بیژن روحانی – پژوهش، حفاظت و معرفی میراث فرهنگی ایران در سالی که گذشت با مشکلات حقوقی، ساختاری و کارشناسی روبه‌رو بود و باز هم تغییرات فراوان در سطح مدیریت، سازمان میراث فرهنگی ایران را با مسائل جدیدی مواجه کرد.
خروج بناهای تاریخی از فهرست آثار ملی
شاید بتوان اختلاف نظر حقوقی میان دیوان عدالت اداری و سازمان میراث فرهنگی را یکی از بنیادی‌ترین مشکلاتی نام برد که در سال گذشته قوانین حفاظت از آثار تاریخی را با چالشی جدی روبه‌رو کرد. به حکم این دیوان، تعدادی از مالکان آثار تاریخی که بناهای آنها در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود، بناهای خود را از این فهرست خارج کردند تا بدون دردسرهای قانونی آن را تخریب و نوسازی کنند. دیوان عدالت اداری با این استدلال که ثبت این بناها حقوق مالکان خصوصی را نقض می‌کند حکم به خروج این آثار داد. اما پرسش اصلی اینجاست که اگر اختلاف نظر میان دیوان عدالت اداری و سازمان میراث فرهنگی حل نشود، چه تعداد ساختمان تاریخی دیگر از فهرست آثار ملی ایران خارج خواهد شد، و اصولاً در این صورت جایگاه سازمان میراث فرهنگی و مفهوم «فهرست آثار ملی» چه خواهد بود؟
تغییرات فراوان در سطح مدیریت سازمان میراث فرهنگی
خروج خانه‌های تاریخی از فهرست آثار ملی و تخریب آنها
اما در حالی که سازمان میراث فرهنگی با مسائلی جدی برای حفاظت از آثار تاریخی ایران روبه‌رو بود، باز هم مدیریت این سازمان برای چندمین بار ظرف سال‌های گذشته تغییر کرد تا بی‌ثباتی مدیریتی یک‌بار دیگر بر ساختار این سازمان دولتی سایه اندازد. در دی‌ماه سال گذشته روح‌الله احمد‌زاده کرمانی جای خود را به سید حسن موسوی داد. احمد‌زاده کرمانی قبل از آنکه به میراث فرهنگی بیاید، استاندار فارس بود و سید حسن موسوی هم مدتی مدیرعامل سایپا و سپس معاون سرمایه‌گذاری سازمان میراث فرهنگی. مدیرانی که پیشینه‌ی آنها چندان ارتباطی با مسائل پیچیده میراث فرهنگی نداشته است. احمد‌زاده کرمانی در آخر اردیبهشت ماه ۱۳۹۰ به ریاست سازمان میراث فرهنگی انتخاب شد و در دی ماه جای خود را به نفر بعدی داد. با این حال هرگز واقعاً مشخص نشد چرا آن یکی رفت و این دیگری آمد. این تغییرات پی در پی نمایندگان مجلس را به موضوع حساس کرد و باز هم صحبت‌هایی در خصوص لزوم تبدیل سازمان میراث فرهنگی به وازرتخانه مطرح شد. نمایندگانی که از این طرح دفاع می‌کنند معتقدند با وزارتخانه شدن این سازمان آنگاه تغییرات و نحوه مدیریت آن می‌تواند مورد پرسش و نظارت نمایندگان مجلس قرار گیرد.
احتمال جابهجایی موزه ملی ایران
سید حسن موسوی، رییس جدید سازمان میراث فرهنگی در یکی از نخستین مصاحبه‌های خود از لزوم جابهجایی موزه ملی ایران به مکانی جدید سخن گفت و از اختصاص یافتن سه قطعه زمین در نقاط مختلف تهران برای احداث ساختمانی بزرگ برای موزه ملی خبر داد. این طرح جدید در حالی اعلام شده است که پیش‌تر طرح جامعی برای واگذاری ساختمان‌های تایخی میدان مشق تهران به موزه ملی تدوین شده بود و قرار بود مجموعه موزه ملی در قلب تاریخی و فرهنگی پایتخت گسترش بیابد.
ثبت آثار ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو
باغ شازده در ماهان
در این میان شاید بتوان از ثبت پرونده «باغ ایرانی» در فهرست میراث جهانی یونسکو و همچنین ثبت پرونده‌های «دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوردی در خلیج فارس» و همچنین هنر «نقالی» در فهرست میراث ناملموس جهان به عنوان خبرهای خوب در حوزه میراث فرهنگی نام برد. ایران در سال ۱۳۹۰ توانست پرونده باغ ایرانی را که خود شامل ۹ باغ در نقاط مختلف کشور بود با موفقیت در اجلاس میراث جهانی یونسکو مطرح و در فهرست میراث جهانی بشر ثبت کند. این باغ‌ها که مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی هستند،تداوم مفهومی معمارانه و فرهنگی را در یک بازه زمانی گسترده نشان می‌دهند. به گفته‌ی مسئولان ایرانی، این پرونده قابلیت آن را دارد تا در آینده باغ‌های بیشتری به آن اضافه شود. باغ‌هایی که هم‌اکنون در این پرونده ثبت شده‌اند عبارت‌اند از باغ باستانی پاسارگاد، باغ ارم، چهل‌ستون، فین، عباس‌آباد، دولت‌آباد، پهلوان‌پور، اکبریه و باغ ماهان.
قطع رابطه با موزه لوور
در فروردین ماه سال گذشته، حمید بقایی، رییس پیشین سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد به دلیل آنکه موزه لوور پاریس به تعهدات خود در قبال سازمان میراث فرهنگی ایران عمل نکرده است این سازمان تمام روابط خود را با آن موزه قطع می‌کند. به گفته‌ی آقای بقایی موزه لوور قرار بوده است تا تعدادی از اشیاء ایرانی را که در آن موزه نگهداری می‌شوند برای برگزاری یک نمایشگاه به ایران قرض دهد. پس از اعلام قطع رابطه از سوی ایران، مسئولان موزه لوور اعلام کردند علی‌رغم وجود توافقنامه برای همکاریی‌های دوجانبه، این موزه هیچ قراردای با ایران برای برگزاری نمایشگاه مشترک نداشته است.
تخریب نقش برجسته ساسانی و یک غار پیش از تاریخ
در آذرماه سال گذشته، افرادی ناشناس با ورود به تنگ چوگان در محوطه حفاظت شده بیشاپور، با پتک به نقش‌برجسته بهرام دوم حمله کرده وبخشی از آن را تخریب کردند. این نقش‌برجسته نشان‌دهنده پیروزی پادشاه ساسانی بر تازیان است. در این نقش‌برجسته باستانی، تعدادی از بزرگ‌زادگان عرب با هدایایی در برابر پادشاه ایران ایستاده‌اند. این نقش برجسته پیش‌تر بر اثر نفوذ جریان آب دچار فرسودگی شده و بخش‌هایی از آن از میان رفته بود. پس از تخریب بخشی از این نقش‌برجسته، یک گروه مرمتی اقدام به ترمیم بخش‌های از میان رفته کرد. اما کارشناسان میراث‌فرهنگی هشدار داده‌اند حفاظت از محوطه ارزشمند بیشاپور در نزدیکی شهر کازرون به اندازه کافی نیست و بخش‌های زیادی از این شهر ساسانی بدون هرگونه حفاظی به حال خود رها شده است.
قش برجسته بهرام دوم
اما به جز تخریب عمدی در محوطه تنگ چوگان در بیشاپور، تعدادی دیگر از محوطه‌های ارزشمند نیز همچنان مورد تخریب و غارت گرفتند. در اسفندماه سال گذشته «جامعه باستان‌شناسی ایران» نسبت به تخریب‌های مکرر در غار اشکفت گاوی هشدار داد و از مسئولان خواست تا اقدامات لازم را برای حفاظت از این محوطه ارزشمند به عمل آورند. این غار یکی از مهمترین محوطه‌های پارینه سنگی در ایران است که بر اثر فعالیت‌های مکرر سنگ‌تراشی و صنعتی در اطراف آن آسیب‌هایی جدی دیده است.
از سوی دیگر اخباری مبنی بر فروش گسترده‌ی سکه‌های تاریخی به طور غیرقانونی در منطقه سیستان و بلوچستان و در مسیر مرزی افغانستان منتشر شد. خرید و فروش آسان سکه‌های تاریخی در این منطقه باعث شده است تا مردم فقیر رو به کاوش غیرقانونی محوطه‌های اطراف بیاورند و آن را در ازای قیمتی ناچیز به خریدارانی در شهر زرنگ افغانستان بفروشند. باستان‌شناسان این اتفاق را با غارت گسترده جیرفت که در دهه گذشته به وقوع پیوست مقایسه کرده‌اند.
تخریب مداوم در بافت‌‌های تاریخی
اما بافت‌ها و محلات تاریخی در شهرهای مختلف ایران نیز در سال گذشته باز هم از گزند تخریب و فرسودگی در امان نبودند. بخشی از این تخریب‌ها بر اثر طرح‌های توسعه‌ای رخ داد که بدون توجه به ارزش‌های تاریخی و فرهنگی چنین محلاتی اجرا شدند. در شیراز تخریب مجدد بخش‌هایی از بافت تاریخی این شهر به بهانه نوسازی، اعتراض گسترده دوست‌داران میراث فرهنگی و انجمن معماران ایران را برانگیخت. در اردیبهشت ماه سال ۹۰ مسئولان شهری در شیراز اعلام کردند قصد دارند با اختصاص یک محوطه ۵۷ هکتاری به یک طرح شهری، به محدوده شاهچراغ بیفزایند. این طرح در قلب مرکز تاریخی شیراز اجرا می‌شود.
در ماه‌های پایانی سال گذشته همچنین اخباری در مورد احتمال احداث مسکن مهر در مرکز بافت تاریخی قزوین و اجرای مرحله سوم از بلوار شهید انصاری در آن شهر منتشر شد، بلواری که بخش‌های مهمی از بافت تاریخی قزوین را به دو نیم تقسیم می‌کند. کارشناسان از عدم تعیین و ثبت حریم برای بافت تاریخی قزوین به عنوان عامل این تهدیدها نام می‌برند. با این حال اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین تاکید کرده است که احداث بخش سوم بلوار شهید انصاری مورد تایید آن اداره نیست. اما مشخص نیست در نهایت این اداره خواهد توانست مانع از اجرای مسیر شرقی آن شود یا خیر.
در تهران نیز اعلام مجاز بودن ساخت و سازهای جدید در محله عودلاجان تهران، باعث شد بسیاری نگران از دست رفتن کلیت و خطوط تاریخی در این منطقه شوند.
نامه‌نگاری خبرنگاران به شهردار تهران
وقوع تخریب‌های متعدد در تهران سرانجام باعث شد تا یک‌صدنفر از خبرنگاران با ارسال نامه‌ای به محمد‌باقر قالیباف، شهردار تهران، نگرانی خود را از احتمال تخریب خانه تاریخی اتحادیه (امین السلطان) در خیابان لاله‌زار تهران اعلام کنند و از شهردار بخواهند ضمن پیگیری این موضوع به وضعیت بافت تاریخی تهران در مناطق یازده و دوازده شهری نیز توجه ویژه داشته باشد.
درگذشت ایران‌شناسان
در سال گذشته همچنین تعدادی از ایران‌شناسان، مورخان و استادان هنر و باستان‌شناسی ایران درگذشتند. پرویز رجبی، مورخ، نویسنده و مترجم ایرانی در بهمن سال ۹۰ از دنیا رفت. او نویسنده آثار فراوانی همچون «هزاره‌های گمشده»، «ایران شناسی: فرازها و فرودها» و همچنین «جشن‌های ایرانی» بود. از او ترجمه‌‌هایی نیز برجای مانده که از آن میان می‌توان به «کویرهای ایران»، از «زبان داریوش» و «شهریاری ایلام» اشاره کرد.
سیمین دانشور:استاد رشته باستان‌شناسی و تاریخ هنر در دانشگاه تهران
گراردو نیولی، ایران‌شناس نامدار ایتالیایی نیز از جمله درگذشتگان اسفند ماه بود. او که رییس موسسه مطالعات شرقی و آفریقایی ایتالیا بود، آثار و تحقیقات فراوانی در خصوص تاریخ و فرهنگ ایران از خود برجای گذاشت. «مفهوم ایران: گفتاری در مورد خاستگاه آن»، «زمان و زادگاه زرتشت» و همچنین «از زرتشت تا مانی» جزو آثار برجسته او هستند.
سیمین دانشور، نویسنده بزرگ ایرانی نیز در اسفندماه چشم از جهان فروبست. خانم دانشور به جز آنکه یکی از برجسته‌ترین داستان‌نویسان مدرن ایرانی بود، سال‌ها استاد رشته باستان‌شناسی و تاریخ هنر در دانشگاه تهران بود و بسیاری از باستان‌شناسان ایرانی از دانشجویان او در دانشگاه بودند.
عکس نخست: خروج بناهای تاریخی از فهرست آثار ملی
در همین زمینه: