فرهاد سلمانیان – بشار اسد در سخنرانی خود در سالن اُپرای دمشق بدون توجه به خواست اکثریت مخالفان برای واگذاری قدرت و برگزاری همه‌پرسی برای پایان دادن به جنگ داخلی، صحبت از «طرح صلح» پنج ماده‌ای کرد و وعده‌ اصلاحات سیاسی و قانون اساسی جدید را داد.

گرچه رئیس جمهوری سوریه در نخستین سخنرانی مستقیم طی هفت ماه گذشته، در جمع مقام‌های دولتی و تشکل‌های طرفدار خود گفت که شهروندان از ناآرامی‌های دو سال گذشته آسیب دیده‌اند، اما بار دیگر طیف‌های گوناگون مخالفان را در عبارت‌هایی مانند «عروسک خیمه‌شب‌ بازی غرب»، «تروریست‌های القاعده» و «قاتلان و مجرمان» خلاصه کرد.

در پیوند با گفته‌های بشار اسد در باره‌ تروریسم، روزنامه‌ آمریکایی «نیویورک تایمز» نیز در آذرماه گزارش داد که گروه اسلامی تندرویی مانند «جبهه‌‌‌ النصره»، ‌وابسته به شاخه‌ عراقی شبکه‌ «القاعده» به جمع مخالفان مسلح سوری راه یافته و اقدام‌هایی را علیه نیروهای دولتی شکل داده، اما چنین گروه‌های معدودی همان کسانی نیستند که با سرکوب تظاهرات مسالمت‌آمیز خود توسط رژیم اسد، رفته‌رفته اسلحه به دست گرفتند.

تندروها، پاسخ ناخواسته به خشونت حکومتی

حتی نفوذ تندروهای اسلامی در میان مخالفان مسلح نتیجه‌ عملکرد بشار اسد است، چون او می‌توانست با سپردن سرنوشت مخالفت‌ها به صندوق رأی و برگزاری همه‌پرسی، از گسترش اقدام‌های مسلحانه و فعالیت بیشتر گروه‌های افراطی جلوگیری کند. بشار اسد در سخنرانی‌ روز یکشنبه ۶ ژانویه خود، از چین و روسیه و ایران به دلیل جانبداری از دولتش در جنگ داخلی قدردانی کرد و به کشورهای غربی و عربی حامی مخالفان گفت که آن‌ها تنها مراکز قدرت در رفع بحران سوریه نیستند.

البته او با طرح پیشنهاد «گفت‌وگوی ملی» بار دیگر نشان داد فقط می‌خواهد اوضاع را کم‌ خطرتر از آن‌چه هست، نشان بدهد. به نظر می‌رسد زمان برای ایده‌هایی از این دست گذشته باشد، چون زیان‌های جانی، مالی و فرار نزدیک ۵۰۰ هزار پناهجو به کشورهای همسایه و آوارگی هزاران نفر طی درگیری‌های ۲۲ ماه گذشته زمینه‌ سازش میان دولت سوریه و مخالفان را از بین برده است. گذشته از این نمی‌توان در جایگاه رئیس دولت، هم مخالفان را «تروریست» خواند و هم با آن‌ها به صلح رسید.

اسد با طرح پیشنهاد «گفت‌وگوی ملی» بار دیگر نشان داد فقط می‌خواهد اوضاع را کم‌ خطرتر از آن‌چه هست، نشان بدهد. به نظر می‌رسد زمان برای ایده‌هایی از این دست گذشته باشد، چون زیان‌های جانی، مالی و فرار نزدیک ۵۰۰ هزار پناهجو به کشورهای همسایه و آوارگی هزاران نفر طی درگیری‌های ۲۲ ماه گذشته زمینه‌ سازش میان دولت سوریه و مخالفان را از بین برده است. گذشته از این نمی‌توان در جایگاه رئیس دولت، هم مخالفان را «تروریست» خواند و هم با آن‌ها به صلح رسید.

سخنرانی رئیس جمهوری سوریه در پی افزایش تبادل آتش نیروهای ارتش و مخالفان مسلح در حومه‌ دمشق برگزار شد که وقوع آن بازتاب ادامه‌ فشار نظامی مخالفان بر پایتخت است.

جغرافیای کشمکش‌ها و ویرانی سوریه

هفته‌ گذشته نبرد مخالفان حکومت و نیروهای دولتی سوریه از جمله بر سر فرودگاه نظامی و استراتژیک «تفتناز» در ادلب ادامه داشت. این درگیری‌ها در ادلب، استان شمالی هم‌مرز با ترکیه، بر سر یکی از پایگاه‌های نیروهای دولتی بود که پروازهای جنگی برای بمباران مواضع مخالفان از آن صورت می‌گیرد. در استان‌های حلب در شمال، رقه در شمال شرق، دیرالزور در شرق، درعا در جنوب، حمص در غرب و حماه در مرکز سوریه نیز درگیری‌هایی وجود داشته است.

در هفته‌های گذشته تبادل آتش میان مخالفان بشار اسد و نیروهای ارتش با کشته‌ها و زخمی‌های بسیار همراه بود. آسیب به زیرساخت‌ها در جریان جنگ‌های شهری، انفجار مکان‌هایی مانند پمپ بنزین‌، ساختمان‌های عمده‌ دولتی و آسیب به خطوط آب و برق و گاز موضوع‌هایی هستند که موضوع بازسازی سوریه پس از درگیری‌ها و سوال تأمین‌کنندگان مالی آن را جدی‌تر می‌کنند.

شمار کشته‌های جنگ داخلی در حالی به بیش از ۶۰ هزار نفر رسیده که اخیرا ناوی پیلای، کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل اشاره کرد که احتمالاً هر دو طرف درگیر مرتکب «جنایت‌های جنگی» شده‌اند.

نزدیکی ناتو به سوریه

هم‌زمان با ادامه‌ درگیری‌ها استقرار سامانه‌های ضدموشکی «پاتریوت» از سوی سازمان «پیمان آتلانتیک شمالی»، در ترکیه با هدف «مقابله با تهدیدهای احتمالی ناشی از جنگ داخلی سوریه» برای آنکارا آغاز شده است. استقرار تجهیزات شش سامانه‌ای که آمریکا، آلمان و هلند هر یک دو مجموعه از آن را برای استقرار در سه استان ترکیه تأمین می‌کنند، از جمله در پایگاه هوایی اینجرلیک در جنوب آن کشور آغاز شده است. این حرکت همچنین سناریوی جنگ لیبی و نزدیک شدن ناتو به کشور محل درگیری‌ را تداعی می‌کند.

آسیب به زیرساخت‌ها در جریان جنگ‌های شهری، انفجار مکان‌هایی مانند پمپ بنزین‌، ساختمان‌های عمده‌ دولتی و آسیب به خطوط آب و برق و گاز موضوع‌هایی هستند که موضوع بازسازی سوریه پس از درگیری‌ها و سوال تأمین‌کنندگان مالی آن را جدی‌تر می‌کنند. شمار کشته‌های جنگ داخلی در حالی به بیش از ۶۰ هزار نفر رسیده که اخیراً‌ ناوی پیلای، کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل اشاره کرد که احتمالاً هر دو طرف درگیر مرتکب «جنایت‌های جنگی» شده‌اند.

اقدام ناتو برای انتقال سامانه‌‌های دفاع موشکی به ترکیه، گذشته از اهداف استراتژیک در منطقه، پیامی مستقیم به حکومت سوریه است که شلیک به مناطق غیرنظامی خارج از مرزهای آن کشور قابل قبول نیست. با آغاز استقرار این سامانه‌ها لحن مقام‌های ترک نسبت به سوریه تغییر کرد. رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه، در آستانه‌ انتقال سامانه‌های ضدموشکی پاتریوت اعلام کرد که کشورش خواهان صلح در منطقه است اما برای جنگ در برابر سوریه در صورت تعرض به مناطق مرزی جنوبی‌اش آمادگی دارد.

واکنش‌ها به سخنرانی اسد

پس از سخنرانی اخیر بشار اسد مقام‌های ترک بار دیگر خواهان کناره‌گیری او شدند. ولید بونی، سخنگوی «شورای ملی سوریه»، دربرگیرنده‌ گروه‌های اصلی مخالف دولت آن کشور، در واکنش به این سخنرانی به خبرگزاری «رویترز» گفت که بیش از ۶۰ هزار سوری کشته نشده‌اند تا اسد همچنان در قدرت باقی بماند. به نوشته‌ همین خبرگزاری، مخالفان اسد نطق رئیس جمهوری را اعلان جنگی دیگر برای خود ارزیابی کرده‌اند.

ویلیام هیگ، وزیر امور خارجه‌ بریتانیا نیز در واکنش به سخنان رئیس جمهوری سوریه، او را «دورو» و وعده‌هایش را «توخالی» خواند. از طرف دیگر مسئولان سیاست خارجی در آمریکا، آلمان و اتحادیه اروپا نیز در گفت‌وگوهای رسانه‌ای خواهان کناره‌گیری اسد شدند. از طرفی بان کی مون، دبیر کل سازمان ملل متحد هم گفته است بشار اسد طرحی واقعی برای پایان دادن به رنج مردم کشورش ندارد.

موفقیت‌های پراکنده‌ مخالفان در درگیری‌های شمال سوریه و افزایش فشار بر نیروهای نظامی پایتخت، گمانه‌زنی‌ها را در باره پایان دوران اسد در سال جاری میلادی بیشتر کرده‌اند. بعضی از مبارزان سوری به خبرگزاری‌ها گفته‌اند حتی می‌توانند بدون کمک‌های نظامی کشورهای خارجی به حکومت فعلی پایان بدهند. این روند با پشتوانه‌ی به رسمیت شناخته شدن مخالفان سوری از سوی کشورهای غربی به عنوان نماینده‌ «مردم سوریه» همراه شده است.

با ادامه‌ی جنگ داخلی، ریزش نیرو نزد نظامیان بلندپایه‌‌ ارتش بشار اسد نیز بیشتر شده است. اغلب آن‌ها به ترکیه و بعضی نیز به اردن گریخته‌اند. به نوشته‌ی خبرگزاری «آلمان» تعداد ژنرال‌های جدا شده از ارتش سوریه که در ترکیه حضور دارند، به دست‌کم ۵۰ نفر رسیده است. این تعداد بدون شمارش نظامیان رده‌های دیگری است که به آن کشور گریخته‌اند.

ایستگاه بعدی تغییر کجاست؟

از علت‌های حمایت سران جمهوری اسلامی از حکومت سوریه ترس از سرایت مخالفت با حکومت به ایران و مقابله‌ آشکار با نظام سیاسی مانند تونس، مصر، لیبی، یمن و بحرین است. گذشته از این، همان‌طور که احمد خاتمی، روحانی محافظه‌کار در سخنرانی روز سه‌شنبه ۱۲ دی (۱ ژانویه) گفته؛ سوریه تنها متحد ایران در منطقه در برابر اسرائیل است.

جنگ داخلی سوریه بار دیگر ناتوانی جمهوری اسلامی در آینده‌نگری و اولویت‌یابی سیاست خارجی را نیز به نمایش گذاشت. بحران سوریه ایران را به سوی استراتژی «با اسد تا سقوط» سوق داده، در حالی که تهران می‌توانست با کمک به کناره‌گیری اسد یا خروج او از سوریه روند انتقال قدرت را کم‌هزینه‌تر کند. تضاد اولویت‌های استراتژیک کشورهای غربی و عربی خاورمیانه با روسیه، چین و ایران در موضوع سوریه از جمله علت‌های بی‌نتیجه ماندن تلاش‌های دیپلماتیک برای پایان خشونت‌ها بوده است.

اما نه خاطره‌ حمایت حافظ اسد، رئیس جمهوری سابق سوریه از جمهوری اسلامی در جنگ هشت‌ساله در برابر عراق و نه احساسات‌زدگی ناشی از همبستگی بشار اسد در دیپلماسی تقابل جمهوری اسلامی با اسرائیل می‌تواند توجیه‌گر تنش استراتژیک ایران با کشورهای غربی و عربی بر سر سوریه باشد.

پیامدهای این جانبداری اشتباه در کنار کشورهایی مانند روسیه و ستایش وزارت خارجه‌ ایران از سخنرانی روز یکشنبه‌ رئیس دولت سوریه، در صورت سرنگونی بشار اسد و روی کار آمدن مخالفان او نمایان‌تر خواهند شد. حکومت سوریه در روند فرسایش قدرت قرار گرفته و موضوع مطرح اکنون برنامه‌ریزی برای وضعیت پس از آن است.

جمهوری اسلامی و راهبرد همراهی تا سقوط

جنگ داخلی سوریه بار دیگر ناتوانی جمهوری اسلامی در آینده‌نگری و اولویت‌یابی سیاست خارجی را نیز به نمایش گذاشت. بحران سوریه ایران را به سوی استراتژی «با اسد تا سقوط» سوق داده، در حالی که تهران می‌توانست با کمک به کناره‌گیری اسد یا خروج او از سوریه روند انتقال قدرت را کم‌هزینه‌تر کند.

تضاد اولویت‌های استراتژیک کشورهای غربی و عربی خاورمیانه با روسیه، چین و ایران در موضوع سوریه از جمله علت‌های بی‌نتیجه ماندن تلاش‌های دیپلماتیک برای پایان خشونت‌ها بوده است.

با وجود این، به نوشته‌ خبرگزاری «رویترز» اخضر ابراهیمی، فرستاده‌‌ ویژه‌ اتحادیه‌ی عرب و سازمان ملل متحد برای رفع بحران سوریه، همچنان برای یافتن راه حلی دیپلماتیک برای توقف درگیری‌ها رایزنی با آمریکا و روسیه را با هدف نزدیک‌کردن موضع آن‌ها برای دستیابی طرح صلحی ادامه داده است. گذشته از دیدار با بشار اسد، او  طرف‌های درگیر در سوریه را به تشکیل دولتی موقت با حضور همه‌ی نیروهای سیاسی فراخوانده است. پیشنهادی که مخالفان دولت آن را رد کرده‌اند. از طرف دیگر طبق اعلام مسعود خان، رئیس دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل، وضعیت سوریه همچنان یکی از اولویت‌های آن شورا باقی می‌ماند.

در صورت ادامه‌ انعطاف‌ناپذیری در برابر خواسته‌های مخالفان باید پرسید که آیا رئیس جمهوری سوریه می‌تواند مانند علی‌عبدالله صالح، رئیس جمهوری سرنگون‌شده‌ یمن، زنده از کشور خارج شود یا به سرنوشت معمر قذافی، رهبر مقتول لیبی دچار و به دست مخالفانش می‌افتد. البته بشار اسد دو ماه قبل در مصاحبه‌ای تلویزیونی با شبکه‌‌ روسی «راشا تودی» رفتن به تبعید یا خارج شدن از کشور را رد کرد.