برای مدتها اختلاف در رویکرد سیاسی میان عربستان سعودی و قطر بر سر مسائلی چون حمایت قطر از اخوانالمسلمین، کمک غیرمستقیم به «جبهه النصره» در سوریه و تمایل قطر برای بازگشت به محور ایران بود، اما اختلافها با فراخواندن سفیران عربستان سعودی و امارات و به دنبال آنها سفیر بحرین از دوحه، به اوج رسید و گامی بیسابقه در روابط این کشورها تلقی شد.
اگرچه اختلاف بین این کشورها و به ویژه عربستان و قطر یک اختلاف قدیمی است و گاه گاهی با حملات رسانهای شدت می گرفت، اما هرگز به این مرحله از اقدامات منفی متقابل نرسیده بود.
به خلاف عربستان و کویت، قطر هم به حمایت از بهار عربی با شبکه الجزیره پرداخت و هم به شکل سازمان یافته با احزاب حاضر در بهار عربی به ویژه گروههای اخوانی همکاری کرد.
عربستان و امارات، قطر را متهم میکنند که اصول اولیه توافقنامههای امنیتی میان آنها را که مبتنی بر عدم دخالت در امور داخلی هر یک از کشورهای عضو است، نادیده گرفته است.
از نظر آنها این تخطی بر سه محور دخالتهای امنیتی مستقیم مثل سخنان تهاجمی یوسف قرضاوی پدر معنوی اخوانالمسلمین بر ضد دولت امارات، تأثیرگذاری سیاسی غیر مستقیم بر ضد منافع این دولتها مانند حمایت از جبهه النصره در سوریه و تمایل به همکاری با ایران و سوم جنگ تبلیغاتی است که تلویزیون الجزیره بر ضد سیاست عربستان و امارات در مصر اتخاذ کرده است.
اما در واقع ریشههای این اختلافات فراتر از آن چیزی است که اعلام میشود. عربستان سعودی و امارات قبل از آغاز بهار عربی در محور کشورهائی چون مصر، تونس و یمن بودند و هر سه حاکم این کشورها یعنی حسنی مبارک، زینالدین بن علی و علی عبدالله صالح جزو دولتمردان همسو با این دو کشور به حساب میآمدند. بنابراین عربستان سعودی و امارات هرگز خواهان تغیر سیاسی عمده در این کشورها نبودند.
ولی قطر نه فقط حمایت بدون چون و چرای خود را از طریق رسانه خود یعنی الجزیره از این دگرگونی عملی ساخت، بلکه به شکل سازمان یافته با احزاب مشارکتکننده در بهار عربی و به ویژه گروههای اسلامگرای اخوانی همکاری میکرد.
احزاب تازه به قدرت یافته اسلامی در مصر، تونس، لیبی و یمن مورد حمایت رسانهای، مالی و سیاسی قطر قرار گرفتند اما عربستان میزبان حاکمان خلع ید شده چون بن علی و علی عبدالله صالح شد و آمادگی خود را برای پذیرش حسنی مبارک اعلام کرد.
در این میان عربستان سعودی حتی با سیاست امریکا و به ویژه باراک اوباما در خصوص بهار عربی اختلاف نظر داشت و این اولین باری بود که میان سیاستهای منطقهای آمریکا و عربستان سعودی شکاف حاصل میشد.
رویاروئی واقعی میان عربستان سعودی و امارات با دولت قطر بر سر مصر اتفاق افتاد. به اعتقاد قطر این رویداد با کمک مالی، سیاسی و رسانهای عربستان و امارات صورت گرفته است.
اما رویاروئی واقعی میان عربستان سعودی و امارات با دولت قطر بر سر مصر اتفاق افتاد. در سوم ژوئیه ۲۰۱۳حکومت محمد مرسی توسط نظامیان و به همراه اعتراضات گسترده مردمی سقوط کرد. قطر معتقد است که این رویداد با کمک مالی، سیاسی و رسانهای عربستان و امارات صورت گرفته است.
این دو کشور که تا آن زمان از به کاربردن لفظ انقلاب برای تحولات بهار عربی پرهیز میکردند، برای نخستین بار بر روی کار آمدن عبدالفتاح سیسی در مصر را انقلاب مردمی لقب دادند و با اینکه از نظر تاریخی با جمال عبدالناصر رهبر فقید مصر اختلاف داشتند، به شکلی ناباورانه عبدالفتاح سیسی را جمال عبدالناصر جدید مصر لقب دادند.
اگرچه نظامیان در مصر به قدرت رسیدند و قانون اساسی جدیدی هم برای کشور تدوین کردند و اکنون آماده انتخابات ریاست جمهوری می شوند، اما دولت قطر همچنان محمد مرسی را رئیس جمهور مشروع مصر میداند و گروه به قدرت رسیده جدید را کودتاچی میخواند.
از نظر رسانهای، شبکه الجزیره بخش ویژهای برای حرکتهای مخالف وضع جدید از سوی اخوانالمسلمین در مصر باز کرده و روزانه اخبار تظاهرات مخالفان را پوشش میدهد.
با چنین واکنشهایی، رویاروئی عربستان سعودی و امارات و قطر علنی شد. اگرچه قطر میگوید تلاش دارد رویکرد مستقلی نسبت به محور عربستان از یک سو و ایران از سوی دیگر داشته باشد، اما در روزهای اخیر خبر آزادسازی راهبههای اسیر شده در منطقه «معلولا» در سوریه که توسط جبهه النصره ربوده شده بودند، به معنای بازگشت قطر به محور ایران – سوریه – حزبالله تعبیر شد.
توافق صورت گرفته بر سر آزادی راهبهها در برابر آزادی جنگجویان مخالف رژیم سوریه، بدون همکاری نزدیک قطر، ایران و بشار اسد ممکن نبود اما علیرغم این همکاری نزدیک که منجر به شکلگیری توافق صورت گرفته شد، دولت قطر همچنان میگوید رویکرد مستقلی از ایران دارد.
آزادسازی راهبههای اسیر شده در منطقه «معلولا» در سوریه که توسط جبهه النصره ربوده شده بودند، به معنای بازگشت قطر به محور ایران – سوریه – حزبالله تعبیر شده است.
قطر میگوید سیاست انتقادی خود از ایران را به ویژه در ارتباط با رژیم بشار اسد ادامه خواهد داد ولی ناخشنود نیست از اینکه از رابطه خود با ایران را بعنوان اهرم فشار سیاسی بر عربستان و امارات به کار برد.
در همین راستا تماسهای گستردهای میان ایران و قطر صورت گرفت و وزیر خارجه قطر به ایران رفت. احتمال این هست که توافقهایی بر سر موضوعات مختلف از جمله حمایت از حماس و اخوانالمسلمین بین ایران و قطر صورت گرفته باشد با این وجود اختلاف ایران و قطر بر سر اوضاع سوریه تغییر نکرده است و هر دو کشور در دو سوی نزاع قرار دارند.
موضوع سوریه در تعیین مناسبات آتی قطر با عربستان و ایران بسیار مهم است. قطر علی رغم تمام اختلافاتی که با عربستان دارد، مایل است برای پیروزی مخالفان بشار اسد در سوریه با حاکمان ریاض همکاری کند. پیروزی بشار اسد در سوریه، از نظر قطر به معنای تهدید امنیت کشورهای خلیج فارس است و اختلافات داخلی کشورهای خلیج فارس به معنای گذشت آنها از امنیت کلی خود نیست.
علاوه بر این پیروزی بشار اسد در سوریه، ایران را یکه تاز میدان منطقه خاورمیانه و خلیج فارس خواهد کرد. به این ترتیب، سیاست مستقل ادعایی قطر هم به خطر میافتد زیرا دولت قطر میگوید میخواهد برخلاف بحرین سیاست مستقلی از عربستان داشته باشد. در صورت پیروزی بشار اسد در سوریه، ایران چنان قدرتی پیدا خواهد کرد که با تحمیل موازنه قدرت جدید در منطقه، سیاست مستقل قطر را محدود خواهد کرد.
از این رو تعجببرانگیز نبود که وقتی عربستان، امارات و بحرین سفیران خود را از دوحه فراخواندند، دولت قطر اقدام متقابل انجام نداد و رسما اعلام کرد که همچنان سفیران خود را در این کشورها نگه میدارد.
این رویکرد بدان معنا است که قطر میخواهد مشکلات خود را با این کشورها هر چه زودتر حل کند اما اگر انتظار سه کشور از قطر قطع رابطه با اخوانالمسلمین یا تعطیلی تلویزیون الجزیره باشد، چنین چیزی رخ نخواهد داد.
البته دولت قطر مایل است ضمانتهای عملی بدهد که موضوعات گذشته به ویژه نظقهای آتشین از منابر نماز جمعه یا کانالهای مختلف الجزیره بر ضد امور امنیتی این کشورها تکرار نشود.
در حال حاضر کویت نقش میانجی بر عهده گرفته و تحولات سریع منطقه و اوضاع بینالمللی و تغییرات اساسی در جبهه جنگ سوریه نیز ایجاب میکند که این کشورها باردیگر دور هم جمع شوند. اجلاس سران عرب در ۲۵ و ۲۶ ماه مارس در کویت برگزار خواهد شد و کشور میزبان امیدوار است چنین اختلافاتی که در گذشته سابقه نداشته و اکنون امنیت همه این کشورها را تهدید می کند، پشت سر گذاشته شوند.