چالش‌های کپی‌رایت در ایران

ایران قصد دارد زمینه‌های تجارت جهانی را گسترش دهد اما ابتدا باید مالکیت فکری را به رسمیت بشناسد. این یک چالش بزرگ است. برای ششمین بار وزارت ارشاد اسلامی این موضوع را در همایشی با نام « حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط» به بحث گذاشته است. کپی‌رایت فقط بخش کوچکی از این بحث گسترده را شامل می‌شود، اما بدون پذیرش کنوانسیون برن در زمینه حفاظت از مالکیت فکری، هیچ قانون داخلی نمی‌تواند به طور مؤثر حقوق آفرینشگران را از دستبرد حفظ کند.

حق نشر، حقِ تکثیر یا کپی‌رایت به مجموعه‌ای از حقوق انحصاری گفته می‌شود که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر تعلق می‌گیرد و حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. کنوانسیون برن که بر اجرای قانون کپی‌رایت نظارت دارد، کشورهای امضاکننده معاهده را ملزم می‌کند که آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای امضاکننده را هم‌چون آثار پدیدآورندگان تبعه خود مورد حمایت کپی‌رایت قرار دهند.

یک چالش قرن نوزدهمی

آنچه که اکنون وزارت ارشاد اسلامی و وزارت دادگستری را به خود مشغول داشته، یک چالش قرن نوزدهمی‌ست: کشورهای بلژیک، آلمان، فرانسه، بریتانیا، ایتالیا، سوئیس، اسپانیا و تونس ۵ دسامبر ۱۸۸۷ معاهده برن را در زمینه صیانت از مالکیت فکری به تصویب رساندند. تا آن زمان چنین بود که اگر برای مثال اثری در بریتانیا پدید می‌آمد، فرانسوی‌ها یا آلمانی‌ها می‌توانستند آن اثر را به دلخواه خود و بدون در نظر گرفتن حق مؤلف بازنشر کنند. ویکتور هوگو، نویسنده نام‌آور فرانسوی نخستین پیش‌نویس قانون کپی‌رایت را تدوین کرده بود. از سال ۱۹۰۸ تا ۱۹۲۰ مفادی به قانون کپی‌رایت اضافه شد و گسترش پیدا کرد.

قانون کپی‌رایت حقوق پدیدآورندگان آثار ادبی، علمی و هنری کشورهای عضو را به رسمیت می‌شناسد و تا ۷۰ سال پس از درگذشت پدیدآورنده نیز اعتبار دارد. از آن پس اثر در مالکیت عموم مردم درمی‌آید. ابتدا این بازه زمانی ۵۰ سال بود، اما در سال ۱۹۹۳ اتحادیه اروپا این قانون را اصلاح کرد و حق نویسنده نسبت به اثر پس از درگذشتش را هم به مدت ۲۰ سال افزایش داد.

قوانین داخلی آمریکا در زمینه مالکیت فکری کاملاً با معاهده برن سازگار نبود، به همین جهت ایالات متحده آمریکا ابتدا از پذیرش معاهده برن سر بازمی‌زد. در سال ۱۹۵۲ اما به ابتکار یونسکو اجلاسی برگزار شد که در آن قانون کپی‌رایت جهانی (Universal Copyright Convention, UCC) به تصویب رسید. از سال ۱۹۸۹ این قانون اعتبار دارد. سازمان جهانی مالکیت فکری بر اجرای قانون کپی‌رایت نظارت می‌کند. ایران هم از سال ۲۰۰۱ به عضویت این سازمان درآمده، اما قانون کپی‌رایت جهانی را به رسمیت نمی‌شناسد.

قوانین داخلی ناکارآمد

در ایران در سال ۱۳۴۸ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان به عنوان بدنه اصلی حق تکثیر در ایران تصویب شد. تصویب این قانون اما هم‌زمان بود با شکل‌گیری کانون نویسندگان و صف‌آرایی نویسندگان ایرانی در برابر دولت هویدا و به این جهت هرگز اجرایی نشد.

قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲ ٬قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹ و آیین‌نامه اجرایی آن مصوب ۱۳۸۳، قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری و مواد ۶۲، ۶۳ و ۷۴ قانون تجارت الکترونیکی تنها قوانینی هستند که در این مدت برای صیانت از مالکیت فکری در ایران تصویب شده‌اند. اما تاکنون ناکارآمد بوده‌اند و علاوه بر این در جهان هم به رسمیت شناخته نمی‌شوند. این موضوع باعث شده که ایران در تجارت جهانی موفق عمل نکند و علاوه بر این آثار نویسندگان و پدیدآورندگان ایرانی نیز تا حد زیادی در جهان ناشناخته مانده.

علاوه بر این اگر کسی بخواهد از مزایای این قوانین در داخل ایران بهره‌مند شود، می‌بایست اثرش را در اداره ثبت به ثبت برساند و هر سال نیز پولی به عنوان «حق مالکیت» به دولت بپردازد. اگرنه، حق مالکیت از انحصار او خارج می‌شود. در کشورهای عضو معاهده برن کپی‌رایت خودبه‌خود به اثر تعلق می‌گیرد و نیازی هم نیست به ثبت اثر و پرداخت حق ثبت به دولت.

دزدی و غارتگری فرهنگی

ناکارآمدی قوانین موجود در زمینه مالکیت فکری در ایران مشکلاتی به وجود آورده:

• ترجمه‌های موازی و گاهی از فارسی به فارسی

برای مثال می‌توان به ترجمه رمان‌های خالد حسینی و عتیق رحیمی، دو نویسنده افغانستانی از انگلیسی به فارسی بدون اجازه آن‌ها اشاره کرد.
ال دکتروف، نویسنده نام‌آشنای آمریکایی که با رمان «رگتایم» به ترجمه نجف دریابندری در ایران شناخته می‌شود، در گفت‌و‌گویی که سعید کمالی دهقانی با او انجام داده است، به موضوع کپی‌رایت اشاره کرده و گفته بود: «می‌خواهم این سئوال را بپرسم از دولت ایران که قرآن درباره‌ دزدی چی می‌گوید؟ این سئوال را از وزارت فرهنگی می‌پرسم که اجازه‌ نشر می‌دهد به کتاب‌هایی که بدون اجازه حق مؤلف منتشر می‌شوند. می‌شود یک نسخه از ترجمه‌ کتاب‌هایم به فارسی برایم بفرستید؟ حاضرم پولش را هم بدهم.»

• سانسور و تحریف آثار ترجمه شده هم یکی دیگر از این چالش‌هاست.

شمارگان کتاب‌های کودک و نوجوان در ایران اندک است و به این دلیل که ایران قانون کپی‌رایت را امضاء نکرده، آثار پدید آمده در این زمینه در جهان دیده نمی‌شوند.

• ناکارآمدی نمایشگاه کتاب تهران

نمایشگاه کتاب تهران در عهد قراردادهای بین‌المللی ترجمه آثار فارسی به زبان‌های دیگر هم ناکام است و به یک فروشگاه بزرگ برای مصرف داخلی در فصل بهار فروکاسته.

• تورم‌زایی فرهنگی

کتابسازی، سوداگری فرهنگی و فریبکاری از دیگر پیامدهای نبود قانون جهان‌شمول کپی‌رایت ذر ایران است.

• سینمای ایران

پخش بدون مجوز و بی‌حساب و کتاب محصولات سینمای ایران در برخی شبکه‌های ماهواره‌ای و در شبکه اینترنت نیز یکی از چالش‌هاست. سال گذشته ۵۰ سینماگر نام‌آشنا مانند رخشان بنی‌اعتماد، داریوش مهرجویی، جهانگیر کوثری، مجید مجیدی، رضا می‌رکریمی، کامبوزیا پرتوی و مهناز افضلی به دادگاه شکایت بردند، اما به نتیجه‌ای نرسیدند.

برخی از روحانیون مانند آیت‌الله مکارم شیرازی، هادوی تهرانی و سیستانی هم‌صدا با رهبر جمهوری اسلامی اعتقاد دارند که قانون کپی‌رایت از نظر شرعی الزام‌آور نیست. وزارت ارشاد اسلامی هم از هرج‌و‌مرج هدایت‌شده در زمینه مالکیت فکری بهره‌مند می‌شود. تا زمانی که پدیدآورندگان ایرانی نتوانند آثارشان را در جهان عرضه کنند، همچنان به وزارت ارشاد اسلامی وابسته‌اند و به یک معنا کارمند غیر رسمی این وزارتخانه به شمار می‌آبند.

در همین زمینه:

سامان نشر ایران در گروی پذیرش «کپی‌‌رایت»

پذیرش کپی‌رایت، پیش‌شرط تجارت جهانی‌