وخامت بحران انقراض خاک در ایران از بحران آب کمتر نیست. خاک یکی از مهمترین منابع طبیعی کشور است که تاکنون بیش از منابع طبیعی دیگر نادیده گرفته شده است. بدون خاک بارور و حاصلخیز، امنیت غذایی به‌خطر می‌افتد و گرسنگی و سوءتغذیه گسترش خواهد یافت. روند فرسایش خاک در ایران بسیار شدید و شش برابر میانگین جهانی است.
اگرچه بسیاری از دانشمندان سال‌هاست که بر اهمیت خاک حاصلخیز تا‌کید کرده و برای مهار این روند انقراض و فرسایشی خاک هشدار داده و راهکار ارائه کرده‌اند، اما حتی در مجامع بین‌المللی زیست‌محیطی نیز توجه و بودجه کافی برای مهار این پروسه و احیای خاک اختصاص داده نشده است. دکتر منصور سهرابی، متخصص بوم شناسی و محیط زیست، درباره پدیده فرسایش خاک به زمانه می‌گوید:
«امروزه فرسایش خاک به‌عنوان یکی از مهمترین چالش‌های جدی بشر در قرن ۲۱ مطرح است. در این بین وضعیت فرسایش خاک در ایران بسیار بحرانی است و برآوردهای تقریبی حاکی از آن است کە فرسایش خاک در ایران شش برابر میانگین جهانی است.»
به گفته سهرابی با توجه به اینکە ایران کشوری خشک و نیمە خشک است و در اغلب نقاط کشور شاهد بارندگی کمتر از ۲۵۰ میلی‌متر در سال هستیم . سرعت تشکیل خاک در ایران کم بوده به طوری که کمتر از ۰,۱ میلی‌متر خاک (حداکثر ۱,۵ تن در هکتار) در سال تشکیل می‌شود.
منصور سهرابی: به‌طور متوسط در جهان بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ سال طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک تشکیل شود، در حالیکە با توجە بە اقلیم کشور ایران این زمان بین ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ سال است.
به گفته این متخصص محیط زیست بر اساس تخمین‌ها در ایران به‌طور میانگین سالانه حدود ١٧ تن در هکتار فرسایش خاک داریم، به‌طور کلی و در مجموع بیش از ۲ میلیارد تن در سال فرسایش خاک در ایران رخ می‌دهد. این وضعیت سبب شدە ایران در رابطە با فرسایش خاک در صدر کشورهای جهان باشد.
فرسایش خاک در ایران
برای فهم بیشتر پدیده فرسایش خاک آن را تعریف می‌کنیم. به گفته سهرابی فرسايش به فرآیندی اطلاق می‌شود كه طی آن ذرات خاک از بستر اصلی خود جدا شده و به كمک يک عامل انتقال دهنده به مكانی ديگر حمل می‌شوند. در صورتی كه عامل جدا کننده ذرات از بستر و انتقال آنها به مكانی ديگر، آب باشد به آن فرسایش آبی گفته می‌شود. اگر عامل جدا كردن ذرات و انتقال آنها باد باشد، فرسايش بادی و اگر یخچال باشد، فرسايش يخچالی ناميده می‌شود.
فرسایش خاک امری طبیعی است تا زمانی‌که فرسایش به‌‌سبب عوامل طبیعی باشد. اما در حال حاضر در جهان خاک بیشتر به دلیل فعالیت‌های انسانی در حال فرسایش و انقراض است. سهرابی درباره عامل اصلی فرسایش شدید خاک در ایران می‌گوید:
«متاسفانە آنچە در ایران در حال رخ دادن است فرسایش تشدید شوندە توسط عامل انسانی است کە جبران ناپذیر است. عوامل مختلفی در فرسایش خاک مؤثرند از جملە: عوامل اقلیمی (بارش، تگرگ، برف، یخبندان، حرارت، باد)، عوامل خاکی (سرعت نفوذ آب، ظرفیت ذخیره آب خاک، ظرفيت نگهداری آب خاک، بافت خاک، ساختمان خاک، کلوئیدهاي خاک)، شیب زمین (درجه شیب، طول شیب، شکل شیب، جهت شیب)، پوشش گیاهی (نوع گیاە، ارتفاع پوشش گیاهی، تراکم پوشش گیاهی،مرحله رشد گیاه)، تغییر کاربری اراضی ( تخریب جنگل‌ها و مراتع)، کشاورزی (شخم در جهت شیب در زمین‌های کە شیب آنها بیش از ١٠ درصد است، خاکورزی‌های غیر حفاظتی، آیش زمین، استفادە بی‌رویە از کودهای شیمیایی، توسعە نامتوازن کشاورزی)، عدم رعایت تعادل دام و مرتع ( دام‌ها هم با از بین بردن پوشش گیاهی و هم با کوبیدن و پودر کردن خاک توسط سُم موجب فرسایش خاک می‌شوند) همە عوامل مورد اشارە در فرسایش خاک ایران دخالت دارند. اما متاسفانە عامل اصلی فرسایش خاک ایران انسانی است.»
محمود عرب خدری، استادیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخيزداری در سال ۱۳۹۳ پژوهشی منتشر کرد به نام «مروری بر عوامل موثر بر فرسایش آبی خاک در ایران». او در این پژوهش به عدم استفاده صحیح و مطابق استعداد و عمدتاً بیش از ظرفیت از اراضی اشاره میکند و می‌گوید:
«تغییرات وسیع کاربری اراضی و از بین بردن پوشش سطحی پدیده‌ای است که در جای جای کشور می‌توان مشاهده کرد. مواردی از قبیل چرای بی‌رویه مراتع و شخم دیمزارهای کم بازده در حیطه بهره‌برداری کشاورزی و منابع طبیعی و اجرای پروژه‌های عمرانی نظیر جاده‌سازی، احداث ساختمان و معدن‌کاری بدون لحاظ اصول حفاظت خاک به‌طور روز افزونی فرسایش را تشدید میکند.»
به گفته این پژوهشگر تخریب خاک از جنبه‌های گوناگون فرهنگی، قانونی و حتی شرعی تأثیر می‌پذیرد.
محمود عرب خدری: متاسفانه، در بسیاری از موارد تفکر استفاده از زمین در کشور ما با بی‌انضباطی، سودجویی‌های مفرط شخصی، فقدان آینده‌نگری و عدم رعایت اصول فنی توأم شده است.
عرب خدری در ادامه می‌گوید تخریب زمین ارتباط مستقیمی با چالش‌های فرهنگی و آموزش ناکافی از دیدگاه‌های زیست‌محیطی و حفاظت خاک و آب و ضعف قوانین بازدارنده دارد. از طرف دیگر، به‌رغم پیشرفت‌های فنی زیاد در حفاظت خاک و آب، چالش‌های فرهنگی موجود در مواردی مانع از تعامل صحیح بین دولت با مردم و حتی تعامل بین دستگاه‌های مختلف دولتی می‌شود.
همچنین سدسازی‌ها، معدن‌کاوی‌ها و جاده‌سازی‌های غیر اصولی و بدون مجوز از سازمان محیط زیست در سال‌های گذشته تاثیرات بازگشت‌ناپذیری بر محیط زیست ایران گذاشته است. همزمان نهادهای شبه‌دولتی همچون شرکت‌های زیرمجموعه خاتم‌الانبیاء از قبل این پروژه‌های سدسازی و معدن‌کاوی و جاده‌سازی سودهای کلان به جیب می‌زنند.
نمونه یکی از سدهایی که توسط سپاسد، یکی از شرکت‌های زیرمجموعه خاتم‌الانبیاء ساخته شد، سد« گتوند» بود. عیسی کلانتری، مشاور رئیس جمهوری وقت، در سال ۱۳۹۴ احداث سد گتوند را «جنایتی» خواند که در حال لاپوشانی است. او ساخت این سد را «خیانت» به کشاورزی استان خوزستان دانست. جهاد کشاورزی خوزستان در سال ۱۳۹۴ اعلام کرده بود که سد گتوند دست‌کم ۶۰۰ میلیارد تومان خسارت به محصولات کشاورزی و بیش از همه خرمای این استان وارد کرده است.
نمک سد گتوند نخل‌ها را هم نابود کرد. برای نمونه در مهر ماه ۱۳۹۴، ۴۰۰ هزار نخل از نخلستان‌های خوزستان که از هشت سال جنگ جان سالم به در برده بودند به خاطر «سد گتوند» نابود شدند.
بودجه‌ای که به سازمان جنگل‌ها، سازمان محیط زیست و وزارت کشاورزی برای احیا و محافظت از خاک تعلق می‌گیرد کافی نیست. هوشنگ جزئی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها عملیات آبخیزداری درباره سدسازی‌های اشتباه و اثر آن بر فرسایش خاک گفت:
«در سال‌های اخیر برای سدسازی در کشور هزینه‌های زیادی صرف شد به‌طوری که هزینه ساخت یک سد با کل اعتبارات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور ظرف دو سال برابری میکند.»
لایحه خاک و محافظت از خاک ایران
خاک ارگانیسمی زنده است و در آن میلیاردها میکروارگانیسم زندگی می‌کنند. خاکی که میکروارگانیسم‌هایش را از دست دهد، بیابان می‌شود و دیگر قدرت حاصلخیزی ندارد. در گذشته ساختار کشاورزی سنتی در ایران به‌گونه‌ای بود که اجازه استثمار زمین را در مقیاسی که در کشاورزی صنعتی اعمال می‌شود، نمی‌داد. اما با رشد تکنولوژی و سلطه کشاورزی صنعتی بر کشاورزی سنتی، خاک ارزش خود را از دست داد و به کالایی برای مبادله و ارزش‌افزایی تبدیل شد.
گرچه ایران کشور وسیعی است اما زمین‌های کشاورزی در ایران وسعت و وضعیت مطلوبی ندارند. موارد متنوعی تغییر کاربری‌ها و ساخت‌وساز در زمین‌های کشاورزی بخشی از زمین قابل کشت را تخریب کرده است.
کامبیز بازرگان، رئیس موسسه تحقیقات آب و خاک کشور می‌گوید از مجموع هشت میلیون هکتار اراضی کشاورزی کشور تنها یک میلیون هکتار آن قابل کشت است و بقیه به دلایل مختلف محدودیت دارد. از نظر قابلیت‌های کشاورزی و ظرفیت تولید غذا از منابع خاک علیرغم این که با داشتن با ۱۶۵ میلیون هکتار وسعت کشوری غنی هستیم اما کمتر از ۱۰ درصد از مساحت ایران اراضی قابل کشت است.
به گفته بازرگان حدود ۱۳ میلیون هکتار اراضی قابل کشت داریم که با محدودیت منابع آبی نمی‌توانیم برای افزایش کشت پیش بینی داشته باشیم لذا باید نیاز غذایی مردم را از همین منابع خاک محدود تهیه کنیم.
رئیس موسسه تحقیقات آب و خاک کشور گفت:
«در چرخه خاک با چالش های متعدد مواجهیم که این چالش نباید مساحت خاک غیرقابل کشت را بیشتر کند و در حال حاضر در شش کلان شهر هر ساعت یک هکتار از اراضی کشاورزی از بین می‌رود که آن روند نگران کننده است.»
آخرین گام برای محافظت از خاک ایران تصویب لایحه خاک در سال ۱۳۹۸ بود اما تلاش برای حفاظت از خاک سابقه‌ای طولانی دارد.
به گفته سهرابی مبارزه با فرسايش خاک در ايران قدمتی دیرینە دارد. وجود تراس‌های چندين هزار ساله و سازه‌های مهار آب سیلاب همچون سدها نشان از توجه ايرانيان به جمع آوری و نگهداری و استفاده فنی از آن دارد در سال ۱۳۲۸ ادارات بررسی آب و خاک و حفظ منابع در وزارت کشاورزی تشكيل شد. در سال ۱۳۴۹ اولين طرح آبخیزداری در ایران تهیه شد. دفتر فنی خاک كه در سال ۱۳۴۷ تأسيس شده بود در سال ۱۳۵۱ به دفتر حفاظت خاک وآبخيزداري تبديل شد. در فاصلە زمانی ۱۳۵۷- ۱۳۴۸ جمعا ۶۹۸ هزار هكتار از آبخيزهای كشور تحت پوشش عمليات آبخيزداری قرار گرفت.
« بعد از انقلاب هم عملیات آبخیزداری زیادی در کشور توسط جهاد سازندگی انجام گرفت و بعدا هم کە وزارت جهاد کشاورزی تشکیل شد معاونت آبخيزداری سازمان جنگل‌ها ومراتع كشور در يكديگر ادغام گرديدند. در سال ١٣٩١ لایحەای حفاظت از خاک تقدیم مجلس گردید اما این لایحە در سال ١٣٩٨ مصوب شد کە حاوی نکات بسیار خوبی است اما مسئلە اصلی این است کە چقدر اجرایی می‌شود! ما در ایران در رابطە با همە فاکتورهای زیست محیطی قوانین داریم اما اجرای آن همیشە با مشکل مواجە است، برای نمونە قانون هوای پاک کە سال‌هاست تصویب شدە اما هرگز اجرایی نگردید.»
اگرچه لایحه خاک به تصویب رسیده اما به آبخیزداری در ایران اهمیت کافی داده نمی‌شود. علی مریدی، مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک گفت:
«متاسفانه بحث آبخیزداری در کشور ما چندان در اولویت قرار نگرفته است و بیشتر به مباحثی از جمله احداث سازه‌های بزرگ و انتقال آب از دریا که هزینه‌های هنگفتی دارند، پرداخته‌ایم. حال آنکه نیاکان ما از طریق روش‌های ساده آبخیزداری همچون احداث بندهای کوچک و کنترل آب در سطح حوضه، هم جلوی سیلاب‌های مهیب را گرفتند و هم باعث نفوذ آب به داخل زمین شدند.»
با وجود این، نظارت و اجرایی کردن لایحه خاک در وزارت جهاد کشاورزی کار دشواری است. زیرا بخشی از مسئولیت‌ها بر گردن وزارت جهاد کشاورزی و برخی بر عهده سازمان محیط زیست است. وزارت‌های مختلف با هم هماهنگی کافی ندارند و هر کدام پروژه‌های خود را پیش می‌برند. سرپرست اداره کل منابع طبیعی گلستان معتقد است که در مدیریت خاک پراکندگی وجود دارد.
به گفته عبدالرحیم لطفی شاید برای توجه به منابع خاک و اختصاص اعتبارات ویژه برای جلوگیری از تخریب، قاچاق، فرسایش و کاهش حاصلخیزی آن نیازمند ایجاد بخش مجزایی تحت عنوان معاونت خاک در وزارت جهادکشاورزی باشیم. از سوی دیگر شاید گسستگی و هم چنین پراکندگی مدیریت طبیعت بین چند دستگاه، مسبب این وضعیت بوده و باشد.
لطفی می‌گوید:
«سازمان جنگل‌ها زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی است که گاهی مأموریت‌های این دو در تناقض با یکدیگر است. مدیریت محیط زیست جای دیگری قرار دارد و تولی‌گری آب را وزارت نیرو بر عهده دارد. این پراکندگی مدیریت، نتیجه بهتری نخواهد داشت. مدیریت جامع بر منابع آب و خاک کشور شاید تنها راهکار برای حل پدیده خطرناکی مانند فرسایش و تخریب خاک باشد.»
استفاده بی‌رویه کودهای شیمیایی و حتی کودهای طبیعی در حوزه کشاورزی یکی از عوامل آلودگی آب و فرسایش خاک است.
همچنین ترکیب مواد شیمیایی موجود در برخی از كودها با جذب شدن در ریشه گیاه و عمق خاک، سبب بروز بیمارهای گوناگون در مصرف كنندگان محصولات کشاورزی می‌شود.
در ماده ۹ لایحه خاک آمده که استفاده از کودهای شیمیایی باید تحت نظارت سازمان محیط زیست باشد. اگر سازمان محیط زیست بر میزان مصرف کودهای شیمیایی نظارت کافی داشته باشد، امید است که در آینده روند آلودگی و فرسایش خاک در ایران کاهش یابد.
یکی از راه‌های ساده جلوگیری از فرسایش خاک، کاشتن درختان و گیاهان است. نصرت‌الله نجفی، استاد تغذیه گیاه دانشگاه تبریز نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا بر این امر صحه می‌گذارد و می‌گوید:
«حیات بشر در جهان به گیاهان وابسته است زیرا گیاهان غذا، پوشاک، سوخت، مصالح ساختمانی و داروهای مورد نیاز بشر را تامین می‌کنند؛ همچنین، گیاهان با انجام فتوسنتز اکسیژن مورد نیاز بسیاری از جانداران را تولید کرده و با تثبیت گاز کربن دی‌اکسید از بروز پدیده گرمایش جهانی جلوگیری می‌کنند. حضور گیاهان در جهان باعث زیبا شدن دنیا، آرامش‌بخشی به انسان، تصفیه هوا، کاهش فرسایش خاک و کاهش ریزگردها می‌شود.»
دکتر منصور سهرابی برای جلوگیری از روند فرسایش خاک راهکارهایی ارائه میکند و به زمانه می‌گوید:
«بە نظر من ابتدا باید قانون حفاظت از خاک توسط دولت اجرا شود. عملیات آبخیزداری بایستی بطور موثر انجام گردد، باید از توسعە زمین‌های کشاورزی و تغییر کاربری مراتع و جنگل‌ها جلوگیری کرد. برای احیای مراتع و جنگل‌ها باید گامی جدی برداشت. می‌بایست بین تعداد دام و ظرفیت مراتع تعادل برقرار کرد در حال حاضر تعداد دام در ایران بیش از سە برابر ظرفیت مراتع است. در زمین‌های شیب‌دار می‌بایست از شخم در جهت شیب خودداری کرد. برای مقابلە با فرسایش بادی هم روش مناسب برای کاهش و کنترل میزان اثرات نامطلوب بادهای شدید استفاده از بادشکن‌هاست.»
اینکه علت اصلی فرسایش خاک در ایران و انقراض خاک در ایران عوامل انسانی و فعالیت‌های انسانی است اگرچه ممکن است واقعیتی ناامید کننده باشد اما در نهایت امیدبخش است. زیرا اگر فعالیت‌های انسانی تغییر کنند جلوی فرسایش خاک گرفته خواهد شد.
راهکارهای نجات خاک بسیارند. سنجش محتوای ارگانیک در خاک یکی از ممیزه‌هایی است که میزان سلامت خاک را نشان می‌دهد. خاک سالم حداقل بین ۳ تا ۶ درصد محتوای ارگانیک را در دل خود جای می‌دهد و مملو از کرم‌های خاکی است. بنابراین مهمترین قدم برای احیای خاک بالا بردن میزان محتوای ارگانیک در خاک است. روش‌های این کار متعددند.
برای تغییر مسیر انقراض خاک، تنها به آگاهی، تعهد، مسئولیت‌پذیری مردم، نهادهای مردمی و به‌ویژه حاکمیت نیاز است تا خاک را برای خود و نسل‌های آینده احیا کنیم.
درود. بسیار مفید و زیبا. امیدوارم به لطف این جنبش اتفاقای خوبی بیفته.
نجات خاک روی کاهش فقر تاثیر شگرفی داره اگر عملی بشه.
خاک وطنمون شدیدا به این محتاجه.
محمدرضا / 03 May 2022