مجتبا یوسفی‌پور – برخلاف رویه معمول برنامه‌های اکران، در این برنامه به جای معرفی یک فیلم داستانی می‌پردازیم به معرفی یک فیلم بلند مستند که از روز جمعه ۲۴ اوت ۲۰۱۲ نمایش عمومی‌اش را در سینماهای انگلستان و ایرلند آغاز کرده است. اکران این هفته اختصاص دارد به معرفی فیلم مستند «شخصیت جعلی» ساخته بارت لیتون، فیلمساز انگلیسی.
«شخصیت جعلی» نخستین‌بار امسال در جشنواره فیلم ساندنس به نمایش درآمد و نامزد دریافت جایزه ویژه داوران این جشنواره بود و با استقبال خوب تماشاگران نیز روبرو شد. پس از آن فیلم در جشنواره‌های دیگری چون سیاتل، ادینبورو و میامی نیز به نمایش درآمد که در این میان جایزه هیأت داوران جشنواره میامی را هم از آن خود کرد. «شخصیت جعلی» از نیمه دوم جولای در آمریکا به روی پرده رفته است و در نیمه دوم اکتبر در سوئد و دانمارک و در نیمه دوم نوامبر در فرانسه نیز به نمایش در خواهد آمد.
اما موضوع این مستند: «شخصیت جعلی» ماجرای یکی از پرونده‌های پر سر و صدای دهه ۹۰ میلادی را دستمایه قرار داده است: در تاریخ ۱۳ ژوئن ۱۹۹۴ میلادی، نیکلاس بارکلی که سیزده سال بیشتر ندارد، در سن‌آنتونیو، در تگزاس آمریکا ناپدید می‌شود و خانواده و پلیس نمی‌توانند هیچ نشانی از او بیابند. سه سال بعد، در تاریخ ۷ اکتبر ۱۹۹۷ به خانواده بارکلی خبر داده می‌شود که فرزند آن‌ها در دهکده کوچکی در جنوب اسپانیا پیدا شده است و ادعا می‌کند که در این سال‌ها دزدیده شده و مورد شکنجه و سوءاستفاده جنسی قرار گرفته است. بسیاری از نشانه‌ها بر یکی بودن فرد یافت‌شده با نیکلاس گمشده دلالت دارد: مأموران پلیس اسپانیا و اف‌بی‌آی آمریکا شواهد را می‌پذیرند و بسیاری از اعضای خانواده بارکلی نیز فرد یافت‌شده را به عنوان عضو گمشده خانواده قبول می‌کنند، در حالی که او چندین اختلاف آشکار با نیکلاس گمشده دارد: برخلاف او رنگ چشمانش به جای آبی، قهوه‌ای است و چند سالی نیز از او بزرگ‌تر به نظر می‌رسد. در این زمان یک کارآگاه خصوصی وارد این ماجرا می‌شود و با تحقیقاتش گره از این راز می‌گشاید.
نام فیلم در اصل «The Imposter» است و به فردی گفته می‌شود که با جا زدن خود به جای کسی دیگر کلاهبرداری کرده و سعی می‌کند بدین وسیله از مزایای اجتماعی و یا مادی بهره‌مند شود. در زبان فارسی از واژگانی چون طرار، عیار، دغل‌باز، غاصب و حیله‌گر برای برگردان این لغت استفاده شده است.
بارت لیتون، کارگردان فیلم، سال‌ها سابقه کارگردانی و تهیه‌کنندگی مستندهای تلویزیونی را در کارنامه‌اش دارد و اینک برای نخستین‌بار یک فیلم مستند بلند را برای نمایش روانه سینما‌ها کرده است. لیتون در ارتباط با چگونگی آشنا شدنش با این موضوع و رفتن به سوی ساخت این مستند می‌گوید: «من در حقیقت اول درباره این شخصیت جعلی و زمانی که در اروپا بود چیزهایی خواندم. یعنی آن زمانی که خودش را به جای کودکان آسیب‌دیده جا می‌زد و به مراکز کمک‌های عمومی می‌رفت و از امکانات آن‌ها سوءاستفاده می‌کرد. در یک مجله در اسپانیا چیزهایی درباره او خواندم. بعد که شروع کردم به تحقیق درباره این موضوع، مقاله‌ای یافتم که درباره او در رسانه‌های انگلیس و آمریکا منتشر شده بود. موضوع این مقاله دورانی بود که این شخص به آمریکا رفته و موفق شده بود خودش را به جای کودک گمشده یعنی به جای نیکلاس جا بزند. این ماجرا خیلی ویژه بود و یک مستندساز شاید باید یک عمر صبر کند تا با موضوعی چنین خاص و ویژه روبرو شود. خیلی علاقمند بودم که بفهمم چگونه یک فرد می‌تواند چنین جرمی مرتکب شود؟ و همچنین چگونه خانواده‌ای می‌تواند قربانی چنین جرمی شود؟ در مجموع یک داستان خیلی جالب درباره فریب دادن دیگران و خودفریبی بود.»
«شخصیت جعلی» اگرچه یک فیلم مستند بلند است، اما به خاطر موضوع و ساختار آن مثل یک تریلر خوش‌ساخت تماشاگران را درگیر کرده و با خود می‌کشاند و به هم دلیل هم مخاطبان را جذب می‌کند. لیتون در ارتباط با دلیل انتخاب ساختار مستند برای روایت این موضوع و عدم تمایلش برای تبدیل آن به یک فیلم داستانی می‌گوید: «این سؤال خوبی‌ست، وقتی دیگران از من می‌پرسند که چرا این موضوع را به یک فیلمنامه تبدیل نکردم و از آن یک فیلم بلند داستانی نساختم خوشحال می‌شوم. اولین پاسخ به این سؤال این است که اگر این یک فیلم داستانی بود تماشاگران آن را باور نمی‌کردند، چرا که داستان بسیار عجیب و پیچیده است. باور ندارم و فکر نمی‌کنم که این فیلم در قالب یک فیلم داستانی می‌توانست بهتر با تماشاگران ارتباط برقرار کند. واقعیت این است که اگرچه این ماجرا خیلی عجیب‌تر از یک فیلم به نظر می‌آید، اما برای این آدم‌ها در دنیای واقعی اتفاق افتاده است. این مهم بود که در چشم این آدم‌ها نگاه کنیم و سعی کنیم بفهمیم که بر آن‌ها چه گذشته است و چگونه همه این ماجرا‌ها اتفاق افتاده است. اکنون واکنش بسیاری از افراد به فیلم بعد از تماشای آن این است که نمی‌توانند باور کنند چنین چیزی واقعاً اتفاق افتاده است. با دیدن این فیلم شما یک تجربه خیلی غیر طبیعی را از سر می‌گذرانید و امیدوارم به‌شناختی از انسان برسید که شاید فکر نمی‌کنید چنین چیزی ممکن است در درون آدم‌ها وجود داشته باشد.»
لیتون در توضیح نوع نگاهش به ساختار فیلم و چگونگی آن می‌گوید: «اگر کلمه درستی را به کار ببرم باید بگویم فکر می‌کنم بخشی از جذابیت فیلم به نشان دادن و روشن کردن این ماجرای مرموز برمی‌گردد. اگر چه این فیلم یک فیلم مستند است اما به یک تریلر خیلی شباهت دارد، ساختارش چون یک تریلر طراحی و نما‌ها همانند یک تریلر فیلمبرداری شده است. امیدوارم که مانند دیگر فیلم‌های مستندی که تماشاگران پیش از این دیده‌اند نباشد. در کلیت فیلم مستند ساختن این است که شما مطمئن باشید تماشاگرانتان بفهمند شما چه می‌کنید، نه اینکه آن‌ها را به جایی برسانید تا نتیجه دلخواه شما را باور کنند. این یک فیلم تحقیقی نبود. در این فیلم همه آدم‌ها داستان را از زاویه دید خودشان تعریف می‌کنند. هدف فهمیدن شکل‌های مختلف این ماجرا بود. به این شکل تماشاگران همان مسیری را طی می‌کنند که من به عنوان فیلمساز طی کردم. اینکه شما فکر می‌کنید که می‌دانید ماجرا چه بوده است، اما بعد متوجه می‌شوید که درباره حقیقت داستان چیزی نمی‌دانید. به این صورت شما روایت‌های مختلف را می‌شنوید و می‌توانید تصمیم بگیرید کدام یک به حقیقت نزدیک‌تر است. شاید هم بر اساس این شنیده‌ها و کنار هم گذاشتن آن‌ها شما به حقیقتی تازه درباره ماجرا دست یابید. در این حالت چیزهایی عیان می‌شوند که انتظار آن‌ها را نداشته‌اید.»
اما علاوه بر جشنواره‌ها، «شخصیت جعلی» در برخورد با منتقدان هم بسیار خوب عمل کرده و نظر موافق اکثریت آن‌ها را به دست آورده است. بسیاری از منتقدان آن را به یک فیلم تریلر قوی تشبیه کرده‌اند که تماشاگرانش را میخکوب می‌کند. پیتر برادشاو، منتقد «گاردین» پنج ستاره کامل نثار فیلم کرده است و آن را فیلمی خالص و سراسر مملو از تعلیق توصیف می‌کند که باعث شده به مدت ۹۰ دقیقه نفسش را در سینه حبس کند. گای لودج، منتقد «امپایر» نیز با دادن پنج ستاره به فیلم آن را اثری فریبنده و ترسناک و یکی از بهترین مستندهای سال‌های اخیر می‌خواند. ترور جانسون، منتقد «تایم‌اوت لندن» با دادن چهار ستاره به فیلم آن را اثری قدرتمند می‌داند که قدرتش را از مستند بودن خود گرفته است. به گفته او این داستان را نمی‌شد به شکل یک فیلم داستانی ساخت و تعریف کرد و اگر این موضوع حقیقت نداشت، تماشاگران نیز آن را نمی‌پذیرفتند. و بالاخره دیوید دنبی، منتقد «نیویورکر» نیز عمده ویژگی فیلم را درگیر کردن تماشاگرانش با موضوع آن می‌داند و به گفته او در نهایت تماشاگران نیز چون شخصیت‌های اصلی فیلم فکر می‌کنند فریب خورده‌اند.
«شخصیت جعلی» با زمان ۹۹ دقیقه محصول سال ۲۰۱۲ کشور انگلستان است.
مشخصات فیلم
شخصیت جعلی
The Imposter
کارگردان: بارت لیتون
Bart Layton
شخصیت‌ها و بازیگران: فردریک بوردین، آدام او.برایان (در نقش فردریک بوردین)، کری گیبسون، آنا رابن (در نقش کری گیبسون)،
Fredric Bourdin, Adam O’Brian, Carey Gibson, Anna Ruben
در همین زمینه:
برنامه «اکران» از مجتبا یوسفی‌پور در رادیو زمانه
ویدئو: پیش‌پرده «شخصیت جعلی» ساخته بارت لیتون