مازیار مهدوی‌فر – کاهش توانایی گلبول‌های قرمز خون انسان در جهت تأمین اکسیژن مورد نیاز بافت‌های بدن کم‌خونی نام دارد. این کاهش توانایی ممکن است به علت کاهش تعداد یا حجم گلبول‌های قرمز و یا کاهش هموگلوبین به هر علتی صورت بگیرد.
گلبول قرمز خون به سلول‌های کروی شکل قرمزرنگ خون گفته می‌شود که وظیفه تأمین اکسیژن بافت‌های بدن و دفع دی اکسید کربن حاصل از فعل و انفعالات سلول‌ها را به عهده دارند. گلبول قرمز این وظیفه را از طریق ساختاری به نام هموگلوبین انجام می‌دهد. هموگلوبین همان رنگدانه قرمزرنگی است که در ریه با اکسیژن ترکیب می‌شود و مسبب حمل اکسیژن از ریه‌ها به تمام سلول‌های بدن از طریق گلبول‌های قرمز است.
هموگلوبین در محل سلول‌ها، پس از آزاد کردن اکسیژن با دی اکسید کربن حاصله از سلول‌ها ترکیب شده و دوباره پس از بازگشت به ریه آن‌ها را برای دفع از بدن تحویل ریه‌ها می‌دهد. در حقیقت می‌توانیم هموگلوبین را بخش اصلی و کاربردی گلبول‌های قرمز در انجام وظیفه اکسیژن‌رسانی به سلول‌ها و دفع مواد زاید سلول‌ها بدانیم.
مهم‌ترین عنصری که در ساختار هموگلوبین وجود دارد و در انجام این فعل و انفعالات دخیل است عنصر آهن است. با این اوصاف اگر هر کدام از بخش‌های ذکر شده در ساختار گلبول قرمز از لحاظ کمی یا کیفی در انجام عملکرد خود با مشکل مواجه شوند حالتی به نام کم‌خونی حاصل می‌شود. علل ایجاد کم‌خونی بسیار متفاوتند که در ادامه مطلب به چند گروه عمده از این علت‌ها می‌پردازیم.
فقر آهن
مهم‌ترین عنصری که در ساختار هموگلوبین وجود دارد و در انجام این فعل و انفعالات دخیل است عنصر آهن است. آهنی که از طریق مواد غذایی وارد بدن می‌شود دو گونه دارد. شکل اول، آهن «هِم» یا آهن حیوانی نام دارد و منابع آن عبارتند از گوشت قرمز، مرغ، ماهی، غذاهای دریایی و جگر. شکل دوم جذبی آهن نیز آهن «غیرهِم» یا آهن معدنی گیاهی است که از طریق سبزیجات، لبنیات، میوه‌ها، غلات و آجیل تأمین می‌شود
اگر به هر علتی آهن مورد نیاز برای تولید هموگلوبین در گلبول‌های قرمز تأمین نشود کم‌خونی فقر آهن پدید می‌آید. این حالت شایع‌ترین دلیل کم‌خونی در دنیا به شمار می‌رود و سه گروه عمده دلایل در ایجاد آن دخیل هستند. عمده‌ترین دلیل، کمبود آهن دریافتی از طریق مواد غذایی است. در حالت دوم آهن به میزان کافی از طریق مواد غذایی وارد بدن می‌شود، اما به دلیل مشکلاتی در سیستم گوارش به خوبی جذب نمی‌شود و در نتیجه آهن کافی در اختیار گلبول‌ها قرار نمی‌گیرد.
عامل سومی که می‌تواند سبب ایجاد کم‌خونی فقر آهن شود از دست دادن مقدار زیادی خون است که باعث می‌شود ذخایر آهن بدن کم شود. مثلاً خانم‌های جوانی که در هنگام عادت ماهانه خون زیادی از دست می‌دهند در معرض ابتلا به این کمبود قرار دارند. ممکن است به علت ابتلا به زخم گوارشی مثل زخم معده یا ابتلا به سرطان روده شخص به شکل نامشخص و پنهان خون زیادی از دست بدهد. این حالت هم سبب ایجاد کم‌خونی فقر آهن می‌شود. مصرف بعضی از داروها مانند آسپرین، ایبوپروفن و استامینوفن هم با مکانیسمی مشابه سبب ایجاد خونریزی‌های داخلی بدون علامت شده و در درازمدت ایجاد کم‌خونی ناشی از فقر آهن می‌کنند. خانم‌ها علاوه بر اینکه به علت عادت ماهانه خون از دست می‌دهند به علت ساختار فیزیولوژیکی نسبت به آقایان دارای ذخایر آهن کمتری هستند. به همین دلایل احتمال ابتلای خانم‌ها به خصوص آن‌هایی که در سنین باروری قرار دارند بسیار بیشتر از آقایان است.
منابع آهن
آهنی که از طریق مواد غذایی وارد بدن می‌شود دو گونه دارد. شکل اول، آهن «هِم» یا آهن حیوانی نام دارد و منابع آن عبارتند از گوشت قرمز، مرغ، ماهی، غذاهای دریایی و جگر. شکل دوم جذبی آهن نیز آهن «غیرهِم» یا آهن معدنی گیاهی است که از طریق سبزیجات، لبنیات، میوه‌ها، غلات و آجیل تأمین می‌شود. شیر گاو و بز، منابع خوبی برای تأمین آهن بدن نیستند چون آهن کمی دارند و همان میزان از آهن نیز جذب چندانی در بدن انسان ندارد. اما وضعیت جذب آهن شیر مادر درست برعکس است. این شیر اگرچه آهن زیادی ندارد، اما به علت جذب خیلی خوب، از منابع اصلی تأمین آهدیگری در ایجاد کم‌خونی دخیلند که در زیر تنها به چند نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
کمبود ویتامین B12 و فولات
برخی از عفونت‌ها مانند مالاریا و سل و بعضی از بیماری‌های انگلی همچون کرم‌های قلاب‌دار و حتی ابتلای مزمن به بیماری‌های مختلف مثل بیماری‌های مفصلی هم می‌توانند به عنوان علت‌های ایجاد کم‌خونی مطرح باشند.
نقش ویتامین B12، کمن نوزاد به شمار می‌رود. جدا از کم‌خونی ناشی از فقر آهن اما علل متنوع ک به تولید بخشی از هموگلوبین است. بنابرین نتیجه کمبود این ویتامین، اختلال در تولید هموگلوبین و ایجاد کم‌خونی است. بعضی از انسان‌ها به علت وجود مشکلاتی در روده باریک توانایی جذب ویتامین B12 را ندارند. افرادی که گیاهخوار هستند نیز ممکن است دچار کمبود ویتامین B12 شوند. چون اغلب منابع این ویتامین در غذاهای گوشتی وجود دارند. افرادی که به مدت طولانی الکل مصرف می‌کنند نیز در معرض کمبود ویتامین B12 و در نتیجه کم‌خونی حاصل از آن هستند.
ماده دیگری که در تولید هموگلوبین دخیل است «فولات» است. در نتیجه در صورت کمبود این ماده با نوع دیگری از کم‌خونی مواجه می‌شویم. فولات در برگ سبزیجات پهن‌برگ یافت می‌شود. همانند مورد قبل الکلیسم مزمن هم می‌تواند سبب تخلیه ذخائر فولات بدن و کم‌خونی ناشی از آن شوند.
بیماری‌های مغز استخوان
دسته‌ای از عوامل با صدمه به مغز استخوان سبب کاهش تولید گلبول قرمز می‌شوند. سرطان‌ها، شیمی‌درمانی، عفونت‌های درگیر کننده مغز استخوان و بعضی از نارسایی‌های کلیه از جمله این عوامل هستند. ضمن اینکه همچون گروه‌های قبلی مصرف طولانی مدت الکل هم با صدمه به مغز استخوان می‌تواند با ایجاد اختلال در تولید گلبول‌های قرمز سبب کم‌خونی شود.
نابودی یا از دست دادن گلبول‌های قرمز
بعضی از بیماری‌های خودایمنی، بعضی داروها و همچنین انتقال خون از شخصی به شخص دیگر ممکن است سبب نابودی گلبول‌های قرمز یا همولیز شده و بدین طریق ایجاد کم‌خونی به نام «آنمی همولیتیک» کنند. در کنار همه موارد ذکر شده، برخی از عفونت‌ها مانند مالاریا و سل و بعضی از بیماری‌های انگلی همچون کرم‌های قلاب‌دار و حتی ابتلای مزمن به بیماری‌های مختلف مثل بیماری‌های مفصلی هم می‌توانند به عنوان علت‌های ایجاد کم‌خونی مطرح باشند.
