ترجمههای موازی، کتابسازی و جعل نشر ایران را آشفته کرده است. دولت همایش تازه‌ای در این زمینه برگزار می‌کند. آیا پذیرش قانون کپیرایت این هرج و مرج هدایت شده را سامان می‌دهد؟
در هفته‌های گذشته بی‌قانونی و هرج و مرج هدایت‌شده در نشر ایران با نامه عتیق رحیمی در اعتراض به ترجمه و چاپ دو رمان «هزار توی خواب و هراس» و «خاک و خاکستر» از انگلیسی به فارسی آشکارتر شد و بحث نقض حقوق نویسنده را یک بار دیگر به میان آورد. این دو رمان در اصل به فارسی نوشته شده‌اند.
ابراهیم گلستان نیز معترض است. او می‌گوید گفته‌‌هایش را بدون اجازه او در کتابی به نام «از روزگار رفته» منتشر کرده‌اند.
حضرت وهریز، مترجم افغانستانی هم اعلام کرده است که یک ناشر ایرانی ترجمههای او را به وعده انتشار از دستش درآورده و بدون پرداخت حق‌الزحمه آن‌ها را منتشر کرده.
ترجمههای موازی، کتابسازی و جعل
ترجمههای موازی، سانسور آثار ادبیات جهان، نقض حقوق مؤلف، بازنشر آثار نویسندگان ایرانی در نشریات و آنتالوژی‌ها بدون اجازه آن‌ها و همچنین کتابسازی و ایجاد تورم در بازار کتاب و نحوه توزیع کتاب‌ها از موضوعات بحث‌برانگیز نشر ایران است.
محمود دولت‌آبادی در گفت‌و گو با روزنامه وقایع اتفاقیه خبر داده است که نسخه‌های «جعلی» و «قلابی» رمان «زوال کلنل» که در ایران مجوز انتشار ندارد، اما پیش از این به زبان‌های انگلیسی و آلمانی منتشر شده، در خیابان به طور غیر قانونی به فروش می‌رسد. دولت‌آبادی تلویحاً وزارت ارشاد اسلامی را یکی از مسببان «جعل» و «تحریف» و انتشار غیرقانونی این رمان دانسته است. در سال ۲۰۱۳ هم نسخه جعل‌شده‌ای از این اثر به طور انبوه در ایران توزیع شده بود.
در همان حال ۱۳ اردیبهشت ششمین همایش ملی حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط در تهران برگزار می‌شود.
ریشه‌های معضلات نشر ایران و تضییع حقوق نویسندگان چیست؟ آیا با پیوستن به کنوانسیون بین‌المللی کپیرایت این مشکلات برطرف می‌شود؟ مجید روشنگر اعتقاد دارد اگر ایران به کنوانسیون جهانی کپیرایت بپیوندد نه تنها حقوق نویسندگان تأمین می‌شود بلکه آثار ادبی ایران نیز برای دریافت جایزه نوبل ادبی مورد بررسی کمیته قرار خواهد گرفت.
او، ناشر، نویسنده، مترجم و منتقد ادبی است که در سال ۱۳۳۸ با انتشارات «فرانکلین» وارد حوزه نشر شد. چند سال بعد مدیریت سازمان کتاب‌های جیبی را برعهده گرفت و در سال ۱۳۴۰ به همراه همکارانش انتشارات «مروارید» را تأسیس کرد.
کپیرایت: بازدارنده یا سامان‌‌بخش؟
روشنگر در سال ۱۳۴۴ در شماره دوم فصل‌نامه «بررسی کتاب» که در ایران منتشر می‌شد متن کامل کنوانسیون بین‌المللی کپیرایت را ترجمه و چاپ کرد.
در این متن توصیه شده بود که ایران باید به این کنوانسیون بپیوندند. در شماره بعدی این نشریه پروتکل‌های همین کنوانسیون ترجمه شد تا به طور کامل در اختیار کارمندان رسمی دولت، ناشران و نویسندگان قرار بگیرد اما روشنگر می‌گوید نه حکومت وقت به این امر توجهی داشت و نه نویسندگان ایرانی به آن روی خوشی نشان دادند.
مجید روشنگر:
«هیچ از یاد نمی‌برم که به عنوان نمونه احمد شاملو در روزنامه آیندگان مطلبی نوشت که پیوستن ما به کنوانسیون کپی رایت اقدامی ضد فرهنگی است. یکی از دوستان‌ام نیز به من گفت این‌ها نفت ما را می‌برند و خب ما هم کتاب‌هایشان را می‌بریم.»
اشاره روشنگر به مقاله‌ای از شاملوست که در «آیندگان ادبی» به تاریخ پنج‌شنبه ۲۳ خرداد ۱۳۵۳ منتشر شد و در آن آمده بود:
«پس پیوستن ما بدین پیمان [پیمان جهانی کپیرایت] چندان آشکارا با منافع مادی و معنوی ما متنافر است که روراست، اقدام به آن می‌تواند به سیاستی ضد فرهنگی تعبیر شود.»
گفته می‌شود که ایران قصد دارد برای استفاده از تعرفه‌های گمرکی به سازمان جهانی تجارت بپوندد. اعضای این سازمان موظف‌اند به قانون کپیرایت تن دهند. دولت چین هم در ۲۶ فوریه ۲۰۱۰ ناچار به پذیرش قانون جهانی کپیرایت شد.
کشورهای عضو سازمان جهانی تجارت از مزایای گمرکی و تخفیف‌های ویژه استفاده می‌کنند.
اعضای کنوانسیون بین‌المللی کپیرایت هم موظف‌اند حقوق نویسندگان کشورهای عضو این سازمان را رعایت کنند.
کپیرایت «ملی»
مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری ۱۶ اردیبهشت ۹۳ در بازدید از نمایشگاه کتاب تهران به مالکیت فکری آثار و برنامه‌ای که دولت برای صیانت از مالکیت فکری آثار هنری و ادبی در نظر گرفته اشاره کرد. به گفته پورمحمدی دولت لایحه‌ای در این زمینه تدوین کرده که به موجب آن مجازات‌هایی برای متخلفان در نظر گرفته شده است. این لایحه را می‌توان درآمدی برای قانون کپیرایت ملی در نظر گرفت. ششمین همایش ملی حقوق مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط هم به همین لایحه ناظر است.
مجید روشنگر درباره تفاوت یک قانون ملی برای حفظ حقوق مؤلف و کپیرایت می‌گوید:
«طبق قانون ایران، تا ۳۰ سال پس از مرگ هر نویسنده‌ای، وراث حق دارند که حقوق مؤلف را دریافت کنند و سپس اثر آزاد می‌شود. در حالی‌که در کنوانسیون بین‌المللی کپیرایت حق مؤلف ۷۰ سال تعیین شده و در این مدت آثار او در سطح جهانی تحت حمایت است و پس از گذشت ۷۰ سال اثر جزیی از اموال عمومی محسوب می‌شود.»
اگرچه در سال‌های اخیر نمی‌توان نویسنده‌ای ایرانی را یافت که به صراحت مخالف پیوستن ایران به کنوانسیون بین‌المللی کپیرایت باشد اما همان‌طور که روشنگر توضیح می‌دهد «ناشران ایران هیچ رغبتی به این کار ندارند. برای چاپ هر کتاب و ترجمه‌اش باید پولی به صاحب اثر داده شود و برای همین ناشران به این حوزه وارد نمی‌شوند. هیچ‌وقت ندیدم انجمن ناشران کتاب، اعلامیه‌ای صادر کند که در آن اظهارنظر روشنی مبنی بر لزوم و اعلام آمادگی برای پیوستن به کنوانسیون وجود داشته باشد.»
در صورت پیوستن ایران به کنوانسیون بین‌المللی کپیرایت هر ناشری برای چاپ هر اثری ناچار به مذاکره با صاحب اثر یا ناشر غیرایرانی آن خواهد بود تا اجازه انحصاری ترجمه و چاپ آن را به دست آورد. قرارداد به عنوان یک سند حقوقی مد نظر قرار خواهد گرفت و هیچ ناشر و مترجمی نمی‌تواند آن کتاب را ترجمه و چاپ کند. در صورت وقوع این مسأله، صاحب اثر می‌تواند با این سند حقوقی به دادگاه شکایت برد و درخواست غرامت کند.
کپیرایت و کشورهای در حال توسعه
برخی از مخالفان کپیرایت اما به معضلات کشورهای در حال توسعه اشاره می‌کنند. این گروه معتقدند که کپیرایت را نمی‌توان در کشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه عملی ساخت.
روشنگر اما با یادآوری خاطرات خود به موادی از قانون جهانی کپیرایت اشاره می‌کند که برای کشورهای جهان سوم تسهیلاتی قایل شده‌اند: «مثلاً وقتی می‌خواهند اثری را خصوصاً در قلمرو فعالیت‌های دانشگاهی واگذار کنند، این کار را با مبلغ بسیار ناچیزی عملی می‌سازند. من در دهه سال‌های ۴۰ و ۵۰ که مدیر سازمان کتاب‌های جیبی بودم به فرانسه رفتم تا با دانشگاه روزنامه‌نگاری این کشور که کتاب‌های جیبی “چه می‌دانم” را منتشر می‌کرد، قراردادی ببندم. چاپ اول هر کتاب فقط ۵۰ فرانک و چاپ دوم ۵ درصد قیمت روی جلد محاسبه شد.»
او ضمن یادآوری این مسأله تأکید دارد که ناشران «نباید از پیوستن به این سازمان جهانی بترسند چون می‌توانند با مبالغ بسیار ارزانی اثر را از صاحب آن بخرند.»
روشنگر ابراز امیدواری کرد که با گسترده شدن این بحث نویسندگان و ناشران ایرانی در پیوستن به کنوانسیون جهانی پیش‌قدم بشوند. او می‌گوید: «تا زمانی‌که ایران به سازمان جهانی کپیرایت نپیوندد، نویسندگان و شاعران ما از دریافت جایزه نوبل محروم خواهند بود. با پیوستن ایران به این سازمان ما نیز شهرت جهانی پیدا می‌کنیم و در کنار دیگر نویسندگان دنیا به دریافت این جایزه نایل خواهیم آمد.»
کمیته نوبل آثار نویسندگانی را که کشور متبوعشان عضو کنواسیون بین‌المللی کپیرایت نیست را بررسی نمی‌کند.