مقدمه مترجم:
ایده‌ها و آرمان‌های رهایی‌بخش جهانشمول‌اند و در انحصار مالکیت فرد، گروه و یا یک اجتماع نمی‌مانند. آنها هر اندازه ستم‌دیدگان و فرودستان بیشتری را فرا بخوانند آسانتر از مرزها می‌گذرند و در فرم‌های جدید خود را بازتولید میکنند. شعار ژن.ژیان.ئازادی، محصول فلسفه و مبارزه ملی رهایی‌بخش کُردها در سرزمین نفت و ژئوپولیتیکِ خاورمیانه نیز چنین سفر یگانه و امیدبخشی را تجربه کرده است. این شعار که سال‌هاست از سوی ملت بدون دولت کُرد در ترکیه و روژآوا سرداده میشود، امکان تکثیر و انعکاس جهانی مانند آنچه را که پس از فریاد زدن آن در خیابان‌های ایران روی داد، نداشت. فاکتورهای زیادی در بازتاب چشمگیر این شعار در سطح بین المللی ، از جمله وجه مترقی و دربرگیرنده‌ی شعار، نقش کلیدی زنان در ظهور و تداوم قیام، تا رابطه‌ی کج دار و مریز حکومت ایران با غرب موثرند. اما در رابطه با کُردها موقعیت سیاسی کنونی آنها به عنوان ملت غیر حاکم درون دولت‌های ایران، ترکیه و سوریه که به لحاظ هویتی تنها یکی از ملت‌های درون کشور را نمایندگی میکنند (به ترتیب هویت فارسی، ترکی، عربی) امکان‌های حقوقی، سیاسی و اقتصادی را برای بازنمایی مبارزات و خواست‌های جمعی‌شان در عرصه‌ی بین الملل فراهم نمی‌کند. مضاف بر این چون دولت‌ها بازیگران اصلی و مشروع عرصه‌ی بین الملل هستند جنبش‌های مترقی و مبارزات رهایی‌بخش فرودستان و ملت‌های تحت ستم در حاشیه‌ی دولت‌ها شانس زیادی برای دیده شدن و به رسمیت شناخته شدن ندارند. مگر با مبارزه و همبستگی نیروهای رادیکال و انترناسیونالی که سیاست رهایی بخش را بیرون از نظم دولتی جستجو میکنند.
ترجمه یادداشت کوتاه مگان بودت روزنامه نگار و پژوهشگر مسئله کُرد در سوریه و ترکیه از این رو صورت گرفته که به شکل مختصری برخی وجوه مهم و غالباً مغفول از مبارزه‌ی زنان کُرد و خاستگاه تاریخی و سیاسی شعار جاری در خیابان‌ها، مدارس و دانشگاه‌های ایران را یادآوری میکند. از جمله پیوستگی و درهم‌تنیدگی مبارزه‌ی زنان کُرد برای رهایی در بخش‌های مختلف کُردستان با یکدیگر، همانطورکه مبارزه برای مساله ملی در بخش های مختلف کردستان به هم مرتبط است. دیگر اینکه بازگویی «تاریخِ» مبارزه ی زنان کُرد از دو جهت مهم است، از یک سو مبارزه برای رسمیت شناختن ستم جنسیتی و مبارزه علیه آن در جامعه کردستان و از سوی دیگر مشارکت موثر آنها در پیشبرد جنبش ملی کُرد که توان سازماندهی جنبش را به شکل قابل توجهی افزایش داده است. خطر انکار تاریخ مبارزه ی زنان کُرد جدیست، هم از جانب احزاب کُرد در نتیجه‌ی رقابت‌های حزبی، و هم از سوی جریان‌هایی در ایران که تمایلی به آموختن و به رسمیت شناختن تجربه‌ی مبارزاتی موفق زنان و کُردها در خاورمیانه را ندارند. و از همین روست که پیوند ژن.ژیان.ئازادی را با سالها مبارزه ی زنان کُرد در همسایگی ایران نادیده می‌گیرند و آن را تنها به سرکوب و آپارتاید جنسی حکومت در ایران نسبت می‌دهند. تاکید بر خاستگاه ژن.ژیان.ئازادی نه با انگیزه به بند کشیدن این ایده بلکه به منظور به رسمیت شناختن مبارزه‌ی رهایی‌بخش ستم دیدگان و فرودستان، خلاق بودن و برسازنده بودنشان است که باید صورت گیرد؛ امری که نظم جهانی دولت-ملت به شکل تاریخی تمایل به سلب آن از «اقلیت»ها و فرودستان و مصادره‌ی آن به نام دولت‌ها دارد. تجربه مشترک ستم جنسیتی اما این پتانسیل را دارد و باید بر یادآوری نام‌ها و تقویت ریشه‌های مترقی تاکید کند تا نشان دهد که رهایی زنان و ستم‌دیدگان اصلی جهانشمول است.
“ژن، ژیان، ئازادی” یک هشتگ نیست
قیام به رهبری زنان علیه تبعیض سیستماتیک جنسیتی و حاکمیت تئوکراتیک سرکوبگر در ایران که پس از تظاهرات در واکنش به قتل ژینا امینی، زن ۲۲ ساله کُرد، توسط گشت ارشاد ایران شروع شده بود به هفته‌ی چهارم خود وارد شد. شعار نمادین این جنبش اعتراضی (ژن.ژیان.ئازادی، زن.زندگی.آزادی) ریشه در بیش از چهل سال مبارزه‌ی زنان کُرد علیه اقتدارگرایی تحت حمایت ناتو[ii] در ترکیه و بنیادگرایی داعش در عراق و سوریه دارد. زنان کُرد در ایران، اولین کسانی که در تظاهرات اولیه این شعار را سردادند نیز تاریخ قدرتمندی از مقاومت در برابر مداخله‌ی خارجی، رژیم‌های سرکوبگر و بنیادگرایان مذهبی دارند. این تاریخ که از روایت‌های جریان اصلی درباره‌ی اعتراضات پاک شده است، یادآوری آن برای درک اینکه چطور این قیام بخشی است از یک تاریخ طولانی‌تر مبارزات انقلابی در منطقه ضروریست. ژن.ژیان.ئازادی ریشه در جنبش مقاومت کُردها در ترکیه دارد و نشان‌دهنده‌ی نقش منحصربفرد زنان در حزب کارگران کردستان و گروه‌هایی است که از ایده‌های آن الهام گرفته اند.
همبستگی اصیل با مقاومت زنان ما را ملزم میکند که به یاد بیاوریم که «ژن.ژیان.ئازادی» یک هشتگ یا یک ترند نیست؛ یک فلسفه‌ی سیاسی است که زنان بی شماری را از هر طبقه‌ای در خط مقدم مبارزه برای خاورمیانه‌ای دموکراتیک، صلح‌آمیز، تکثرگرا و عاری از هرگونه ظلم و استثمار نمایندگی میکند.
تاریخ مبارزه‌ی زنان در پ.ک.ک
زنان اگرچه اندک شمار از همان ابتدا در مبارزات جنبش مقاومت حضور داشتند. سکینه جانسز، تنها زن از اعضای بنیان‌گذار پ.ک.ک در سال ۱۹۷۸، با الهام از نمونه هایی از جنبش‌های سوسیالیستی پیشنهادی برای تشکیل واحدهای زنان را به کنگره ی موسس گروه ارائه داد[iii]. اولین فرمانده ی زن در پ.ک.ک تنها پس از چند هفته از اولین حملات مسلحانه گروه در سال ۱۹۸۴ مسئولیت یک واحد مختلط را در اروخ (شهری در استان سیرت در ترکیه) به عهده گرفت. زنان همزمان با شدت گرفتن جنگ در کردستان و پیوستن هرچه بیشتر آنها به نیروهای چریکی با همان تضادی مواجه شدند که به شکل تاریخی زنان در جنبش‌های انقلابی با آن مواجه شده اند. درگیری‌های میان کُردها و دولت ترکیه فرصت هایی برای زنان ایجاد کرد تا هنجارهای اجتماعی محافظه‌کارانه را به چالش بکشند و از سرکوب و ظلم در خانه بگریزند. با این حال، هنوز از آنها انتظار می‌رفت که دغدغه‌های خود را تابع مساله‌ی ملی کنند و همرزمان مرد آنها اغلب همان نگرش‌های مردسالارانه‌ای را داشتند که در جامعه غالب بود. زنان پ.ک.ک در پاسخ به این شرایط در سخت‌ترین سالهای درگیری مسلحانه با دولت ترکیه نبرد دیگری را آغاز کردند: مبارزه‌ی ایدئولوژیک داخلی در رابطه با مساله‌ی رهایی زنان.
آنها در سال ۱۹۹۳ اولین واحدهای چریکی زنان را سازماندهی کردند[iv]، پیشینیان نیروهای یژاستار (YJA-STAR) که بعدها در نبردهای اصلی علیه داعش در عراق و سوریه جنگیدند و الگوی واحدهای مدافع زنان کُرد سوریه (ی.پ.ژ، YPJ) را تشکیل دادند. با اتکا به این تجربه، در سال ۱۹۹۵، کنگره پنچم پ.ک.ک با صدور تصمیمی خواستار تاسیس ساختارهای خودگردان زنان در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی شد. همزمان با این تحولات در سطح عملی، تغییرات نظری نیز در جریان بود. عبدالله اوجالان، بنیان گذار و رهبر پ.ک.ک شروع به استدلال این ایده کرد که ستم بر زنان بنیان همه‌ی دیگر اشکال ستم است و بنابراین اگر زنان آزاد نباشند، جامعه نمی‌تواند آزاد باشد[v].
در روز جهانی زن در سال ۱۹۹۸، «ایدئولوژی رهایی زنان[vi]» مطرح شد. این طرح کلی از اصولی که زنان باید در مبارزه برای رهایی بر مبنای آن عمل کنند بر ضرورت خودسازماندهی و خودگردانی کامل تاکید داشت: زنان باید نه تنها خود را از نقش های اجتماعی سنتی و ذهنیتی که آن را توجیه میکرد، بلکه از وابستگی کامل به مردان رها میکردند. با پیشرفت این تغییرات، رهبران مرد پ.ک.ک نیاز به ساختارهای خودگردان زنان را زیر سوال بردند و تلاش کردند آن ها را در زنجیره ایی زیر سلطه ی مردان بیاورند[vii]. با این حال، زنان درجه ی بالایی از قدرت سیاسی و سازمانی را بدست آورده بودند تا بتوانند با موفقیت در مقابل این تلاش ها بایستند و استقلال خود را حفظ کنند. پ.ک.ک با بازسازی خود در اوایل دهه ی ۲۰۰۰، به تنها جنبش سیاسی کُردی تبدیل شد که آزادی زنان را در اولویتی با اهمیت یکسان با مساله ملی قرار داد. نظریه های پ.ک.ک به سرعت به سیاست حقوقی حامی کُردها و جامعه مدنی کُرد در ترکیه و فراتر از آن راه یافت. در همین زمان بود که ژن.ژیان.ئازادی به عنوان شعاری ظاهر شد که توسط زنان کُرد برای مقاومت[viii] در برابر خشونت دولتی علیه مردم خود و خشونت مردان علیه زنان در جوامع خود استفاده می‌شد. این شعار در سه کلمه قدرتمند میراث مبارزه و نوآوری انقلابی را خلاصه کرد.
مبارزه علیه داعش
در سال ۲۰۱۲، زمانی که کردهای سوریه یک دولت خودمختار را تاسیس کردند این ایده‌ها در مورد رهایی زنان و چگونگی دستیابی به آن در مرکز پروژه‌ی آنها قرار داشت. ی.پ.ژ در خط مقدم با داعش می‌جنگید، در حالیکه همزمان سازمان های خودگردان زنان در همه‌ی عرصه‌های حکمرانی و اجتماعی با رویکردهای ریشه‌دار مردسالارانه، خشونت، تبعیض و سایر تهدیداتی که زنان در خانواده‌ها و جوامع خود با آن مواجه هستند، مبارزه میکردند. به مرور که قلمروها از دست داعش آزاد می‌شدند، زنان دیگر جوامع سوریه نیز به این عملیات پیوستند. امروز، زنان عرب[ix]، سریانی‌ــ‌آشوری[x]، ایزدی[xi] و ارمنی نه تنها به طور فعال در نهادهای خودگردان زنان مشارکت میکنند، بلکه سازمان‌های خود را برای رفع نیازهای به‌خصوص زنان در جوامع خود دارند.
مبارزه‌ی مشترک علیه تروریسم داعش و اشغال ترکیه و همچنین تجربه مشترک ستم مردسالارانه، زنان را در طول خطوط مذهبی و اتنیکی متحد کرده است، امری که پتانسیل جهانشمول نظریه‌های جنبش رهایی زنان کُرد را برجسته میکند. تصادفی نیست که زنان کُرد در ایران با این شعار همذات‌پنداری میکنند. آنها نیز سنت چندین دهه مقاومت دارند که خود نقش برجسته آنها را در جنبش اعتراضی کنونی توضیح می‌دهد.
زنان تا پیش از انکه رژیم شاهنشاهی پیشین جمهوری کردستان را به عنوان اولین دولت کُردی در خاورمیانه ــ که در سال ۱۹۴۶ در مهاباد تاسیس شد ــ سرکوب کند، در سطح سیاسی فعال بودند[xii]. در اواخر دهه‌ی ۱۹۷۰ و شروع سالهای دهه‌ی ۸۰، زنان در کردستان ایران در مبارزه برای سرنگونی رژیم سلطنتی مورد حمایت ایالات متحده آمریکا مشارکت کردند و سپس در برابر استقرار یک جمهوری اسلامی دست راستی و سرکوبگر مقاومت کردند و بسیاری از آنها اسلحه به‌دست گرفتند[xiii]: در حزب سوسیالیست کُرد کومه‌له واحدهای پیشمرگ زنان ایجاد شده بود. مبارزه‌ی زنان کُرد برای رهایی محدود به مرزهای کشور نبود. زنان کُرد از ایران به عنوان اعضای گروه‌های مختلف کُرد از جمله یگان‌های مدافع زنان ی.پ.ژ در سوریه به مبارزه علیه داعش پیوستند. ویان پیمان، یکی از فرماندهان ی.پ.ژ که به خاطر آهنگی که در جنگ آزادسازی شهر محاصره‌شده‌ی کوبانی خواند[xiv] مشهور است، اهل شهر «کُردنشین» ماکو در ایران بود.
«ژن.ژیان.ئازادی» و احساسات انقلابی در ایران
در ایران، شبکه حقوق بشر کردستان دستگیری بیش از ۳۰ زن کُرد، از جمله فعالان حقوق بشر، محیط زیست، معترضان و اعضای گروه‌های اپوزیسیون کُرد را با انگیزه‌های سیاسی تنها در فاصله‌ی مارس ۲۰۲۰ تا مارس ۲۰۲۱ ثبت کرده است[xv]. زینب جلالیان قدیمی‌ترین زندانی سیاسی زن، یک زن کُرد است. معنای ایده‌ها و نمادها می‌توانند با عبور از مرزها و الگوها تغییر کند. اما برای زنان ایرانی که امروز در خیابان‌ها هستند ژن.ژیان.ئازادی همانقدر انقلابی است که برای زنان کُرد که آن را توسعه و گسترش دادند. هم در ایران و هم در بخش‌های مختلف کردستان در کشورهای مختلف، زنان به شیوه‌های بی‌سابقه‌ای جنبش‌های توده‌ای را رهبری میکنند و اصرار زنان بر رهایی از خشونت مردانه و دولتی در مرکز مبارزه برای یک جامعه آزاد قرار دارد.
برای زنان منطقه این شباهت‌ها روشن و واضح است. زنان شمال شرق سوریه با شجاعت در برابر تهدیدهای مداوم بمباران و حملات پهبادی ترکیه، راهپیمایی گسترده‌ای را در قامشلو در همبستگی با زنان ایران برگزار کردند. زندانیان سیاسی فمینیست کُرد در ترکیه موهای خود را قیچی کردند و در جریان دفاعیات دادگاهیشان حمایت خود را از این قیام ابراز کردند. با این حال در سطح بین المللی، رسانه‌های جریان اصلی، سیاستمداران، برندها و افراد مشهور با پاک کردن خواستگاه های کُردی این شعار و مبارزه ای که آن را نمایندگی میکند انقلاب‌های زنان را از هم جدا میکنند. معمولا دیده میشود که «Women.life.freedom» به زبان انگلیسی یا به زبان فارسی «زن.زندگی.آزادی» بدون ارجاع به کلمات اصلی کُردی آن نوشته شده است. رهبران غربی که با انگیزه حمایت‌های فرصت‌طلبانه از زنان در ایران با افتخار می‌گویند «زن.زندگی.آزادی»، جنبشی را که «ژن.ژیان.ئازادی» از آن سرچشمه گرفته، جرم‌انگاری کرده اند و سلاح‌هایی را در اختیار ترکیه قرار داده اند که برای هدف قرار دادن این زنان استفاده میکند.
همبستگی اصیل با مقاومت زنان ما را ملزم میکند که به یاد بیاوریم که «ژن.ژیان.ئازادی» یک هشتگ یا یک ترند نیست؛ یک فلسفه‌ی سیاسی است که زنان بی شماری را از هر طبقه‌ای در خط مقدم مبارزه برای خاورمیانه‌ای دموکراتیک، صلح‌آمیز، تکثرگرا و عاری از هرگونه ظلم و استثمار نمایندگی میکند. برای حمایت از همه‌ی این زنان، ضروریست که در کنار همه‌ی آنها در برابر همه‌ی تهدیدهایی که با آن روبرو هستند بایستیم، و اجازه ندهیم مبارزات آنها علیه جلوه‌های مختلف مردسالاری، امپریالیسم، سرکوب و جنگ، جدا یا کالایی‌سازی و یا متن زدایی شود.
این مطلب به تاریخ ۱۴.۱۰.۲۰۲۲ در وبسایت پروگرسیو اینترنشنال منتشر شده است
پانویس‌ها:
[i] نویسنده به منبعی در رابطه با آمار فروش تسلیحات آمریکا به ترکیه در دوره ی دولت کلینتون که ابزار سرکوب نظامی مبارزات کردها در ترکیه را فراهم کرد ارجاع می‌دهد.
[ii] نگاه کنید به کتاب خاطرات سکینه جانسز با عنوان «سارا: زندگی من سراسر یک مبارزه بود» که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد.
[iii] برای تاریخچه ی مختصری از جنبش آزادی زنان کردستان رجوع کنید به این وبسایت
[viii] در رابطه با حضور زنان عرب در واحدهای امنیت و دفاع شمال و شرق سوریه نگاه کنید به اینجا
[ix] برای اطلاعات بیشتر در رابطه با خانه زنان آشوری در قامشلو نگاه کنید به اینجا
[x] درباره ی کنفرانس اتحادیه زنان ایزدی به گزارش موجود در این وبسایت رجوع کنید
[xi] در این باره به مقاله شهرزاد مجاب با عنوان زنان و ناسیونالیسم در جمهوری کردستان در سال ۱۹۴۶ رجوع کنید
[xii] نگاه کنید به کتاب داستان زنان کُرد، زیر نظر هوزان محمود . برای یک مطالعه جامعه شناختی از حضور زنان در صفوف پیشمرگ های کومه له نگاه کنید کتاب جنسیت و میلیتانتیسم در کردستان ایران نوشته‌ی فاطمه کریمی که در سال ۲۰۲۲ به زبان فرانسه منتشر شد (مترجم).
[xiii] ویدئوی ضبط شده از ویان پیمان در یوتیوب در این لینک در دسترس است
[xiv] گزارش سالانه‌ی شبکه حقوق بشر کردستان در رابطه با وضعیت زنان در کردستان ایران اینجا زیر قابل مشاهده است