بازار بحرانی دارو در ایران

در وطنم، برای درمانت / یک بیمارستان بد وجود دارد / و ده‌ها مسجد باشکوه / برای خواندن نماز میّت بر تو…

علی الوردی، جامعه‌شناس عراقی

کمبود و بی‌کیفیتی دارو در ایران به نقطه‌ای بحرانی رسیده است. حالا علاوه‌ بر این‌که دارو به‌راحتی پیدا نمی‌شود و واردات دارو جز به‌صورت قاچاق ممکن نیست، بازار سیاه دارو هم نتوانسته جوابگوی این وضعیت باشد و از طرف دیگر، آنچه در داخل تولید می‌شود، علاوه‌بر این‌که کیفیت لازم را ندارد،‌ عوارض بسیاری هم برای بیماران ایجاد کرده است.

بحران کمبود دارو در ایران موضوع جدیدی نیست. مشکلی که در سال‌های اخیر با افزایش قیمت و کاهش کیفیت (اثرگذاری دارو) به شکل نگران‌کننده‌ای تشدید شده و بیماران و پزشکان را با چالش‌های اساسی مواجه کرده است. کمبود داروهای حیاتی برای بیماران قلبی و بیماران سرطانی، همچنین داروهای ضروری برای درمان اختلالات اعصاب و روان‌ تنها یک سوی این ماجرا هستند. مثلا وارفارین دیگر تولید نمی‌شود و حتی واردات آن محدود شده است. اما انواع و اقسام ژل‌های زیبایی و بوتاکس هم در داخل کشور تولید می‌شود و هم واردات آن‌‌ها به راحتی انجام می‌شود. این عمومی‌ترین تعریف از وضعیت دارو در ایران است.

تولید دارو در ایران که هنوز در دایره قدرت افراد و نهادهای خاصی است، علاوه‌بر اثر مستقیم بر سیستم درمانی کشور، زندگی بیماران و خانواده‌های آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در حالی‌که در ایران دارو به‌سختی در دسترس مردم است، آصف مهدوی، دبیر شورای سیاستگذاری صادرات سازمان غذا و دارو به رسانه‌ها گفته است که:

مواد اولیه و محصولات دارویی ایران توسط حدود ۱۰۰ شرکت به حدود ۵۰ مقصد صادراتی ارسال می‌شود. صادرات دارویی در چهار ماهه نخست امسال و در بخش تجهیزات پزشکی ۳۰۰ درصد رشد داشته است.

همچنین حیدر محمدی، رئیس سازمان غذا و دارو نیز پیش‌تر گفته بود:

بازار دارویی کشور در سال گذشته ۱۰۶ هزار میلیارد تومان بوده و اکنون ۹۹ درصد داروها تولید داخل است.

اما در واقع دارو در کشور به‌سختی پیدا می‌شود.

مریم، داروساز و داروخانه‌دار می‌گوید:

کمبود دارو خیلی زیاد است، از وارفارین، داروی قلب گرفته تا داروی اعصاب مثل آسنترا، داروهای بیماری‌های خودایمنی و حتی داروی مفاصل اصلا پیدا نمی‌شود، حتی با اینکه تولید ایران هستند، در بازار موجود نیست، دلیلش هم این‌که مواد اولیه وارد نمی‌شود که داروساز تولید کند. از طرف دیگر داروهایی هم هست که وارد شده‌اند اما اجازه پخش آن‌ها را نمی‌دهند چون می‌گویند تولید ایرانی این دارو را داریم، اما، داروی ایرانی کارآیی لازم را ندارد و دکترها هم روی داروی خارجی برای بیماران تاکید دارند.

داروهای اعصاب و روان

در میان لیست بلندبالای داروهای نایاب، داروهای روان‌پزشکی نیز سهم ویژه‌ای در این بحران به خود اختصاص داده‌اند؛ به گفته وحید شریعت، رئیس انجمن علمی روان‌پزشکان ایران، کمبود داروهای مربوط به اختلال ADHD به‌صورت متناوب وجود داشته و بیماران را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرده است. داروهایی مانند پرفنازین، ریسپریدون، والپروات و فلوکستین به‌سختی پیدا می‌شوند و این مساله بیماران مبتلا به اختلالات روانی را با مشکلات جدی مواجه کرده است.

در همین رابطه، بهنام، روان‌پزشک نیز به ما می‌گوید:

در سال‌های اخیر، کیفیت داروهای تولید داخل به‌طور چشمگیری کاهش یافته و بسیاری از بیماران از اثرگذاری پایین داروها شکایت دارند.

این پزشک به ورود انجمن روان‌پزشکان به مساله کمبود دارو اشاره می‌کند و می‌افزاید که

سامانه انجمن علمی روان‌پزشکان در خصوص دارو یک نهاد علمی است. این انجمن سامانه‌ای راه‌اندازی کرده که هر دارویی که پیدا نمی‌شود به ما اطلاع دهند. این نهاد دست به‌کار شده و علاوه‌بر بحث دارو، به مساله خودکشی پزشکان نیز پرداخته است. وقتی انجمن علمی به این نتیجه می‌رسد که چنین سامانه‌ای راه‌اندازی کند، یعنی مساله‌ای جدی وجود دارد.

بیماران مبتلا به اختلالات روانی، به‌خصوص کودکان مبتلا به ADHD، از این بحران آسیب بیشتری می‌بینند. مینا، پزشک، به تجربه شخصی خود اشاره می‌کند و می‌گوید:

رویکردم برای بیمارانی که یک سال و نیم درمان کرده‌ام این نیست که برو دارو را از ناصرخسرو پیدا کن، بلکه جایگزین می‌گذارم تا ببینم چه می‌شود.

این وضعیت نشان می‌دهد که پزشکان نیز با چالش‌های جدی در ارائه درمان‌های مؤثر به بیماران خود مواجه هستند.

این پزشک در ادامه می‌گوید که:

مشاهدات بالینی من نشان می‌دهد که در یک سال و نیم اخیر، اثر بخشی داروها کمتر شده و بیمار نیازمند زمان مصرف بیشتر برای رسیدن به اثر مناسب است. مثلاً دارویی که قبلاً در پایان هفته اول اثر می‌کرد، اکنون نیاز به دو یا سه هفته دارد. اگر بیمار با من کنار بیاید، دوز را بالا نمی‌برم و درمان را با همان دوز ادامه می‌دهم. در واقع، زمان لازم برای رسیدن به اثر دارو طولانی‌تر شده و از سوی دیگر، عوارض داروها نیز به نظر بیشتر شده است.

به‌طور مثال ۳۰ خرداد ۱۴۰۳ گزارشی در خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی ایران(ایرنا) منتشر شد که بر اساس آن محلول‌های دیالیز صفاقی آلوده به آلومینیوم تولید شده در شرکت ثامن تا اردیبهشت‌ماه امسال، تعداد زیادی از بیماران را مسموم کرده است. آن‌طور که رئیس انجمن نفرولوژی اعلام کرده حداقل ۱۰ نفر از بیماران با این سرم‌ها جانشان را از دست داده‌اند.

بهنام، روان‌پزشک می‌گوید:

وزارت بهداشت سیاستی دارد که دارویی که در داخل تولید می‌شود، نیازی به واردات آن نیست، در حالی که شرکت‌های قدیمی مشکل باز کردن انتقال ارز دارند.

این مشکل باعث شده تا مواد اولیه دارویی به سختی تأمین شود و شرکت‌های دارویی نتوانند داروهای باکیفیت تولید کنند. بهرام عین‌اللهی، رئیس سندیکای صاحبان صنایع داروهای انسانی، نیز ۸ تیر ۱۴۰۲ گفته بود که بانک مرکزی قول داده «۳۰ هزار میلیارد تومان» به شرکت‌های دارویی پرداخت کند، اما تاکنون هیچ مبلغی پرداخت نشده است.

از سوی دیگر،‌ محمدعلی محسنی بندپی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان، با اشاره به خروج شرکت‌های دارویی از ایران می‌گوید «مردم به شدت از کمبود و کیفیت پایین دارو ناراضی هستند. موانع جدی در مسیر فعالیت شرکت‌های دارویی در بخش اخذ مجوز تولید دارو یا تجهیزات پزشکی و بوروکراسی بیش از اندازه بیداد می‌کند.» وزیر بهداشت نیز در مجلس وجود مشکلات در زمینه پرداخت «نقدینگی و تسهیلات» به شرکت‌های دارویی را تأیید کرده و آن را به تغییر ارز ترجیحی به ارز نیمایی مرتبط دانسته است.

اما مساله کیفیت پایین داروهای تولید داخل از کجا می‌آید؟ به گفته یکی از بیماران که همزمان سه داروی روان مصرف می‌کند، کیفیت هر سه تای آن‌ها افت کرده و کارخانه‌های عجیب و غریب با اسم‌های متفرقه آنها را تولید می‌کنند. این مشکل نشان می‌دهد که داروهای تولید داخل نه‌تنها به مقدار کافی در دسترس نیستند، بلکه کیفیت آنها نیز به شدت کاهش یافته است. با این حال و به‌گفته پزشکان، اثبات تفاوت در دوز داروها ساده نیست و نیاز به آزمایش‌های دقیق دارد؛ اما این تفاوت کیفیت به‌خصوص درباره داروهای سرطان و روان بسیار دیده شده است.

مواد اولیه و قاچاق

مریم، داروخانه‌دار درباره نبود مواد اولیه توضیح می‌دهد:

این‌که چرا مواد اولیه وارد نمی‌شود به این دلیل است که قبلا به شرکت‌های تولیدکننده ارز تعلق می‌گرفت، اما حالا شرکت‌ها باید مواد اولیه را نقدی خریداری کنند. داروهای خارجی به‌صورت قاچاق وارد می‌شوند ولی نمی‌توان داروهای یخچالی را از مرجع رسمی وارد کرد، مثل واکسن گارداسیل تولید ایران که تنها سه ویروس را پوشش می‌دهد اما قاچاق آن پخچالی می‌آید و درباره شرایط نگهداری آن اطمینان نداریم با این حال، مراجعه‌کننده حاضر است ۲۰ میلیون تومان بدهد و آن را بخرد. اما دارویی مثل وارفارین حتی به‌صورت قاچاق هم وارد نمی‌شود. اما در صنعت مواد بهداشتی هم هر چیزی که وارد می‌شود قاچاق است.

به گفته برخی داروخانه‌دارها، شرکت‌های دارویی، داروهایی مثل انسولین را می‌توانند وارد کنند اما خودشان نمی‌خواهند چون سود در وارد نکردن این داروهاست. تولیدکننده مواد اولیه بسیار بی‌کیفیت می‌خرد و با آن دارو را تهیه می‌کند و در اختیار مردم قرار می‌دهد و مردم چاره‌ای جز خرید ندارند و همه این سود به جیب تولیدکننده می‌رود.

بازار سیاه و مافیای دارو

در نتیجه، وجود بازار سیاه دارو از دیگر مشکلاتی است که بیماران و پزشکان با آن روبه‌رو هستند. داروهای حیاتی به‌سختی در داروخانه‌ها پیدا می‌شوند و برخی بیماران مجبور به تهیه دارو از بازار سیاه می‌شوند. داروهایی هم که در بازار سیاه پیدا می‌شوند، اغلب کیفیت پایینی دارند و بیماران مجبورند هزینه‌های بیشتری برای تهیه داروهای باکیفیت پرداخت کنند.

وجود مافیای دارو در ایران از مشکلات جدی است که به بحران دارویی دامن زده است. البته این مساله  موضوع جدیدی نیست و فساد گسترده در تولید و واردات دارو بارها حتی از سوی نهادهایی مانند «سازمان دیده‌بان شفافیت و عدالت» که به احمد توکلی و همفکرانش تعلق دارد، مطرح شده است.

بهنام، روان‌پزشک به مساله متادون هم اشاره می‌کند و آن را موردی دیگر از فساد گسترده‌ای که جلوی آن گرفته نمی‌شود، می‌داند. او می‌گوید:

در حوزه داروهای مخدر مثل متادون و شربت تریاک، وضعیت بسیار بد است. این داروها به مراکز ترک اعتیاد تحویل داده می‌شوند، اما وزارت بهداشت معتقد است که این مراکز داروها را آزاد می‌فروشند. سال‌هاست که درخواست داریم این داروها بارکد بخورند تا قابل پیگیری باشند، اما شرکت‌های داروسازی زیر بار این کار نمی‌روند. با افزایش قیمت تریاک در منطقه، شربت تریاک نیز بسیار گران شده است.

در همین حال، بهنام درباره وضعیت پیدا کردن دارو در تهران و مقایسه آن با شهرهای دیگر می‌گوید:

در تهران می‌شود به روش‌های مختلف دارو پیدا کرد، با پول، بازار سیاه یا داروخانه‌هایی که داروی مسافرتی می‌آورند، مخصوصا از ترکیه، اما در شهرهای دیگر اصلا پیدا نمی‌شود. بعضی داروخانه‌ها حتی نسخه هم نمی‌خواهند و مساله با پول حل می‌شود.

از تحریم و مشکلات واردات تا فراوانی ویاگرای فایزر

مینا، پزشک دیگری می‌گوید:

کمبود دارو و بی‌کیفیت بودن داروها در مورد سرطان داستان بسیار بدتری دارد و هزینه‌ها براساس نرخ یورو محاسبه می‌شود. تفاوت زیادی بین داروهای تخصصی سرطان و شیمی‌درمانی تولید کشورهای اروپایی و کشور هند وجود دارد و به‌صورت کلی داروی هندی اصلاً به‌درد نمی‌خورد. در ایران هم کسی نمی‌تواند شرکت دارویی ثبت و دارو وارد کند. در دوره کرونا نیز این مساله وجود داشت و داروهای چینی وارد می‌شد، در حالی که واکسن فایزر ممنوع بود، اما ویاگرای فایزر در ایران وجود داشت.

مینا با اشاره به بحث تحریم‌ها و اینکه برخی مسئولان کمبود دارو را به این مساله گره زده‌اند، معتقد است:

دارو تحریم نیست اما مواردی بوده که شرکت‌ها گفته‌اند ما فلان دارو را نتوانسته‌ایم وارد کنیم. این شرکت‌ها در کنار واردات دارو، فعالیت‌های دیگری داشتند که تحریم بوده و طبیعتا اسم این شرکت‌ها در لیست تحریم وارد شده است. اوضاع بسیار پیچیده است و نمی‌دانیم سرنخ را کجا باید پیدا کنیم و ضرر آن تنها متوجه مردم است.