جنیس جاپلین: پری کوچک غمگین

جنیس جاپلین (Janis Joplin)، خواننده و ترانه‌سرای آمریکایی، در ۱۹ ژانویه ۱۹۴۳ در شهر پورت آرتور ایالت تگزاس به دنیا آمد. امروز، سه‌شنبه، ۲۹ دی باید تولد ۷۳ سالگی‌اش را جشن می‌گرفت، اما او هم مانند جیم موریسون و جیمی هندریکس ۲۷ سال بیشتر عمر نکرد^[۱] و در روز ۴ اکتبر ۱۹۷۰ بر اثر مصرف بیش‌ازاندازه هروئین درگذشت.

علاقه زودهنگام جنیس نوجوان به موسیقی بلوز و فولک و شیفتگی‌اش به جنبش ادبی بیت (Beat Generation) او را به سوی محله هیت‌ـ‌اشبری (Haight-Ashbury) سان‌فرانسیسکو، پاتوق مرکزی هیپی‌ها و نماد پادفرهنگ هیپی‌ها در دهه ۱۹۶۰‌‌‌ کشاند، و در آن‌جا راهی برای بیان هنرمندانه احساساتش پیدا کرد. در ۱۷ سالگی از خانه فرار کرد و شروع به آوازخواندن در کلوب‌های هاستن و آستین تگزاس کرد تا خرج سفر به کالیفرنیا را درآورد. در ۱۹۶۵، در بارهای سان‌فرانسیسکو و ونیز کالیفرنیا ترانه‌های فولک و بلوز می‌خواند. یک سال بعد، یعنی در ۱۹۶۶، به گروه سایکدلیک راک «Big Brother and The Holding Company» پیوست که موسیقی ستایش‌برانگیز و باب‌ روز آن توانست صدای فراموش‌نشدنی، سبک بی‌همتا و اجرای جذاب جنیس را بیش‌ از پیش در کانون توجه قرار دهد. باقی هرچه روی داد به تاریخ پیوست.

جنیس جاپلین در اواخر دهه ۱۹۶۰، نخست به‌عنوان خواننده اصلی گروه «Big Brother and the Holding Company» (۱۹۶۶-۱۹۶۸) و پس از جداشدن از آن گروه در مقام یک هنرمند تک‌خوان مستقل (۱۹۶۹-۱۹۷۰) با همکاری نوازندگان مختلف زیر نظر خودش (گروه‌هایی که خود جاپلین تشکیل داد، به‌ویژه دو گروه Kozmic Blues Band و Full Tilt Boogie Band) به شهرت گسترده و محبوبیت روزافزون دست یافت و به یکی از «چهره‌ها»ی سرشناس و تکرارنشدنی موسیقی راک و سبک زندگی (ضد فرهنگ) دهه ۱۹۶۰ بدل شد. اجرای باشکوه و پرشور او در «جشنواره بین‌المللی پاپ مونتری» (۱۹۶۷‌‌) کمی بعد او را به پرطرفدارترین چهره و به‌واقع یکی از جذابیت‌های اصلی «جشنواره وودستاک» نیز بدل کرد. جاپلین در طول زندگی بسیار کوتاه و بسیار خلاق‌اش توانست چهار آلبوم استودیویی کامل (دو آلبوم اول با «Big Brothers» و دو آلبوم بعدی را به‌همراه گروه‌های خودش) ضبط و منتشر کند. آلبوم «مروارید» (Pearl) یک سال پس از مرگ او در سال ۱۹۷۱ منتشر شد و از قضا پرفروش‌ترین آلبوم سرتاسر فعالیت حرفه‌ای او از کار درآمد.

جنیس در دسامبر ۱۹۶۸ از گروه «Big Brother» جدا شد، و سم اندرو، گیتاریست گروه را هم با خود برد. اوّلین آلبوم تکی او (!I’ve Got Dem Ol’ Kozmic Blues Again Mama) در سال ۱۹۶۹ منتشر شد، و پس از آن همراه با گروه بلوز خود شروع به سفرهای طولانی و اجراهای زنده کرد. تا اواسط ۱۹۷۰ اما پرونده گروه اول را بست و گروه جدید دیگری به نام Full-Tilt Boogie تشکیل داد.

جنیس جاپلین به مقام یک اسطوره دست یافت: یک شخصیت به‌ظاهر گستاخ و بی‌پروا اما از درون شکننده و رنجور که صاحب یکی از پرشورترین صداها در تاریخ راک بود. می‌توان گفت که میراث او بیشتر با پرسونای او در پیوند است تا با هنر او به‌عنوان یک موزیسین. الن ویلز روزنامه‌نگار اشاره کرده است که «جاپلین به گروه برگزیده‌ای از چهره‌های مردم‌پسند تعلق داشت که خودشان هم به اندازه‌ی موسیقی‌شان اهمیت داشتند. در میان خوانندگان و نوازندگان راک آمریکایی، او به‌لحاظ اهمیت در مقام تجسم‌بخش اسطوره‌شناسی نسل خود تنها بعد از باب دیلن در رتبه دوم قرار می‌گیرد.»

شهرت جاپلین، فراتر از سبک تکین و نامتعارف خواندن ـ با آن صدای خش‌دار و حرکات جنون‌آمیز ـ به استعداد کم‌نظیرش در اجرا و نوازندگی نیز وابسته بود. شاید ترکیبی از همه این‌ها بود که لقب نخستین «ملکه راک» را برای او به ارمغان آورد. جنیس علاوه بر خواندن به نقاشی، رقص و تنظیم موسیقی هم می‌پرداخت. مجله رولینگ استون در سال ۲۰۰۸ نام جنیس جاپلین را در لیست صد هنرمند بزرگ تمام دوره‌ها در رتبه ۲۸ قرار داد. او در سال ۱۹۹۵ به تالار مشاهیر راک‌اندرول پذیرفته شد و امروزه همچنان یکی از پرفروش‌ترین خواننده‌های آمریکا باقی مانده است. در سال ۲۰۰۵ نیز گرمی جایزه یک عمر دستاورد هنری (Grammy Lifetime Achievement Award) را به جنیس جاپلین داد.

اما فقط موسیقی او، آن گونه راک سایکدلیک الهام‌گرفته از بلوز به سیاقی کم‌نظیر نبود که او را مشهور کرد. از بسیاری جهات، جنیس تجسم عصیان نسل جوان اواخر دهه ۱۹۶۰ بود. او هم مثل تمام هم‌نسلانش موهایش را بلند و لباس‌هایش را کوتاه خوش داشت. خیلی زیاد سیگار می‌کشید و مشروب می‌نوشید. عقیده‌اش را همه‌جا رک و صریح به زبان می‌آورد، و حتا یک بار به‌خاطر بیان کلمات رکیک و فحاشی در جریان یکی از کنسرت‌هایش بازداشت شد. شاید خدا دعاهای جنیس را بی‌پاسخ گذاشت و برایش مرسدس نخرید، اما خودش یک پورشه مدل ۳۶۵سی خرید و بدنه آن را به سبک و سیاقی بی‌همتا با طرح‌ها و رنگ‌های الهام‌گرفته از تجربه اسید و روان‌گردان‌ها نقاشی کرد.

میرا فریدمن، نویسنده یکی از زندگی‌نامه‌ جنیس درباره جذابیت او می‌نویسد: «فقط صدایش نبود که هیجان‌آور بود، با آن گستره و توان بی‌نظیر و تحریرهای فوق‌العاده. دیدن او مثل افتادن توی گردابی از احساسات بود که دشوار بتوان آن‌ها را با کلمه‌ها بیان کرد.»

لیلین روکسون، منتقد موسیقی راک، میزان تأثیر و گستره نفوذ او را این‌گونه جمع‌بندی کرده است: «[جنیس جاپلین] احساس‌ها و خواهش‌های دختران نسل الکتریکی را به بهترین شکل بیان می‌کرد ـ سراپا زن بودن، و در عین حال برابر بودن با مردها؛ آزاد بودن، و با این حال بنده عشق واقعی بودن؛ شکستن هر هنجار رایج و عرف منسوخ، و با این حال بازگشت به اصل و اساس زندگی.»

«جنیس: پری کوچک غمگین» (Janis: Little Girl Blue) مستندی است ساخته امی جی. برگ (Amy J. Berg) [کارگردان نامزد اسکار برای فیلم ما را از شر برهان در سال ۲۰۰۷] که با صدای چان مارشال (کت پاور) روایت می‌شود که بخش‌هایی از نامه‌های شخصی جنیس را می‌خواند. این فیلم مستند، همزمان با سالگرد تولد جنیس جاپلین، در سرتاسر جهان روی پرده رفته است. امی برگ با همکاری خانواده جاپلین تصویرهای نو و تاکنون دیده‌نشده‌ای از زندگی شخصی جنیس عرضه می‌کند، به ابعاد گوناگون زندگی این اسطوره دست‌نیافتنی موسیقی می‌پردازد و از خلال گفت‌وگو با خویشاوندان و آشنایان او می‌کوشد سیمایی واقعی‌تر از جنیس جاپلین به تصویر کشد که چه‌بسا تاکنون نادیده مانده باشد.

همان‌طور که سم اندرو نوازنده فقید گروه «Big Brother and the Holding Company» در جایی از فیلم می‌گوید، اعضای این گروه در جریان ضبط آلبوم Cheap Thrills [هیجان‌های ارزان] در سال ۱۹۶۸ در هتل چلسی زندگی می‌کردند، و پس از آن بیشتر سال را، زمانی که در راه نبودند، در کالیفرنیای جنوبی سپری کردند. اندرو خاطره آن دوران را این‌طور به یاد می‌آورد: «به هم می‌رسیدیم و توی اتاق این آدم‌ها با هم دوا [هروئین] می‌زدیم و جوری نشئه می‌کردیم که، اگر چرت نمی‌زدیم، گفتگوهای ناب و محشری داشتیم.»

این فیلم دو سویه‌ی متفاوت جنیس جاپلین را می‌کاود: از یک سو خواننده و ترانه‌سرای نامدار و بلندآوازه در اتاق ضبط استودیو و در حال اجرا روی صحنه و از سوی دیگر زنی که هنوز درگیر ناامنی‌های برآمده از دوره نوجوانی دشوار در پورت‌آرتور تگزاس باقی مانده است. مستند امی برگ دربرگیرنده مصاحبه‌هایی ویژه با باب ویر، کلیو دیویس، ملیسا اتریج، د.ا. پنبیکر، دیک کوت، و همچنین اعضای خانواده جاپلین، دوستان دوران کودکی و نوازندگان و همکاران او است.

پس از گذشت بیش از ۴۵ سال از مرگ جنیس جاپلین و انبوه آثار یادبود و گرامی‌داشت او «جنیس: پری کوچک غمگین» دومین مستندی است که پس از فیلم جنیس: آن‌گونه که بود (۱۹۷۴) به زندگی و هنر جنیس جاپلین پرداخته است.

مستند «جنیس: پری کوچک غمگین»

^[۱] سه اسطوره جاودان موسیقی راک که هرسه در ۲۷ سالگی و در ارتباط با مصرف مواد مخدر جوان‌مرگ شدند، و به دلیل همین نقطه اشتراک و البته حرف اول مشترک نام‌هایشان، به «سه ج.» و نیز «باشگاه ۲۷» مشهور شده‌اند.