بیژن روحانی – سال جدید میلادی با درگذشت یکی از پژوهشگران برجسته‌ی معماری و هنر دوران اسلامی آغاز شد. روز هشتم ژانویه، اولگ گرابر استاد ممتاز دانشگاه هاروارد و عضو موسسه‌ی مطالعات عالی در پرینستون آمریکا چشم از جهان فروبست.


آقای گرابر که تحقیقات و تالیفات فراوانی از او در خصوص تاریخ معماری در سرزمین‌های اسلامی برجای مانده است، در ماه نوامبر گذشته توانسته بود به خاطر یک عمر فعالیت‌های حرفه‌ای ارزنده‌اش برنده‌ی جایزه‌ی ویژه‌ای در یازدهمین دوره‌ی‌ جایزه‌ی معماری آقاخان شود.

گرابر در سال ۱۹۲۹ در شهر استراسبورگ فرانسه به دنیا آمد. تخصص پدرش نیز در زمینه‌ی هنر و باستان‌شناسی دوره‌ی بیزانس بود. او پس از اتمام رشته‌ی تاریخ در دانشگاه پاریس به آمریکا مهاجرت کرد و مدرک دکترای خود را از دانشگاه هاروارد دریافت کرد. پس از مدتی تدریس در دانشگاه میشیگان، او به عنوان نخستین استاد رشته‌ی هنر و معماری اسلامی آقاخان در دانشگاه هاروارد کار خود را آغاز کرد. در سال ۱۹۷۶ گرابر به عنوان یکی از اعضای کمیته‌ی راهبردی «جایزه‌ی معماری آقاخان» انتخاب شد.

او همچنین یکی از بنیانگذاران و سردبیر مجله «مقرنس» بود؛ مجله‌ای که به طور اختصاصی به بررسی هنر و معماری دوران اسلامی اختصاص دارد. این سالنامه توسط «برنامه‌ی آقاخان برای معماری اسلامی» در دانشگاه هاروارد و موسسه‌ی تکنولوژی ماساچوست (ام.آی.تی) منتشر می‌شود.

به عقیده‌ی بسیاری از پژوهشگران از جمله رناتا هولود، رئیس انجمن مورخان هنر اسلامی، اولگ گرابر رشته‌ی مطالعات هنر، معماری و باستان‌شناسی دوران اسلامی را توانست از طریق کارهای پژوهشی بی‌شمار، کتاب‌ها و مقالات تحقیقی و همچنین آموزش دانشجویان فراوان ارتقا دهد.

گرابر برای تالیف کتاب‌ها و مقالات فراوان و تاثیرگذارش به بسیاری از کشورهای خاورمیانه، شمال آفریقا، آسیای میانه و جنوب شرقی آسیا سفر کرد. او کارش را با تحقیقات و کاوش در شهر اورشلیم یا بیت‌المقدس آغاز کرد. از همین رو در بسیاری از کتاب‌ها و مقالاتش به آثار هنری و معماری این شهر در دوران اسلامی می‌پردازد.

او در کتاب دیگری که به سال ۲۰۰۶ در خصوص «قبه الصخره» نگاشت به تفصیل در خصوص این مکان از سده‌ی چهارم پیش از میلاد مسیح تا زمان احداث گنبد دوران اموی سخن می‌گوید. گرابر در خصوص مینیاتور‌های ایرانی نیز پژوهش‌های بسیاری داشت که حاصل آن را در کتابی با نام «دیباچه‌ای بر نقاشی ایرانی» منتشر کرد.

در این پژوهش ضمن بررسی تاریخی نقاشی ایرانی، خاستگاه‌ها، زمینه‌های فرهنگی، مضمون‌ها و همچنین زیباشناسی آن نیز مورد بحث قرار گرفته‌اند. او همچنین به همراه شیلا بلر، مورخ هنر اسلامی، کتابی در خصوص نقاشی‌های حماسی مربوط به شاهنامه‌ی فردوسی در دوران مغول‌ها نوشت.

در کتاب مشهور دیگری، گرابر به همراه ریچارد اتینگهاوزن به سراغ معماری و هنر دوران اسلامی در سده‌های اول تا هفتم هجری برابر با هفتم تا سیزدهم میلادی رفت و تمام عرصه‌های مختلف هنر در این دوران از اسپانیا تا آسیای میانه را مورد تحقیق و بررسی قرار داد. این کتاب بعدها به عنوان یکی از کتاب‌های مرجع برای دانشجویان و علاقه‌مندان هنر و معماری اسلامی درآمد.

در یکی دیگر از آثارش با نام «شاهکارهای هنر اسلامی: صفحات تزیین شده از سده‌ی هشتم تا هفدهم میلادی» به معرفی برخی از زیباترین و مهم‌ترین کتاب‌ها و دست‌نوشته‌های تذهیب شده به همراه مینیاتور و نقاشی پرداخت و اشخاص مختلف، از اسکندر گرفته تا سلاطین، پادشاهان افسانه‌ای و دیوهای تصویر شده در این آثار را به مخاطب خود معرفی کرد. قرآن‌های تذهیب شده، شعرهای خوشنویسی شده و متن‌های مختلف به قلم خوشنویسان، هنرمندان و دانشمندان ایرانی، سوری، مصری، مغول و عثمانی در این کتاب به تفصیل معرفی شده‌اند.

او برای این کار آثاری را که اکنون در موزه‌های لوور، بریتانیا، متروپلیتن، قاهره، توپکاپی، گالری هنری فریر و مجموعه‌های آقاخان و خانواده‌ی خلیلی قرار دارند مورد مطالعه قرار داد. اولگ گرابر به هنگام دریافت جایزه‌ی ویژه به دلیل یک عمر فعالیت‌های حرفه‌ای در جریان یازدهمین دوره‌ی جایزه‌ی معماری آقاخان اشاره کرد که طی ۳۵ سال گذشته کارهای فراوانی چه از نظر توسعه‌ی معماری در جوامع اسلامی و چه از نظر شناخت هنر و معماری این سرزمین‌ها انجام گرفته است.

به گفته‌ی او حدود ۴۰ سال پیش بسیاری از دانشجویان با پیشینه‌ی معماری در سرزمین‌های خود آشنا نبودند و تنها به دنبال الگو گرفتن از معماری اروپایی یا آمریکایی بودند، اما امروز با شناخت معماری بومی در این سرزمین‌ها، وضعیت فرق کرده است.

اولگ گرابر روز هشتم ژانویه در شهر پرینستون در سن ۸۱ سالگی بر اثر نارسایی قلبی درگذشت.