نشست ژنو ۴ بدون دستیابی به تواقفی مشخص پایان یافت و ادامه مذاکرات به ژنو ۵ در ۷ و ۸ نوامبر موکول شد. علی‌رغم اینکه مذاکرات مانند گذشته با توافق همراه نبود، اما تفاوت‌های جدی داشت. در ژنو بر خلاف نیویورک که جنبه نمادین و رد و بدل شدن کلیات را داشت و مرز‌های آن با تعارفات معمول دیپلماتیک مشخص نبود، مسائل و حوزه‌های مورد مناقشه به صورت جدی مورد گفت‌وگو قرار گرفت.

مذاکرات اتمی در ژنو

کاترین اشتون روند مذاکرات را خیلی مهم و دارای بیشترین جزئیات نسبت به مذاکرات قبلی توصیف کرد. مقامات آمریکایی پیش از مذاکرات اعلام کردند انتظار ندارند مشکلات یک شبه حل شود ولی امیدوارند که گامی به جلو برداشته شود. آنها همچنین تصریح کردند که برداشتن سریع تحریم‌ها محتمل است اما متناسب با اقدامات عملی ایران خواهد بود.

از آنجا که متن طرح ایران علنی نشده، امکان ارزیابی درست از میزان پیشرفت احتمالی وجود ندارد. فعلا به نظر می‌رسد همه طرفین منازعه پذیرفته‌اند که تلاش‌های خود را بر روی نشست آینده و جلسات کمیته‌های تخصصی در فاصله زمانی بینابین متمرکز سازند.

همچنین یکی از دیگر مسئولان دولت آمریکا ضمن مثبت خواندن تغییر لحن و اراده صادقانه روحانی برای تنش‌زدایی، تاکید کرد قضاوت آمریکا بر مبنای اقدامات عملی خواهد بود. وندی شرمن نماینده آمریکا گفت :« ما شاهد سطح جدیدی از گفت‌وگوها هستیم که با آنچه که پیش از این رخ می‌داد، تفاوت دارد.»

ویلیام هیگ وزیر خارجه بریتانیا نیز برخورد تیم جدید هسته‌ای را متفاوت و موثر ارزیابی کرد. اما بر خلاف خوشبینی محتاطانه و واکنش مثبت نمایندگان دولت‌های آمریکا و اروپا، سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه برخوردی واقع‌بینانه و غیرخوشبینانه داشت. او قبل از مذاکرات اعلام کرد مقامات غربی به صراحت بگویند به دنبال براندازی حکومت ایران نیستند. اما بعد از مذاکرات گفت : «نتایج بهتر از آن چیزی است که در آلماتی بوده است اما این به معنای تضمین پیشرفت نیست.»

او افزود: «فاصله میان مواضعی که توسط ایران و قدرت‌های جهانی درباره این موضوع اتخاذ شد را می‌توان کیلومترها توصیف کرد، در حالی که پیشرفتی که حاصل شد را می‌توان چند گام دانست.»

جواد ظریف در صبح روز اول مذاکرات طرح ایران را در قالب “پاور پوینت” به مدت یک ساعت توضیح داد. عنوان طرح “طریق پایان دادن به یک بحران غیرضروری و گشودن افق‌های جدید” بود. طبق برخی شنیده‌ها که مقامات آمریکایی، بدون افشای نامشان ادعا کرده‌اند، در این طرح، ایران آمادگی خود را برای کاهش درجه غلظت اورانیوم و تعداد سانتریفوژ‌ها اعلام کرده است. اما مقامات ایرانی تاکید داشتند که مفاد طرح محرمانه باقی بماند تا امکان توافق حاصل شود.

 عراقچی فقط اطلاع داد طرح ایران چند مرحله است و چارچوبی کلی را برای حل مشکل پیشنهاد می‌کند. طرح شامل مقدمه، هدف نهایی و مراحل میانی است. او تاکید کرد مواردی چون پیوستن به طرح الحاقی کنوانسیون منع سلاح‌های اتمی، تعلیق غنی‌سازی بیست درصدی اورانیوم و امتیازاتی از این دست به عنوان نتیجه و پایان مذاکرات می‌توانند مورد نظر قرار بگیرند نه به عنوان آغاز و پیش شرط مذاکرات.

فارغ از اینکه گفت‌وگو‌های ژنو ۴ چقدر ظرفیت در حل  بحران هسته‌ای دارد، تغییرات چشمگیر و غیرقابل انکاری در این نشست رخ داد که حداقل در ۸ سال اخیر پس از فک پلمپ تاسیسات هسته‌ای نطنز سابقه نداشته است.

در مجموع مذاکرات در فضای امیدواری پایان یافت و جو مثبت ایجاد شده پس از نیویورک تداوم یافت اما کماکان خوشبینی‌ها محتاطانه است و همانگونه که وزیر خارجه روسیه اظهار داشت تضمینی برای پیشرفت و دستیابی به توافق هسته‌ای وجود ندارد.

از آنجا که متن طرح ایران علنی نشده است، امکان ارزیابی درست از میزان پیشرفت احتمالی وجود ندارد. فعلا به نظر می‌رسد همه طرفین منازعه پذیرفته‌اند که تلاش‌های خود را بر روی نشست آینده و جلسات کمیته‌های تخصصی در فاصله زمانی بینابین متمرکز سازند.

تغییرات

اما فارغ از اینکه گفت‌وگو‌های ژنو ۴ چقدر ظرفیت در حل و فصل بحران هسته‌ای دارد، تغییرات چشمگیر و غیرقابل انکاری در این نشست رخ داد که حداقل در ۸ سال اخیر پس از فک پلمپ تاسیسات هسته‌ای نطنز سابقه نداشته است. در عین حال باید توجه داشت در مذاکرات قبلی و بخصوص آلماتی نیز ایران دنبال مذاکره بود اما نوع موضع‌گیری تقلیلی تیم قبلی و بهای بالایی که طلب می‌کرد، اجازه سر گرفتن توافق را نداد. این تغییرات را می‌توان در موارد زیر دسته بندی کرد:

۱– تغییر جهت‌گیری

لحن، محتوی و صورتبندی مواضع ایران با ۸ سال گذشته تفاوت‌های جدی پیدا کرده است. جهت از تقابل به سمت تعامل و پیدا کردن راه حل مرضی‌الطرفین تغییر یافته است. غرب و آمریکا به عنوان نیرویی فرض می‌شود که توانسته است برای حکومت دردسر ایجاد کند لذا برای نخستین بار، نظام به صورت علنی این واقعیت را پذیرفته تا آمریکا را به رسمیت بشناسد و با آن به تفاهمی دست پیدا کند. از این موضع گیری فقط ظریف و تخت‌روانچی که دیدگاه‌های میانه رو دارند، حمایت نمی‌کنند بلکه عراقچی که وابسته به مدافعان رویکرد ستیزه‌جو در سیاست خارجی و از اصول‌گرایان افراطی است نیز تغییر مشی آشکاری نشان داده است. حکومت مشابه این رفتار را در پایان جنگ با عراق و ماجرای قطعنامه ۵۹۸ انجام داد.

۲– اراده حکومت برای حل کنترل شده مناقشه هسته‌ای

مجموعه برخورد‌ها و بحث‌های ارائه شده از سوی نمایندگان ایرانی فرضیه‌ای را قوت می‌بخشد که اراده جدی در حکومت برای تنش‌زدایی و تفاهم هسته‌ای ایجاد شده است و بر خلاف دفعات قبل دیگر رویکرد مذاکره برای مذاکره را دنبال نمی‌کند.

سخنانی که امروز از زبان مذاکره کنندگان هسته‌ای ایراد می‌شود، تا چند ماه پیش مصداق ذلت و تسلیم بود. خامنه‌ای و متحدانش به عنوان بخش اصلی قدرت به دنبال عادی‌سازی روابط با آمریکا نیستند و صرفا می‌خواهند با تغییر جهت به آتش‌بس هسته‌ای روی آورند.

این بار حاکمیت به دنبال راهی است تا با دادن حداقل امتیازات راهی برای رفع تحریم‌های مشقت‌زا و بر اساس ادبیات حکومت شرارت پیدا کند. مواضع حکومت با گذشته حداقل در ظاهر کاملا متفاوت شده است.

امروز سخنانی که از زبان مذاکره کنندگان هسته‌ای ایراد می‌شود، تا چند ماه پیش مصداق ذلت و تسلیم طلبی بود. خامنه‌ای و متحدانش به عنوان بخش اصلی قدرت به دنبال عادی‌سازی روابط با آمریکا نیستند و صرفا می‌خواهند با تغییر جهت به آتش‌بس هسته‌ای روی آورند. برخورد حکومت از موضع قدرت نیست. رفتارش بگونه‌ای است که تحت فشار است و هر چه زود تر می‌خواهد از مخمصه کنونی خارج گردد.

۳– انجام گفت‌وگوی دو جانبه با آمریکا

اگر چه جواد ظریف پس از پایان جلسه نیویورک با جان کری به مدت نیم ساعت صحبت کرد و روحانی نیز با اوباما گقتگوی تلفنی داشت؛ اما برای اولین بار در طول مذاکرات هسته‌ای بعد از ورود آمریکا، مقامات ایرانی با همتایان آمریکایی شان جلسه جداگانه گذاشته و مستقیما مذاکره کردند. البته ابتکارات ظریف و روحانی این مسیر را هموار ساخت اما برای اولین بار آمریکا از تابوی گفت‌وگو‌های دوجانبه خارج شد. درعین حال عراقچی تاکید کرد که گفت‌وگو‌ها صرفا بر سر مناقشه هسته‌ای بوده و ارتباطی با مشکلات دو کشور نداشته‌اند.

۴- حضور کارشناس تحریم در تیم آمریکا

برای نخستین بار یک کارشناس تحریم در تیم مذاکره کننده آمریکایی حضور داشت و آمریکایی‌ها پذیرفتند وارد مذاکره در خصوص چگونگی برداشتن تحریم‌ها بشوند و راهکار‌ها را به بحث بگذارند. این اقدام تاییدکننده موضع گیری صریح مقامات دولت آمریکا و از جمله جان کری بود که برداشته شدن سریع تحریم‌ها را بالقوه امکان‌پذیر دانست ولی عملی شدن آن را مشروط به انجام اقدامات لازم از سوی ایران کرد.

۵- تغییر شیوه تیم ایران از جنبه شکلی به محتوایی

تیم ایران برای نخستین بار در سال‌های اخیر وارد بحث‌های محتوایی و فنی شد. دیپلمات‌های ۱+۵ از طرح زیاد جزئیات متحیر شدند و انتظار آن را نداشتند.

۶– انعطاف ایران و آمادگی برای اعطای امتیازات

برای نخستین بار یک کارشناس تحریم در تیم مذاکره کننده آمریکایی حضور داشت و آمریکایی‌ها پذیرفتند وارد مذاکره در خصوص چگونگی برداشتن تحریم‌ها بشوند و راهکار‌ها را به بحث بگذارند.

از صحبت‌ها و نوع موضع‌گیری‌های مذاکره کنندگان ایرانی می‌توان دریافت نوعی آمادگی برای تعلیق غنی سازی ۲۰ درصدی، کاهش سانتریفوژ‌های فعال، پذیرش قطعنامه الحاقی این پی تی و… وجود دارد. امری که قبلا ایران سرسختی نشان می‌داد و حاضر به این گونه عقب‌نشینی‌ها نبود.

۷– تغییر لحن غرب

نوع برخورد غرب نیز دچار تغییراتی شده است اگرچه جنبه راهبردی ندارد. اما لحن و سیاست‌ها تغییر پیدا کرده‌اند. پذیرش غنی‌سازی با غلطت کم در داخل خاک ایران به صورت جدی‌تری مطرح است اگر چه هنوز قطعیتی ندارد. همچنین ارزیابی نمایندگان کشور‌های غربی از برخورد تیم جدید ایران مثبت و فراتر از حد انتظار بود. اگر چه باز هم در ارزیابی‌ها احتیاط به خرج دادند و منتظر اقدامات عملی ایران هستند.

۸– تغییر چارچوب مذاکرات

عملا در ژنو ۴ طرح ایران مبنای دور جدید گفت‌وگو‌ها قرار گرفت و روند قبلی ظاهرا کنار رفت. در مذاکرات استانبول، مسکو و آلماتی ۱+۵ بسته پیشنهادی را مطرح کرده بودند و بر روی مبنا قرار دادن آن اصرار داشتند. حال به نظر می‌رسد دیگر این اصرار وجود ندارد و مذاکرات از نطقه جدیدی شروع شده است که با ابتکار ایران طراحی شده است.

نتیجه کلی

بنابراین نشست ژنو ۴ گامی مثبت به سمت دستیابی به تفاهم هسته‌ای احتمالی است. اما نباید فراموش کرد هنوز مشکلات و موانع زیادی وجود دارد. مذاکرات فعلا در مراحل اولیه است. تعریف طرفین از اعتمادسازی، مبادله امتیازات، تقدم و تاخر اقدامات، بازه‌های زمانی مورد انتظار، به قول سرگئی لاوروف، فاصله چشمگیر در حد کیلومتر‌ها دارد. به نظر می‌رسد که گردهمایی “ژنو ۵” تعیین کننده باشد.

‌‌‌‌

‌‌‌

در همین زمینه

بررسی نتایج نشست با گروه ۱+۵ در ژنو؛ گفت‌وگو با رضا تقی‌زاده و علی افشاری