در دهه‌های اخیر یک ششم مساحت جنگل‌های زاگرس به دلایل گوناگون از بین رفته است. اکنون آتش‌سوزی‌های پیاپی هفته‌های اخیر این جنگل‌ها را بیش از پیش در معرض خطر قرار داده اند؛ معضلی که با فصل گرما فرامی‌رسد و سال‌های پیش نیز نفس زاگرس را تنگ کرده بود. گرمای هوا و بادهای شدید شرایط گسترش این آتش‌سوزی‌ها را مساعد کرده است.
غلامحسین حکمتیان، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کهگیلویه و بویراحمد شنبه یکم تیر به خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی (ایرنا) گفت که از ابتدای سال جاری «۲۸۰ هکتار از جنگل‌ها و مراتع» این استان در آتش سوخته‌اند.
حکمتیان بزرگترین مشکل پیش روی جنگل‌های زاگرس را این «آتش‌سوزی‌ها» اعلام کرد و گفت که عامل اصلی آنها «انسان» و سپس صاعقه است.
کهگیلویه و بویراحمد در مرکز آتش‌سوزی‌های اخیر است. در عین کمبود امکانات دولتی در مقابله با این آتش‌سوزی‌ها، مردم محلی در ابتدای صف مبارزه با این آتش‌سوزی‌ها قرار دارند (عکس بالا).
محمد مهدی علی‌پور، یکی از اهالی محلی امدادرسان با دست‌های تاول‌زده به ایرنا گفت که چگونه او و دیگر ساکنان به خاموش‌کردن شعله‌های سه متری آتش‌سوزی در دمای ۴۰ درجه سانتیگراد در نزدیک کوه کاردی در حوالی روستای دیل در جنوب شهرستان گچکاران شتافتند:
«شعله‌های سرخ آتش مظلومیت جنگل‌ها و مراتع را فریاد می‌زند. اهالی روستاهای نزدیک به جنگل‌ها با استفاده از امکانات اولیه مانند شاخه درختان اقدام به خاموش کردن شعله‌های آتش همگام با مسئولان می‌کنند. فوران‌های آتش گاهی آنچنان سرکش است که تا فاصله سه متری امکان نزدیک شدن انسان به آن وجود ندارد… به هر قیمتی اجازه نمی‌دهیم جنگل‌ها خاکستر شود.»
او اما در انتها یادآوری کرد که «در صورت وجود بالگرد اعزام نیرو و تجهیزات از طریق بالگرد انجام می‌شود و خسارت آتش سوزی‌ها به حداقل خواهد رسید.»
کهگلویه و بویراحمد برای مواقع بحرانی بالگرد در اختیار ندارد. این استان برای اطفای آتش‌سوزی‌ها از خوزستان یا شرکت بهره‌برداری نفت و گاز گچساران بالگرد می‌گیرد.
وحید محمدی‌تبار، مدیر کل مدیریت بحران استان کهگیلویه و بویراحمد نیز از کمبود امکانات و «کمبود شدید» نیروهای آموزش‌دیده ناراضی است:
«بکارگیری نیروهای متخصص اطفای حریق برای پیشگیری از وقوع بحران در جنگل‌ها و مراتع نیاز نخست صیانت از جنگل‌ها و مراتع استان است. تأمین تجهیزات خودرویی، دستگاه‌های دمنده و لباس مخصوص برای مهار آتش از دیگر نیازها برای مدیریت آتش سوزی در جنگل‌ها و مراتع کهگیلویه و بویراحمد است. تأمین اعتبار فوری برای خرید تغذیه و خدمات پشتیبانی نیاز دیگری است که باید در کوتاه‌ترین زمان ممکن مورد توجه مسئولان باشد.»
چرا جنگل‌های زاگرس منبعی غیرقابل ارزش‌گذاری است؟
جنگل‌های زاگرس در ۱۱ استان ایران واقع شده‌اند و مساحتی شش میلیون هکتاری دارند اما یک میلیون هکتار از آن نابود شده است. خشکیدگی این جنگل‌ها از ۱۳۸۷ رو به شدت نهاد.
جنگل‌های زاگرس ۴۰ درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهند. حدود ۷۰ درصد گونه‌های درختی زاگرس را بلوط‌ها تشکیل می‌دهند و سایر گونه‌های درختی نیز افرا، کیکم، بنه، زبان گنجشک، گلابی وحشی، ولیک، ارغوان، انواع بادام و غیره است.
جنگل‌های بلوط زاگرس از منتهی الیه شمال غربی ایران آغاز می‌شود و تا جنوب غرب ایران پایین می‌آید. این جنگل‌ها ۱۴ تا ۱۵ هزار سال قبل با درختان پراکنده بلوط و بنه تشکیل شدند. آنها از پنج‌هزار سال پیش جنگل‌های متراکم هستند. ما در دهه‌های اخیر اما صدها هزار هکتار از آنها را نابود کرده‌ایم.
۴۰ درصد آب شیرین ایران نیز در محدوده زاگرس تشکیل می‌شود. ایرنا در گزارش خود درباره جنگل‌های زاگرس هشدار داده است که « اگر این جنگل‌ها از بین بروند، ضمن کاهش منابع آبی، گستره بالایی از خاک این منطقه که در طول هزاران سال گذشته تشکیل شده است، در اثر سیلاب از نابود خواهد شد.»
ایران، به گفته عیسی کلانتری ــ رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست ــ، بالاترین نرخ فرسایش خاک در جهان را داراست.
بر زاگرس در هفته‌های اخیر چه گذشت؟
حریق‌های زاگرس در سال جاری در استان‌های خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، کرمانشاه، اصفهان، لرستان و چهارمحال و بختیاری رخ داده‌اند.
کهگیلویه و بویراحمد با داشتن ۸۷۳ هزار و ۶۰۰ هکتار جنگل ــ که برابر نیمی از مساحت این استان است ــ و ۵۵۲ هزار و ۷۰۰ مرتع، یکی از وسیع‌ترین ذخیره‌های جنگل‌ها و مراتع زاگرس است و همزمان، یکی از بیشترین مناطق آسیب‌دیده به دلیل آتش‌سوزی‌های اخیر.
آوای ماغر، یک‌وب‌سایت محلی این استان ۲۶ خرداد گزارش داد که ده‌ها هکتار از جنگل‌های متراکم بلوط تنگ دوراک از توابع شهرستن بهمئی در کهگیلویه و بویراحمد از شب پیش از آن دچار حریق شده است.
شاهدان محلی آتش‌سوزی را شدید و سرعت گسترش‌اش را بالا توصیف کرده بودند.
درخت بلوط زاگرس از مشخصه‌های جنگل‌های آن است و به «بلوط ایرانی» مشهور. تنگ دوراک نیز از خاستگاه‌های اصلی این بلوط مخصوص اقلیم زاگرس که جنگل‌های متراکمی از درختان سردسیری دارد. خوزستان، ایلام، فارس، اصفهان و چهار محال و بختیاری دیگر استان‌هایی هستند که بلوط ایرانی در ارتفاعات ۶۵۰ متری تا دو هزار و ۴۰۰ متری بالاتر از سطح آب‌های آزاد در آنها می‌روید.
کرمانشاه یک میلیون و ۷۱۹ هزار هکتار جنگل زاگرسی دارد. از ابتدای سال جاری ۱۱ فقره حریق حدود ۳۰ هکتار از این جنگل‌ها را نابود کرده است.
در خوزستان نیز به گزارش خبرگزاری دولتی کار ایران (ایلنا)، از ابتدای سال جاری ۱۰۰ مورد حریق رخ داده است که «بی‌سابقه» توصیف می‌شود.
به گفته احمد جمشیدیان، مدیر کل منابع طبیعی خوزستان، «حدود ۱۱۰۰ هکتار از مراتع و جنگل های زاگرس در آتش سوزی اخیر درگیر بوده اند که حریق در ۲ ساعت اول اطفا شده است؛ البته ۹۰ درصد آتش سوزی در مراتع بوده است.»
آتش‌سوزی‌ها در زاگرس از چند سال پیش و با شدت‌گرفتن خشکسالی و تغییرات اقلیمی گسترش یافتند.
بر اساس آمار سازمان منابع طبیعی کهگیلویه و بویراحمد، ۷۵ فقره آتش‌سوزی در جنگل‌های این استان در ۱۳۹۵ رخ داد و ۹۵۰ هکتار از جنگل‌های کهگیلویه وبویراحمد را خاکستر کرد.
در ۱۳۹۶ نیز ۱۱۰ آتش سوزی در جنگل‌ها و مراتع استان در فصل گرم رخ داد و ۷۰۰ هکتار از آنها را نابود کرد. ۴۸۳ هکتار از این میان در ۳۴ آتش‌سوزی در مناطق حفاظت‌شده رخ داد.
در ۱۳۹۷ هم ۳۶۴ هکتار از جنگل‌ها و مراتع سوخت: ۲۴ مورد درمناطق حفاظت‌شده که ۲۲۰ هکتار از آنها را خاکستر کرد.
در یکی از همین آتش‌سوزی‌ها در ۳ شهریور ۱۳۹۷ بود که شریف باجور، فعال مدنی و محیط زیست کرد و عضو هیأت مدیره انجمن سبز چیا همراه با امید کهنه‌پوشی از اعضای انجمن سبز چیا و محمد پژوهی و رحمت حکیمی‌نیا از جنگل‌بانان منطقه حین تلاش برای مهار آتش‌سوزی در جنگل‌های روستای پیله و سلسی مریوان در استان کردستان جان‌شان را از دست دادند.
عامل آتش‌سوزی‌ها چیست؟
به گزارش خبرگزاری دولتی «مهر»، صاعقه یکی از عوامل آتش‌سوزی‌های اخیر است.
اوایل خرداد سال جاری صاعقه در ایران ۲۵ تن را کشت و ۲۹ تن دیگر را مصدوم کرد. این صاعقه‌ها مراتع پرپشت‌شده زاگرس پس از سیل اخیر ار نیز به آتش کشیدند.
بنا بر گزارش ایرنا از وضعیت جنگل‌های زاگرس، باران‌های کم‌سابقه اخیر که ابتدای سال جاری شمسی ۲۵ استان ایران را گرفتار سیل کرد، به رویش چمن‌زارها و «مراتع غنی» در جنگل‌های زاگرس شده است.
این مراتع به آسانی در گرمای هوا آتش می‌گیرند و بادهای فصلی شدید این آتش را به دیگر نقاط می‌گستراند.
اما مهم‌ترین عامل، عامل انسانی است. برای فهمیدن این نکته می‌توان به آتش‌سوزی‌های خرداد ۱۳۹۶ در جنگل‌های ایران رجوع کرد که تحقیقات جزئیات آنها را روشن کرده است:
| آتش‌سوزی در جنگل‌های هردریژ استان ایلام | ۱۶ خرداد
|
عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی در جنگل‌های ارتفاعات بازی‌دراز در استان کرمانشاه | ۱۶ خرداد
| عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی جنگل‌های دره گلی کهگیلویه و بویراحمد | ۱۵ خرداد
| عامل انسانی (عمدی) |
| آتش‌سوزی جنگل‌های کبیرکوه ملکشاهی در استان ایلام | ۱۲ خرداد
| عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی در جنگل‌های سیروان و آبدانان در استان ایلام | ۱۲ خرداد
| عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی جنگل‌های ایوان در استان ایلام | ۱۱ خرداد (سه روز)
| عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی جنگل‌های شلم در استان ایلام | ۱۰ خرداد
| عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی جنگل‌های ام الدبس در شهرستان دشت آزادگان استان خوزستان | ۹ خرداد
| عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی مراتع تل رش در شهرستان لنده استان کهگیلویه و بویراحمد | ۹ خرداد | عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی در جنگل‌های کوهدشت استان لرستان | ۸ خرداد | عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی جنگل‌های جزیره آشوراده استان گلستان | ۸ خرداد | عامل انسانی
|
| آتش در کوه‌های حاتم استان کهگیلویه و بویراحمد | ۷ خرداد | عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی در جنگل‌های کبیرکوه استان ایلام | ۶ خرداد | عامل انسانی
|
| آتش‌سوزی‌های خرداد ۱۳۹۶ در جنگل‌های ایران ــ منبع: خبرگزاری مهر |
جدول بالا نشان می‌دهد که خرداد دو سال پیش تمام آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌های ایران عامل انسانی داشت و اغلب آنها به جان زاگرس افتاد.
گردشگران جنگل‌های زاگرس یکی از مهم‌ترین عوامل بروز این حریق‌ها هستند. آنها ناخواسته اما به دلیل رعایت نکردن مواردی بسیار ابتدایی یکی از مهم‌ترین ثروت‌های طبیعی ایران را از بین می‌برند. نه تنها خاموش‌کردن آتش، بلکه رها کردن شیشه، پلاستیک و نایلون نیز در جنگل می‌تواند با افزایش دما سبب آتش سوزی شود.
کشاورزان محلی نیز با آتش‌زدن پسماند زمین‌های زراعی‌شان موسوم به «پس چر» در رخ‌دادن آتش‌سوزی‌های جنگلی در زاگرس نقش دارند. اداره مدیریت بحران استان کرمانشاه نیز که این کار آتش به جان جنگل‌های زاگرس در آن استان انداخته، خواهان ممنوعیت آتش‌زدن پس چر و تعقیب قضائی متخلفان شده است.
اما دردناک‌ترین عامل انسانی آتش‌سوزی‌های زاگرس که در پرتوی تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین شدت می گیرند و شدت خواهند گرفت، به گفته رحیم ملک‌نیا، استادیار منابع طبیعی و جنگلداری دانشگاه لرستان «زغال‌گیری» و «تغییر کاربری اراضی» است.
زغال آلاینده‌ترین سوخت فسیلی است. سوخت‌های فسیلی با آزادکردن گازهای کربنی نقش مهمی در گرمایش جهانی زمین دارند. کشورهای جهان به دنبال راهی برای خارج‌کردن ۱۰۰ درصدی زغال از چرخه انرژی‌شان هستند.
جنگل‌زدایی یکی دیگر از عوامل یاری‌دهنده به تغییرات اقلیمی است. هنوز جنگل‌های زاگرس برای بدل‌شدن به زمین زراعی یا صنعتی نابود می‌شوند.
آتش‌سوزی‌های زاگرس چه میزان خسارت اقتصادی وارد می‌کنند؟
قاسم سبزعلی، فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل ها و مراتع کشور به مهر گفته است که آتش سوزی در هر هکتار از مناطق جنگلی ۵۶ میلیون تومان و در هر هکتار اراضی ۱۷ میلیون تومان خسارت وارد می‌کند.
با توجه به این رقم، خسارت واردآمده به منابع طبیعی زاگرس در کهگیلویه و بویراحمد از ابتدای سال جاری، با احتساب میانگین ۳۶,۵ میلیون تومان، ۱۰ میلیارد و ۲۲۰ میلیون تومان است. خسارت حریق جنگل‌ها در کرمانشاه نیز به یک میلیارد و ۶۸۰ میلیون تومان می‌رسد.