسئولیت‌ها بر گردن وزارت جهاد کشاورزی و برخی بر عهده سازمان محیط زیست است. وزارت‌های مختلف با هم هماهنگی کافی ندارند و هر کدام پروژه‌های خود را دنبال می‌کنند.
حتی اگر به‌طور فرضی لایحه خاک مو‌به‌مو اجرا شود، بدون کنار گذاشتن رویکرد خودکفایی در کشاورزی و تغییر سیاست‌های کلان و جزئی و اتخاذ رویکرد کشاورزی پایدار و زیست‌محیطی امیدی به نجات خاک کشاورزی در ایران نیست.