بیژن روحانی- روش‌های کهن در دنیای امروزی به کمک حفاظت از طبیعت و محیط زیست آمده‌اند. در برنامه‌ی مدیریتی جدیدی که با مشارکت «اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت» در لبنان اجرا می‌شود، روش‌های هزار و چهارصد ساله پایش و حفاظت از محیط زیست برای زنده کردن مناطق زیست محیطی این کشور به کار گرفته می‌شود. روش‌هایی که با اثبات سودمندی‌شان، می‌توان امیدوار به استفاده دوباره از آنها در مناطق وسیعی در شمال آفریقا وغرب و جنوب غربی آسیا شامل ایران، عراق، ترکیه، سوریه، اردن، شبه جزیره عربستان، مصر و دیگر کشورهای منطقه بود.
این روش‌های حفاظت از طبیعت که قدمت آنها به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد به نام «الحمی» (Al Hima) شناخته می‌شوند. الحمی در عربی به معنای مکان یا منطقه حفاظت شده است، مناطقی که گاهی در گذشته‌‌های دور دسترسی و استفاده از آن برای مدتی محدود می‌شده است. این سنت در طول سده‌های پیشین تغییراتی به خود پذیرفته و سپس با سنت‌ها و قوانین اسلامی در آمیخته و پس از آن به این صورت در آمده است که بخشی از منابع طبیعی، به طور فصلی محفوظ می‌ماند و عواید آن تنها به مصرف عمومی می‌رسد و کسی حق بهره برداری خصوصی و شخصی از آن را ندارد. شاید بتوان با برخی تفاوت‌ها، آن را با سنت وقف، اما اختصاصا در مورد منابع طبیعی، مقایسه کرد.
در طول سدهها، بهره گیری از سنت الحمی، باعث حفظ و تجدید منابع طبیعی و همچنین بقای تنوع زیستی در بخش‌های وسیعی از این منطقه شده است. در حقیقت با حفاظت از طبیعت در برابر استفاده بی رویه، فشار بیش از ظرفیت بر منابع حیاتی وارد نمی‌شود. در برخی مناطق، الحمی به معنای محدود شدن چرای دام‌ها و قطع درختان و قاعده‌مند کردن و نظارت بر آن بوده است و همچنین منابع آبی نیز تحت مراقبت مردمان محلی به درستی مدیریت و استفاده می‌شده است. نظارت و مدیریت منابع طبیعی توسط مردم محلی نتیجه تجربه سالیان دراز آنها و درک این نکته بوده است که استفاده بی رویه از محیط زیست می‌تواند تداوم زندگی خود آنها را نیز با مشکلات جدی رو به رو کند. کلید موفقیت این سنت دیرین، در مشارکت جویی مردمانی است که زندگی‌شان به منابع زیستی اطراف خود وابسته است. بنابراین مدیریت این منابع کاملا استوار بر روش‌های بومی است.
به اعتقاد کارشناسان «اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت»، اهداف ابتدایی این سنت با خواست‌ها و نیازهای امروزی ما برای حفاظت از محیط زیست منطبق است و بنابراین باید برای زنده کردن این سنت‌ها تلاش کرد. این سنت که توازنی منطقی بین رشد و توسعه جوامع انسانی و زیست بوم مجاور محل زندگی آنها را برقرار می‌کرده است تا نیمه نخست سده بیستم، یعنی تا زمان فروپاشی امپراتوری عثمانی، وجود داشت.
اما با سقوط امپراتوری عثمانی و سربرآوردن کشورها و دولت‌های جدید از دل آن، عصر جدیدی در منطقه آغاز شد و با سرعت گرفتن روند توسعه، چنین سنت‌هایی ناگهان از میان رفت. با افزایش تقاضا برای محصولاتی مانند گوشت و لبنیات و چوب و غیره، فشار فوق العاده‌ای بر منابع طبیعی وارد شد و حفاظت و یا محدود کردن استفاده از آنها برداشته شد که این امر به چرای بی رویه دام‌ها، نابودی جنگل‌ها و همچنین فشار مضاعف بر سفره‌های آب زیرزمینی منجر شد.
از سوی دیگر اجرا کردن برخی روش‌های مدرن حفاظت از طبیعت نیز مانند ایجاد پارک‌های ملی، گرچه باعث حفظ برخی مناطق شده است اما ضررهای خود را نیز به همراه داشته است، به عنوان مثال کوچاندن اجباری برخی قبایل و یا مردم محلی ساکن در این مناطق و جدا کردن آنها از سرزمین‌هایی که برای سدهها حافظ و نگهدار آن بوده‌اند، جزو تبعات ناخواسته اجرای چنین طرح‌هایی است. اما با بازگشت به روش‌هایی که موفقیت آمیز بودن خود را در گذشته به اثبات رسانده‌اند، انسان و محیط اطراف او همزمان با یکدیگر مورد توجه و احترام قرار می‌گیرند.
اکنون در تلاش‌های جدید برای زنده کردن این سنت‌ها قرار است دوباره مردم محلی، به جای دولت مرکزی و نهادهای مربوط به آن، خودشان در خصوص حفاظت از زیست بوم خود و چگونگی استفاده از آن تصمیم بگیرند. بنابراین الحمی به مناطقی گفته می‌شود که به طور فصلی یا موقتی بهره برداری، حفاظت و عایدات از آن به مردم محلی واگذار می‌شود تا به این ترتیب منابع طبیعی تجدید پذیر بازسازی شوند و سود استفاده از آنها نیز به دست مردم همان منطقه برسد، و بنابراین فشارهای رو به ازدیاد از بیرون، به پایداری این منابع آسیبی وارد نمی‌کند.
به اعتقاد کارشناسان «اتحادیه حفاظت از طبیعت»، الحمی از روش‌هایی بهره می‌گیرد که متخصصان حفظ محیط زیست منابع طبیعی پس از سال‌ها تحقیق سرانجام به آنها رسیده‌اند. در سال‌های اخیر اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت با برگزاری کارگاه‌هایی روش‌های زنده کردن و به کار گیری مجدد این سنت‌ها را در سده‌ی بیست و یکم بررسی و برای آن یک نقشه راهبردی تهیه کرد.
این تلا‌ش‌ها به خصوص زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که بدانیم مطابق برآوردها، منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا یکی از مناطقی است که بیشترین تاثیر منفی و مخرب را از تغییرات آب و هوایی متحمل خواهد شد. کمبود آب و از میان رفتن شدید منابع طبیعی، تنوع زیستی و زندگی مردمان این منطقه را در شهرها و روستاها تهدید خواهد کرد. اتحادیه حفاظت از طبیعت و دیگر نهادهای جهانی امیدوار هستند با رجوع به روش‌هایی که در طول سده‌های طولانی سودبخش بودن خود را به اثبات رسانده‌اند، گامی جدید برای حفاظت پایدار از محیط زیست در این کشورها بردارند.
منبع تصاویر:
اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت: IUCN
برای مطالعه بیشتر:
الحمی، روشی برای زندگی