شبکه‌های اجتماعی در افغانستان: هیچ‌کس بی‌خبر نمی‌ماند

با رشد فناوری ارتباطی، میلیون‌ها افغان هم به دنیای مدرن اینترنتی پیوسته‌اند. هر جایی از افغانستان که به اینترنت وصل است، شبکه‌های اجتماعی کاربران دل‌گرم و فعال خود را دارند. این کاربران، هم از قشر باسوادند و هم از میان مردمانی با سواد کم. کسانی که حتی به درستی خواندن و نوشتن بلد نیستند، با پخش ویدیو و عکس‌ در شبکه‌های اجتماعی‌شان، به گونه‌ای در اطلاع‌رسانی نقش‌آفرینی می‌کنند.

تعداد کاربران شبکه‌های اجتماعی در افغانستان، در مقایسه با سال‌های پیش چشم‌گیرتر شده است. نرخ بلند و عرضه اینترنت با کیفیت پایین اما، همواره انتقادهایی را به همراه داشته است. در این میان، وزارت مخابرات و فناوری معلومات افغانستان به زمانه می‌گوید هم‌اکنون ۹ میلیون و ۷۰۰ هزار تن در سراسر این کشور از خدمات اینترنت بهره می‌برند.

افغانستان اینترنتش را از پاکستان، ایران، ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان تامین می‌کند. نرخ اینترنت در افغانستان نسبت به هر کشور دیگری در منطقه ۳۰ درصد بیشتر است. وزارت مخابرات و فناوری معلومات افغانستان اما برنامه‌های بهتری برای کاهش هزینه و بالا بردن کیفیت اینترنت در این کشور در دست دارد.

سائر زلاند، سخنگوی وزارت مخابرات و فناوری معلومات افغانستان می‌گوید:

«ظرفیت‌های فعلی اینترنت در افغانستان در سال ۲۰۱۹ میلادی بالا خواهد رفت. تلاش‌های ما برای بالا بردن کیفیت اینترنت و گسترش خدمات اینترنتی در کشور است. برنامه‌های ما این است تا نرخ اینترنت را در افغانستان نیز تا ۵۰ درصد کاهش دهیم.»

شهروند خبرنگاری

کاربران فیس‌بوک، توییتر، اینستاگرام، وایبر، واتس‌اپ و تلگرام در افغانستان بسیار هستند اما از فیس‌بوک می‌شود در صدر این شبکه‌ها نام‌ برد. نقش شبکه‌های اجتماعی با گسترش فعالیت‌های خبرنگاری شهروندی در زندگی مردمان افغانستان بسیار اثرگذار بوده است. در میان مقام‌های بلندپایه دولتی و سیاست‌گذاران نیز استفاده از شبکه‌های اجتماعی پُررنگ است.

رییس جمهوری و رییس اجراییه افغانستان بیشتر از پرده‌های تلویزیون، در شبکه‌های اجتماعی با مخاطبان‌ خود ارتباط دارند و برنامه‌های مهم را نیز از دریچه‌های فیس‌بوک، زنده پخش می‌کنند.

به تازگی هم، دکتر عبدالله عبدالله، رییس اجرایی حکومت وحدت ملی گفته است خودش در اوقات فراغت، نظریات، پیشنهادات، تبصره‌ها و انتقادات کاربران شبکه‌های اجتماعی را بدون هیچ سانسور و حذفی می‌خواند.

آقای عبدالله تاکید کرده است حکومت در پاسداری و حراست از آزادی بیان و دستاوردهای بیشینه رسانه در کشور متعهد است و بر پشتیبانی جدی از گردش آزاد اطلاعات، آزادی رسانه‌ها و فعالیت‌های آزاد شهروندان افغانستان در شبکه‌های اجتماعی تعهد می‌سپارد.

به گفته رییس اجرایی حکومت وحدت ملی، هر کاربر شبکه‌های اجتماعی در مبارزه با فساد و کارآیی و مسوولیت‌پذیری نهادها، نقش یک ناظر و بازرس را دارد که می‌تواند حکومت را در رسیدگی بهتر به مسوولیت‌ها یاری رساند:

«یکی از دست آوردهای مهم سال‌های پسین، دسترسی و استفاده بی‌سابقه از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی است که زمینه بحث، تبادل نظر، انتقاد و پیشنهاد میان مردم و سیاستمداران را فراهم کرده است. هر شهروند در شبکه‌های اجتماعی، نقش یک خبرنگار و اطلاع‌رسان را بازی می‌کند و این در گسترش آزادی بیان و اطلاع‌رسانی به موقع رُخدادها، اهمیت برجسته دارد.»

در این پسان‌ها، نقش خبرنگاری شهروندی در افغانستان پر رونق بوده‌ است. با رشد فناوری ارتباطی، در دوردست‌ترین جاها نیز کسی بی‌خبر نمی‌ماند. آن بخش‌هایی که دور از دید رسانه‌های چاپی و تلویزیون در خفا می‌ماندند، امروز به دید ذره‌بینی شبکه‌های اجتماعی گرفته می‌شوند؛ بدون هیچ‌گونه سانسور و قید و شرطی، رُخدادها همگانی می‌شوند.

بشیر احمد قاسانی، بیش از یک دهه است که در افغانستان خبرنگاری می‌کند. او از خبرنگاران آب‌دیده در شرایط دشوار است. کم و بیش هشت سال می‌شود که از شبکه‌های اجتماعی به ویژه از فیس‌بوک استفاده می‌کند. استفاده از شبکه‌های اجتماعی اما، دنیای خبرنگاری‌اش را دگرگون ساخته است. فیس‌بوک، قاسانی را یکی از چهره‌های مطرح و با اعتبار در افغانستان ساخته است. از دوردست‌ترین نقاط این کشور، مردم با قاسانی در پخش رُخدادها همکاری می‌کنند. بسیار واقع شده است که از درون دولت هم، خبرهای تازه اول به بشیر قاسانی درز بکند.

این خبرنگار افغان به زمانه می‌گوید که در سال‌های اخیر، شبکه‌های اجتماعی در بسیار موارد نقش رسانه‌‌های تصویری و چاپی را کم‌رنگ ساخته‌اند و اهمیت ویژه‌ای در میان شهروندان افغانستان پیدا کرده‌‌اند.

قاسانی در بسیاری موارد در موضوعاتی که در صفحه فیس‌بوکش پخش می‌کند، مسوولین رده نخست حکومت را به پرسش می‌گیرد؛ شاید خوب می‌داند که با این شیوه، موضوع به گوش اصل مسوول می‌رسد.

بشیر احمد قاسانی، خبرنگار تلویزیون یک افغانستان:

«شبکه‌های اجتماعی، تاثیرات ویژه‌ای در کار مبارزه با فساد و رشد جامعه ما داشته است. من بارها گفته‌ام که مسوولین و مقام‌های افغانستان از خدا نه؛ ولی از فیس‌بوک می‌ترسند.»

شبکه‌های اجتماعی، وسیله پرقدرت تبلیغاتی

تحلیل‌های سیاسی و اجتماعی، پژوهش‌ها و مطالعات علمی، بازاریابی و توسعه تجارت‌ها و … از مواردی هستند که به گستردگی در شبکه‌های اجتماعی همگانی می‌شوند. بسیج‌های مردمی در سال‌های اخیر در برابر نابه‌سامانی‌ها، از طریق شبکه‌های اجتماعی، یک مثال روشن از نقش اثرگذار شبکه‌های اجتماعی در افغانستان است. در عدالت‌خواهی‌ها و تظاهرات در گوشه و کنار افغانستان، مردم از طریق شبکه‌های اجتماعی بسیج شده‌اند.

دسترسی به تلویزیون در سراسر افغانستان ممکن نیست. بسیاری نیز توان استفاده از ماهواره را ندارند. کمبود برق هم معضل دیگری است. پس نقش شبکه‌های اجتماعی در اطلاع‌رسانی در این وضعیت می‌تواند بسیار موثر باشد، به ویژه در زمانی که افغانستان آرام آرام به سوی گرمی پیکارهای انتخاباتی می‌رود، شبکه‌های اجتماعی نقش بزرگی در این زمینه خواهند داشت.

سال‌های درازی است که در هلمند در جنوب افغانستان، نبردهای نفس‌گیر و پیچیده‌ای ادامه داشته است. مردمان زیادی در اینجا نه دسترسی به تلویزیون دارند، نه به رسانه‌های چاپی. آنان بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی از رُخدادها در کشور آگاه می‌شوند یا به آگاهی می‌رسانند.

اطلاع‌رسانی در چنین وضعیتی آن هم از زیر سایه گروه طالبان آسان نیست اما مردم با استفاده از شبکه‌های اجتماعی این کار را کرده‌اند.

عبدالعزیز صفدری، یکی از خبرنگاران آب‌دیده در جنگ است. صفدری نقش برجسته‌‌ای در کار اطلاع‌رسانی از دریچه شبکه‌های اجتماعی در حوزه جنوب و جنوب غرب افغانستان و گاه هم فراتر از آن بخش‌ها در کل کشور داشته است. موضوعات نظامی، مبارزه با فساد و رخدادهای دیگری که بر زندگی مردمان افغانستان اثرگذار هستند، از اولویت‌های صفدری در اطلاع‌رسانی‌اند. گاهی هم پیش آمده که پخش یک خبر در فیس‌بوکش، جلوی خطر بزرگی را در هلمند به ویژه در شهر لشکرگاه، مرکز این ولایت گرفته است.

عبدالعزیز صفدری، خبرنگار محلی در هلمند به زمانه می‌گوید:

«باری وضعیت شهر لشکرگاه خیلی بد شده بود. مردم می‌خواستند شب شهر را ترک بکنند و تقریبآ نیم مردم هم خانه‌هایشان را ترک کرده بودند. فردای آن روز به داخل شهر رفتم و به گونه زنده از طریق فیس‌بوک، گزارش دادم و به گونه‌ای شهر را آرام گزارش کردم تا این که آهسته آهسته مردم دوباره به خانه‌هایشان برگشتند ….»

شبکه‌های اجتماعی و آزادی بیان در افغانستان

افغانستان، کشوری جنگ‌زده با کم و بیش ۳۴ میلیون نفر جمعیت است. آزادی بیان در این کشور اما بهتر از بسیاری از کشورهای منطقه رعایت شده و قانون اساسی، آزادی بیان را حق شهروندان کشور می‌داند.

ماده سی وچهارم قانون اساسی افغانستان می‌گوید:

«آزادی بیان، از تعرض مصون است. هر افغان، حق دارد فکر خود را به وسیله گفتار، نوشته، تصویر یا وسایل دیگر، با رعایت احکام مندرج این قانون اساسی، اظهار نماید.»

شبکه‌های اجتماعی در بسیاری از موارد از رسانه‌های تصویری و چاپی پیشی گرفته‌اند. در این میان وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان به زمانه می‌گوید که رشد سریع شبکه‌های اجتماعی و نقش آن در افغانستان، در زندگی اجتماعی مردم بسیار اثرگذار بوده است.

نبود کار-شیوه‌ای برای استفاده درست از شبکه‌های اجتماعی اما باعث شده‌ است در بسیاری از موارد، اختلاف‌های سیاسی، قومی، سمتی و زبانی نیز به بار بیاید. چیزی که معین/معاون نشراتی وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان در گفت‌وگو با زمانه درباره آن اظهار نگرانی کرده است. نبود مصونیت برای اطلاعات شخصی کاربران در شبکه‌های اجتماعی بخشی از این چالش است.

وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان تاکنون ده‌ها صفحه جعلی فیس‌بوک را که به گفته این وزارت از سوی استخبارات برخی از کشورها برای گسترش اختلاف‌های زبانی، قومی و سمتی پیش برده می‌شدند، بسته‌ است اما تائید می‌کند که چنین صفحه‌هایی در افغانستان کم نیستند.

در موارد زیادی هم پیش آمده است که مقام‌های حکومتی دست به سانسور بزنند.

در تازه‌ترین مورد، حکومت دستور بسته شدن تلگرام و واتس‌اپ را در این کشور داده است اما پس از آن که با واکنش‌های جدی روبه‌رو شد و به نقض قانون متهم شد، از این کار دست برداشت.