بیژن روحانی – تحریمهای اقتصادی که به دنبال منازعات سیاسی توسط شورای امنیت سازمان ملل یا گروهی از کشورها به‌طور یک‌جانبه علیه کشوری دیگر وضع می‌شود، به‌طور عمده به دنبال اعمال فشارهای اقتصادی برای تغییر در جهت‌گیری سیاسی کشور مورد تحریم است، اما در اکثر موارد اثرات این تحریم‌ها فقط محدود به حوزه سیاست و اقتصاد باقی نمی‌ماند و بخش‌های دیگر را نیز به طور وسیع و گاه غیر قابل جبران تحت تاثیر قرار می‌دهد.
یکی از سنگین‌ترین و زیانبارترین تحریم‌هایی که تاکنون به اجرا درآمده، تحریم‌هایی است که شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه عراق در زمان صدام حسین تصویب کرد. این تحریم‌ها به فاصله چند روز پس از اشغال کویت توسط ارتش عراق در سال ۱۹۹۰ اعمال شد و بخش‌های عمده آن تا زمان سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳ ادامه یافت.
تحریم‌ها در نهایت از عراق کشوری فقیر، درهم شکسته و ضیعف ساخت، اما تنها این اقتصاد عراق نبود که به شدت آسیب دید، بسیاری از زیرساخت‌‌های اساسی نیز در این کشور از بین رفتند و بخش‌های مختلفی از جمله بهداشت و سلامتی، تغذیه و حتی محیط زیست عراق هم از این تحریم‌ها دچار آسیب‌های جبران ناپذیر شدند.
پیش از آغاز تحریم‌ها، عراق در میان کشورهایی با درآمد متوسط طبقه‌بندی می‌شد و درآمد سرانه ناخالص ملی آن دوهزار و ۸۰۰ دلار بود. مطابق آمارهای موجود، عراق یکی از بهترین ساختارهای بهداشت و درمان را در میان کشورهای خاورمیانه داشت، اما مدت زمان اندکی پس از آغاز تحریم‌ها علیه عراق، وضعیت به کلی دگرگون شد؛ به طوری که در سال ۱۹۹۱ تاثیر آن به شدت بر بهداشت، سلامت و تغذیه مردم حس می‌شد. در ماه مه و ژوئن سال ۲۰۰۰، سازمان‌های جهانی ازجمله سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد یا فائو، برنامه جهانی غذا و سازمان بهداشت جهانی اعلام کردند که ۸۰۰ هزار کودک زیر پنج سال عراقی از سوء تغذیه رنج می‌برند.
رشد اقتصادی عراق که به پول نفت وابسته بود، توانسته بود در فاصله‌سال‌های ۱۹۶۰ تا ۸۰ در بخش بهداشت و درمان، مرگ و میر کودکان را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش دهد، به طوری که در دهه ۱۹۸۰ میزان مرگ نوزادان ۴۵ در هزار بود، اما پس از تحریم‌ها میزان مرگ و میر نوزادان رشد بسیار زیادی کرد و به رقم صد در هزار رسید. برخی گزارش‌ها از مرگ و میر ماهانه پنج تا شش هزار کودک عراقی سخن می‌گویند.
قابل تصور است کشوری که بر اثر تحریم‌ها و عوارض جنگ‌‌ها تا حد بسیار زیادی فقیر و ضعیف شده بود و با مشکلاتی ریشه‌ای در زمینه تغذیه دست به گریبان بود، نمی‌توانست به درستی از محیط زیست خود نیز حفاظت کند. در این زمان وضعیت منابع آب آشامیدنی در عراق به سرعت رو به وخامت رفت و دسترسی به آب سالم و بهداشتی بسیار دشوار شد.
به دلیل مشکلات اقتصادی و همچنین ویرانی‌هایی که پس از جنگ با ایران و سپس جنگ اول خلیج فارس باقی مانده بود، عراق نتوانست منابع آبی خود را به درستی مدیریت کند و کمبودهای جدی در این زمینه از یک سو باعث استفاده نادرست و از سوی دیگر باعث آلودگی گسترده در سفره‌ها و منابع آبی عراق شدند. تحریم‌ها باعث شدند دسترسی عراق به قطعات یدکی مورد مصرف در تجهیزات تصفیه و بهداشتی کردن آب آشامیدنی به شدت محدود شود.
تحریم‌ها در نهایت از عراق کشوری فقیر، درهم شکسته و ضیعف ساخت، اما تنها این اقتصاد عراق نبود که به شدت آسیب دید، بسیاری از زیرساخت‌‌های اساسی نیز در این کشور از بین رفتند و بخش‌های مختلفی از جمله بهداشت و سلامتی، تغذیه و حتی محیط زیست عراق هم از این تحریم‌ها دچار آسیب‌های جبران ناپذیر شدند.
از سوی دیگر کمبودهای شدید اقتصادی بر مدیریت شهری نیز تاثیر گذاشت. به عنوان مثال اکثر شهرهای عراق با مشکل جمع‌آوری و دفع زباله روبه‌رو شدند؛ به طوری که در بسیاری از شهرهای بزرگ زباله‌ها در داخل شهرها به مدت طولانی انباشته می‌شدند. کوه‌های انباشته زباله از یک سو به منابع آلودگی و بیماری تبدیل می‌شدند و از طرف دیگر بخشی از کسانی را که به شدت از سوء تغذیه رنج می‌برند به امید یافتن غذا به سمت خود جلب می‌کردند، که این نیز به نوبه خود در گسترش انواع بیماری‌های عفونی موثر بود.همچنین به دلیل نبودن ساختار کارآمد دفع زباله، حجم بسیاری از زباله‌ها روانه رودخانه‌هایی می‌شدند که منبع آب آشامیدنی و کشاورزی بودند.
ورود فاضلاب‌در حجم گسترده نیز رودخانه فرات را به شدت آلوده کرده بود. به این ترتیب شیوع بیماری‌هایی مانند حصبه، وبا، هپاتیت و بیماری‌های عفونی دیگر به هیچ وجه غیر قابل انتظار نبود؛ اما این تنها یک وجه قضیه بود.
محیط زیست، بهداشت و سلامتی در عراق تنها قربانی تحریمهای سیاسی بین‌المللی نبود، بلکه در همین زمان عملیات حکومت صدام حسین نیز به طور عمدی به بخش‌های وسیعی از محیط زیست این کشور آسیب‌های غیر قابل جبرانی وارد کرد. پس از جنگ اول خلیج فارس، گروه‌های وسیعی از شیعیان عراق به خصوص در جنوب این کشور علیه دولت صدام حسین دست به اعتراض و شورش زدند که البته تمام این شورش‌ها و اعتراضات سرکوب شد، اما به تلافی این حرکت‌ها، حکومت مرکزی به طور سیستماتیک و برنامه‌ریزی شده به نابودی و خشک کردن تالاب‌ها و هورهای جنوب این کشور پرداخت.
عملیات حکومت عراق چند هدف را دنبال می‌کرد: اول آن که با نابودی این تالاب‌های عظیم، یکی از مهم‌ترین منابع زیستی مردم آن منطقه را که شیعیان بودند از میان برد و دوم آن که امکان پناه گرفتن گروه‌های مسلح و مخالف صدام حسین در این مناطق طبیعی بکر از آن‌ها گرفته شد.
خشک کردن این تالاب‌های وسیع که با منحرف کردن مسیر رودخانه‌های دجله و فرات و ایجاد کانال‌های متعدد انجام گرفت، باعث شد تا بخش‌های وسیعی از این مناطق به کویر تبدیل شود و همین عامل کوچ اجباری ساکنان آن مناطق شد. به جز تاثیر مستقیم بر زندگی انسان‌ها، نابودی این تالاب خسارت‌های جبران ناپذیری به طبیعت و حیات وحش این مناطق وارد کرد و اقلیم آن منطقه را دگرگون ساخت. هورها و تالاب‌های عظیم در جنوب عراق که در میان رودهای مشهور دجله و فرات قرار دارند محل شکل‌گیری تمدن‌‌های مهم و باستانی بوده است.
آسیب‌هایی که تحریمهای بین‌المللی به محیط زیست عراق وارد کرد، غیر از آسیب‌های گسترده و مخربی است که در طول جنگ اول خلیج فارس و سپس در جنگ سال ۲۰۰۳ به این کشور وارد شد؛ آسیب‌هایی که اثرات آن‌هاهمچنان نیز باقی مانده است.
پانویس:
برای مطالعه بیشتر در خصوص تاثیر تحریم‌ها بر عراق، مراجعه کنید به:
Arnove, A. (Ed.). (2003). Iraq Under Siege: The Deadly Impact of Sanctions and War. London: Pluto Press.
ترکیه باساختن سدهای عظیم بر دجله و فرات بخش بزرگی از اب مورد نیاز عراق را محدود کرده است. ایران نیاز با زدن چند سد من جمله سد کرخه از سوی دیگر رسیدن اب را محدود کرده است. شرایط سیاسی نا بسامان عراق موجب شده است که دولتی بر سر کار نباشد تا بتواند از حقوق مردم دفاع کند. اگرچه در ایران هم دولت داریم بعد از سالها هنوز نتوانسته ایم قطره ای از اب هیرمند را که افغانها راه آن را بسته اند به سیستان برگردانیم.
کاربر مهمان / 01 February 2012
از زحمت و روشنگری شما سپاسگزارم و امیدوارم که شما همچنان مخالف تحریمهای ضد ایرانی و ضد بشری امریکا و متحدینش باشید.طبیعی است که رفتارهای غیر اصولی و غیر دمکراتیکی دولتمردان ج.ا.ا . هم باید مورد اعتراض همه ایراندوستان مسلمان و غیر مسلمان دمکرات قرار بگیرد.
کاربر مهمانmansour piry khanghah / 27 January 2012