جنبش تنباکو: آغاز مشارکت مردم در سرنوشت کشور

“اگر تا ۴۸ ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود یوم دوشنبه آتیه جهاد است، مردم مهیا شوید.” این را ۲۳ جمادی الثانی ۱۳۰۹ اعلامیه کرده بودند در کوچه و بازار تهران.

“یا بمان و به بالای منبر برو و قلیان بکش و یا از تهران خارج شو.” این را هم یک روز بعد ناصرالدین شاه نوشت به میرزای آشتیانی که در این جدال نماینده میرزای شیرازی بود در تهران.

غوغایی شده بود، زنان سرها را از روی چادر گل گرفتند و با گریه و ناله به سوی ارگ سلطنتی حرکت کردند. امام جمعه وقت را که در حال آرام کردن مردم بود، از روی منبر به پایین آوردند و کتک زدند. ولوله تنها در تهران نبود، در شیراز جمعتی در حدود چهار هزار نفر در تلگراف خانه و مرقد شاه چراغ در اعتراض به ورود نماینده رژی (تابلوت) جمع شدند. در تبریز زنان از ورود امین حضور، نماینده‌ی ناصرالدین شاه، به شهر جلوگیری کردند.

امتیاز واگذاری تنباکو در رجب ۱۳۰۷ ه.ق (مارس ۱۸۹۰) بسته شد، در حالی که تا مدت‌ها مردم از آن آگاهی نداشتند. اما در اواخر این سال روزنامه‌ی فارسی زبان آزادی‌خواه اختر در استانبول شروع به نوشتن یک سری مقالات انتقادی در مورد این قرارداد کرد. اعتراض مردم در اوایل سال بعد زمانی اوج گرفت که نماینده‌های کمپانی تالبوت فعالیت‌شان را شروع کرده و اعلام کردند تمام تنباکوها باید مستقیم به کمپانی فروخته شوند. اولین اعتراض‌ها از شیراز با بسته شدن بازار شروع شد. این اولین اعتراض مردم ایران بر علیه یک دولت خارجی بود. برای اولین بار در ایران بخش‌هایی از تجار و کشاورزان در یک جنبش فراگیر با هم متحد شدند. این اعتراض منجر به لغو امتیاز ۵۰ ساله‌ی تنباکو به انگلستان شد.

اولین اعتراض گسترده

جنبش تنباکو از لحاظ تحریم کالای مصرفی توده‌ی مردم شباهت بسیاری به دو جنبش‌ مردمی دیگر در آمریکای قرن هجده و هندوستان قرن بیستم دارد. از این لحاظ می‌توان به “مهمانی چای بستون” در آمریکا و “راهپیمایی نمک گاندی” در هند به عنوان دو جنبش مردمی بر علیه مالیات‌های وضع شده توسط یک دولت خارجی اشاره کرد. این جنبش‌ها موجب به وجود آمدن انجمن‌های مردمی شدند که بعدها به شکل احزاب سیاسی در کشورهایی که تازه استقلال خود را به دست آورده و در حال شکل دهی به فضای سیاسی خود بودند، شد.

پدیداری جنبش تنباکو در ایران برای کالایی بود که به طور گسترده در ایران کاشت، برداشت و مصرف می‌شد و زندگی بسیاری از زمین داران و بازاریان و تجار وابستگی مستقیم به این کالا داشت. در جنبش چای آمریکایی‌ها و جنبش نمک هند‌ی‌ها هم اعتراض گسترده درباره یکی از مهم‌ترین اقلام مصرفی مردم بود. قبل از ماجرای تنباکو، در جریان واگذاری امتیاز خط آهن سراسری به رویتر مردم تقریبا هیچ اعتراضی به این قرارداد نکردند و شاید اصلا با خبر هم نشدند.

جنبش تنباکو را می‌توان سرآغازی برای شروع دوران مدرن در ایران هم به حساب آورد. نیکی کدی، ایران‌شناسی برجسته آمریکایی، از کسانی است که جانب این این برداشت از جنبش تنباکو را گرفته است (در کتاب “ایران مدرن”).

یکی از جلوه‌های مدرنیته یعنی تلگراف برای گسترش جنبش به کمک مردم می‌آید. صدای مردم از تلگراف‌خانه‌ی شیراز به تبریز و تهران می‌رسد.

استفان پولسون در مورد اهمیت این جنبش مردمی می‌نویسد: «جنبش تنباکو، اعتراض ملی ایرانی بر ضد امپریالیسم غربی، نقطه‌ی مهمی در تاریخ اجتماعی ایران به حساب می‌آید، زیرا این جنبش مشخص کننده‌‌ی چهارچوب حق حاکمیت است. در این زمان بود که فرم‌های جدید سازماندهی جنبش‌های اجتماعی به عنوان “انجمن” در فضای سیاسی- اجتماعی ایران فعال شد. این نهادها پایه گزار اولین روزنامه‌های مدرن در ایران بودند که موقعیت‌های سیاسی آنها را نشان می‌داد. جنبش‌های اجتماعی در ایران قرن بیستم، ص. ۸۵)

جنبش تنباکو همچنین سر آغازی برای تشکیل انجمن‌های سیاسی و خصوصی بین مردم بود، انجمن‌هایی که به اولین گروه‌های سیاسی در ایران مدرن تبدیل شدند و ازپایه گذاران اصلی انقلاب مشروطه و دلیل اصلی کاهش قدرت پادشاهی در اواخر دوران قاجار بودند.

اختلاف در بررسی‌ها و برداشت‌ها از جنبش تنباکو

بسیاری از تاریخ نویسان جنبش تنباکو را آغازی برای مشارکت مردم در سرنوشت خود در ایران امروز می‌دانند. اما اختلاف اصلی در مورد حد و حدود مشارکت مردم، بازار و روحانیت است.

در مورد حدود دخالت مردم و روحانیون در این جنبش اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. ژانت آفاری در کتاب “انقلاب مشروطیت ایرانیان” (ص. ۳۱) به این نکته اشاره می‌کند که در مطالعات اخیر، فریدون آدمیت، منصور معدل و گاد گیلبار متفق القول هستند که طبقه‌ی تجار و نه صرفا علما در شروع مستقل جنبش و به نتیجه رساندن آن نقشی تعیین کننده داشته‌اند. در این مورد گیلبار به طور صریح اشاره می‌کند که «ظاهرا علما جنبش را رهبری کردند و در نهایت به لغو امتیاز منجر شد، اما این طبقه‌ی تجار بودند که نقش مرکزی دراین حرکت داشتند و به این جنبش شخصیت دادند و آن را به سوی هدف نهایی سوق دادند.» معدل در این مورد تاکید می‌کند که فراخواندن علما از طرف تجار و بازاریان در این جنبش استفاده‌ای هوشمندانه از مذهب بود.

قرارداد تنباکو با منافع و آمال طیف گسترده‌ای از مردم زاویه داشته است. ژانت آفاری از این طیف این گروه‌ها را نام می‌برد:

۱- بازاریان و تجار کوچک که منافع اقتصادی‌شان با قرارداد تنباکو مورد تهدید قرار گرفته بود.

۲- خانواده علما و مذهبیونی که ارتباط مالی و یا خانوادگی با تجار داشتند و یا در تولید تنباکو در زمین‌های وقفی سرمایه‌گذاری کرده بودند.

۳- سیاست مداران اصلاح‌طلب و آزادی‌خواهی مثل امین‌الدوله، وزیر پست.

دولت روسیه نیز باید به عنوان نیروی مخالف نام برد. روس‌ها با رشوه دادن به بعضی علما به اصطلاح آنها را خریده بودند تا به جمع معترضان بپیوندند.

گستردگی نیروها یکی از دلایل اصلی موفقیت جنبش تنباکو بود.

تمرینی برای انقلاب مشروطه

اروند آبراهامیان جنبش تنباکو را موجب به وجود آمدن تغیرات بنیادینی در ذهنیت ایران قرن ۱۹ می‌داند و معتقد است که این اتفاق نشان داد که شورش‌های مردمی می‌توانند تبدیل به جنبش‌های تاثیر گذار شود. جنبش همچنین نشان داد که گروه نوظهور روشنفکر و طبقه‌‌ی متوسط جامعه سنتی می‌توانند با هم کار کنند و اینکه شاه، برخلاف تصور آن ایام، آسیب پذیراست.

بعد از جنبش تنباکو اعضای رادیکال انجمن‌های مخفی، رفرمیست‌های سکولار و مذهبی، علمای سنتی مذهبی، فراماسونرها، تجار کوچک و بزرگ بازار، مغازه دارهای، دانشجوها همه و همه راهی برای ابراز وجود در مسائل سیاسی کشور پیدا کردند. این جنبش همچنین آغازی برای فعالیت پرجلوه هر دو جریان مذهبی و متجدد غیرمذهبی بود. جنبش تنباکو حکم تمرینی را یافت برای آماده‌سازی فضا برای انقلاب مشروطه‌.

 منابع

• Afary, Janet, The Iranian Constitutional Revolution, 1906-1911 (Columbia University Press, 1996)
• Chaquèri, Cosroe, Origins of Social Democracy in Modern Iran (University of Washington Press, 2001)
• Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions (Princeton University Press, 1982)
• Keddie, Nikki R., and Yann Richard, Modern Iran: Roots and Results of Revolution (Yale University Press, 2006)