مرزهایی که به صورت تصنعی میان جمهوری‌های جنوبی شوروی کشیده شده بودند، امروز مسئله‌ساز شده و آرامش را از کشورهای نوپا گرفته‌اند. آخرین نمونه از بحران‌زا شدن مرزکشی‌های مبهم به ارث رسیده، درگیری در مرز قرقیزستان و تاجیکستان است.
در زمان شوروی هنگام مرزکشی‌هایی که در تاریخ آسیای میانه به عنوان “تبرتقسیم” معروف شد، تعیین کردن مرزهای مشخص بین کشورهای “برادر” و عضو اتحادیه شوروی شاید آنقدرها اهمیتی هم نداشت چرا که همه به مسکو، مرکز و پایتخت شوروی وصل و پاسخگو بودند. مثلا مرزهایی که منجر به تقسیم کشور بزرگ ترکستان شد، در دوران حکومت شوراها جواب می‌داد چون اصولا مرزهایی نمایشی بودند و جمهوری های درون هر مرز استقلال سیاسی و اجتماعی چندانی نداشتند. مشکل اما از زمانی شروع شد که اتحادیه شوروی فرو پاشید و این کشورهای تازه‌بنیاد دچار تنش و سردرگمی در مورد مرزهای جغرافیایی خود شدند، مرزهایی که گاهی از میان باغ خاندانی رد می‌شود، گاهی از بالای بام خانههای ساکنان مرزی بین دو کشورهای برادر.
یک نمونه از این نوع مرزکشی خود را در چندین کیلومتر نامشخص مشترک بین دو کشور امروزی تاجیکستان و قیرقزستان نشان می‌دهد. ساکنان دهکده‌های مرزی این دو کشور بارها با هم درگیری فیزیکی داشته اند و همچنان دعوا و کشمکش‌ها بر سر عبور از “حیطه ملی” ادامه دارد.
در تازه ترین حادثه، روز ۲۲ ماه ژانویه، بین جوانان قیرقیز‌تبار و تاجیک‌تبار در ناحیه مرزی بادکند قیرقزستان و اسفره تاجیکستان درگیری‌ای رخ داد که چندین زخمی شدند و به بیمارستان‌های محلی انتقال یافتند. این نوع درگیری‌های خرد و ریز و به قول مقامات محلی “بحث‌برانگیز” بین تاجیکستان و قیرقیزستان به رویدادی عادی و تکراری تبدیل شده است. در این مورد هم مقامات دو طرف در رسانه‌های محلی خود این درگیری را “کوچک” و “فرونشسته” یا تمام شده اعلام کردند.
گزارش از درگیری‌های مرزی
قادرشاه مروتف، شهروند تاجیک‌زبان قیرقزستان و از روزنامه‌نگاران باسابقه که مدام از این مرزهای مشترک و باز بین این دو کشور در رفت و آمد است، در گفت‌وگو با رادیو زمانه تایید کرد که درگیری روز ۲۲ ژانویه، در حقیقت کوچک و مثل درگیری‌های قبلی بین جوانان این دو دهکده مرزی بوده است.
به گفت‌وگوی کامل رادیو زمانه با قادرشاه مروتف، می‌توانید در این گوش دهید:
به گزارش رسانه‌های مستقل داخلی تاجیکستان در ادامه این درگیری، شب ۲۵ به ۲۶، پنجشنبه، منزل یکی از ساکنان دهکده سامانی “به کام آتش رفت”. گزارش شده است که آتش در ساعت یک بعد از نیمه شب بلند شده. زمانی که صاحبان خانه در منزل نبوده‌اند. به همه همسایه‌ها آشکار بوده که صاحبان منزل آن شب در بیمارستان بوده‌اند. دلشان رسولزاده، رییس شهر اسفره، در گفت‌وگو با بخش تاجیکی رادیو اروپای آزاد گفته است که دلایل این آتش‌سوزی در حال تحقیق و بررسی است اما او احتمال عمدی بودن آن را رد کرده است.
چنین حوادثی در مرز مشترک قیزقزستان و کشورهای همسایه آن بارها در گذشته رخ داده، و مقامات بسیاری از آنها را “تصادفی و غیر عمدی” اعلام کرده‌اند. روشن است که مقامات هر دو سوی مرز در حال فرو نشاندن درگیری‌هایی خرد و ریزی هستند که ممکن است پرپیامد باشند.
مرزانبی خالق‌زاد، از روزنامه‌نگاران فعال و باسابقه تاجیکستان است که سال‌هاست این موضوع را پیگیری می‌کند. با او در این باره گفت‌وگو کردیم و دلایل تاخیر بیست ساله در حل و فصل بحث‌های مرزی بین تاجیکستان و قیرقیزستان را جویا شدیم.
آقای خالق‌زاد می‌گوید سال‌هاست که با دلایل ناروشن مقامات هر دو کشور از پاسخ دادن در این مورد خودداری می‌کنند. او می‌افزاید نه تنها مقامات دو کشور هم مرز بلکه کمیسیون مشترکی که با توافق کشورهای تاجیکستان و قیرقزستان برای حل و فصل بحث‌های مرزی و با نمایندگان هر دو کشور تعیین شده است، از پاسخ دادن به پرسش‌های روزنامه‌نگاران خود داری می‌کنند.
به گفت‌وگوی کامل رادیو زمانه با مرزانبی خالق‌زاد در اینجا گوش دهید:
گذشته از این، درگیری‌هایی که سر از رسانه‌ها درنیاورده‌اند یا در حد شایعه باقی مانده‌اند بسیار است. شایعاتی که انگار نقش عمدی ایجاد یا افزایش تنش بین همسایه‌ها را دارد. مثلا شایع است که مردم محلی گفته اند افراد قیرقیز‌زبان می‌خواسته‌اند انبار مدرسه‌ای تاجیکی در دهکده سامانی را آتش بزنند که باسبان مدرسه باخبر شده و از آن جلوگیری کرده است.
بزرگترین درگیری ثبت شده میان مرزنشینان دو کشور همسایه در مرز مشترک قیرقیزستان با ازبکستان است که مربوط به سال ۲۰۱۰ است و به کشته شدن بیش از چهار صد نفر و جابه‌جایی هشتاد هزار نفر انجامید.
قیرقیزستان و مرزهای لرزانش
شاید بشود گفت که هیچ کشوری در آسیای میانه به اندازه قیرقیزها از مرزهای خود احساس ناامنی نمی‌کند.
گزارش‌ها نشان می‌دهد که پس از سال ۲۰۰۶ خاصی در تایین مرز بین این دو کشور صورت نگرفته و بحث‌ها بر سر دو نفشه متفاوت دوران شوروی بین این دو کشور همچنان ادامه دارد و معلوم نیست کی به نتیجه روشن برسد.
کشور تاجیکستان اصرار دارد که مرزهای کشورش را بر اساس نقشه سال‌های 1- ۱۹۲۴-۱۹۲۹ مشخص کند. نقشه‌ای که بر اساس آن کشور تاجیکستان از حالت کشور کوچک خودمختار در داخل ازبکستان خارج می‌شود و عنوان کشور مستقل و برابر با دیگر کشورهای برادر خود شناخته می‌شود. اما کشور قیرقیزستان ترجیح می‌دهد که مرزهای خود را بر اساس نقشه تایین کند که دیرتر در سال ۱۹۸۹ ترسیم شده است. ریشه اختلاف نظرها در این دو نقشه است که دولت مرکزی شوروی در دوران‌های مختلف حاکمیت خود ابلاغ کرده که تا به حال ناروشن و باعث جدال‌های کشورهای همسایه است.
دیوارهای کوچک دوران جدید
پس از فروپاشی شوروی، در سال ۱۹۹۹، کشور ازبکستان پس از حمله‌های اسلامگرایان در داخل مرزهای خود به ساختن “دیوار در مقابل اسلامگرایان افراطی” شروع کرد تا رابطه شهرهای نسبتا سنتی فرغانه، نمنگان و اندیجان را قطع کند. این شهرها قدیمترین شهرهای ازبکستان اند که در دوران قبل از انقلاب ۱۹۱۷ تحت حاکمیت خانیگری خوقند بوده‌اند و با شهرهای آش و جلال آباد (در قرقیزستان) روابط قوی فرهنگی و اقتصادی و تاریخی ذاشته‌اند. ارتباطی که در نتیجه مرزکشی‌های تنگ و ترش شوروی از هم بریده شد و پس از فروپاشی شوروی بیشتر احساس می‌شد. دیوارکشی دولت ازبکستان باعث نارضایی حتی ازبک‌های مقیم در دو سوی مرز شد. آنها دیگر از ارتباطی که کشور شوراها تضمین کرده بود دور افتادند و دیگر با اعضای خانواده خود هم که در آن سوی دیوارهای جدید مانده بودند ارتباط نداشتند. در نتیجه اعتراض‌های قومی بین ازبک‌ها و قیرقیزها بالا گرفت و قرقیزها ازبک‌های ساکن در مرز قرقیزستان را از مرز بیرون کردند و خانههای آنها را به آتش کشیدند. در سال ۱۹۹۰ در درگیری قومی بین ازبک‌ها و قیرقیزها نیز بیش از ششصد نفر جان باخته بودند. گزارش‌های غیررسمی تلفات جانی این درگیری را نزدیک به هزار نفر اعلام کرده‌اند.
این فاجعه‌بارترین درگیری مرزی در بین کشورهای سابق اتحاد شوروی بود که در مرز مشترک قرقزستان و ازبکستان در هفت سال پیش رخ داد و حالا تاجیکان را نیز نگران کرده است. زیرا دولت تاجیکستان بر خلاف ازبکستان مرزهای بیشتری با قرقیزستان دارد که بر سر آن به توافق نرسیده‌اند و هیچ مشخصات مرزی در آن وجود ندارد. تنها تدارکات امنیتی صورت‌گرفته فرستادن ارتش بدون سلاح در این روستاها و دهکده‌های مرزی است که مانع درگیری‌های کوچک قومی باشند.
بر اساس گزارش‌های رسمی کشور تاجیکستان و قیرقیزستان حدود ۹۷۸ کیلومتر (در برخی منابع ۹۷۶ کیلومتر) مرز مشترک دارند که ۴۴۸ کیلومتر (در برخی منابع ۵۰۴ کیلومتر) از این مرز مشترک تا به حال مورد توافق قرار گرفته است و بقیه همچنان موضوع بحث و ناروشن باقی مانده‌اند. در نقشه مرز وجود دارد، اما عملا در زندگی روزمره مردم دو سوی مرز وجود ندارد.
بین کشور تاجیکستان و قرقیزستان رفت و آمد آزاد و بدون روادید است. هرچند که باید از دروازه‌های مشخص و راه‌های تعیین‌شده رفت و آمد کرد.