استفاده بی‌رویه از آبهای زیرزمینی مدت‌هاست باعث نگرانی کارشناسان منابع طبیعی و آب شده است.
اما این روزها فقط آن‌ها نیستند که نسبت به خالی شدن سفره‌های زیرزمینی هشدار می‌دهند. اکنون زمین‌شناسان نیز پا به میدان گذاشته‌اند و از تاثیرات مخرب خالی کردن ذخایر زیرزمینی آب سخن می‌گویند.
به اعتقاد گروهی از محققان زمین‌شناس، برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی و خالی کردن آن‌ها میتواند روی گسل‌ها فشار آورد و با فعال کردن آن‌ها خطر زلزله را افزایش دهد.
این نتیجه گیری حاصل تحقیقی است که به تازگی در دشتهای کالیفرنیا انجام شده و نتایج آن در مجله«نیچر» به چاپ رسیده است.
دشتهای کالیفرنیا محل توسعه کشاورزی و دامداری است و از این نظر بسیار پر رونق است و هر سال سود اقتصادی سرشاری را عاید کشاورزان و دامداران این منطقه می‌کند.
اما برای توسعه هرچه بیشتر کشاورزی و دامداری در این منطقه، آبهای زیرزمینی تا جایی که امکان داشته مورد استفاده قرار گرفته است.
اکنون به اعتقاد زمین‌شناسانی که روی این دشت مطالعه کرده‌اند، خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی در حال وارد کردن فشار به گسل‌های منطقه «سن آندره‌آس» در کالیفرنیاست و همین امکان بروز زلزله را افزایش می‌دهد.
این مطالعه توسط گروهی از زمین‌شناسان در چند دانشگاه مختلف، از جمله دانشگاه کالیفرنیا، دانشگاه غربی واشنگتن، دانشگاه نوادا و دانشگاه اوتاوا انجام شده است.
این تحقیق جزو پژوهش‌های انگشت شماری است که به نقش موثر انسان در احتمال فعال شدن گسل‌ها و بروز زلزله اشاره می‌کند. این مقاله از آن جهت مهم است که نشان می‌دهد ارتباط عمیقی بین استفاده بی رویه از منابع زیست محیطی و بالا رفتن خطر فجایع و بلاهای طبیعی وجود دارد.
در زمینه ارتباط زلزله با برخی فعالیتهای انسانی، به تازگی تحقیق دیگری نیز منتشر شده است. این تحقیق نیز در مورد زلزله‌های نسبتا کوچکی است که در ایالت اوهایو در آمریکا بر اثر استخراج نفت و گاز رخ داده است. فعالیتهای زیرزمینی به منظور استخراج نفت و گاز که شامل تزریق آب و شن با فشار زیاد است روی لایه‌های درون زمین فشار می آورد.
در تحقیقی که در مورد دشتهای کالیفرنیا انجام شده است، اطلاعات به دست آمده از شبکه جی پی اس یا «سامانه موقعیت‌یاب جهانی» برای تجزیه و تحلیل حرکت‌های زمین در دشت مرکزی کالیفرنیا و کوه‌های اطراف آن مورد استفاده قرار گرفته است.
دانشمندان در سال‌های گذشته نیز به خوبی می‌دانستند که با استخراج آبهای زیرزمینی، سطح زمین فرو می‌نشیند. اما مرتبط کردن این پدیده با بالا رفتن احتمال وقوع زلزله نیاز به تحقیقی جداگانه داشت.
نتیجه مطالعات روی منابع آبهای زیرزمینی در دشت کالیفرنیا نشان می‌دهد بیش از ۱۶۰ کیلومتر مکعب آب، برابر با ۱۶۰ میلیارد لیتر، در طی ۱۵۰ سال گذشته از درون زمین استخراج شده است.
این میزان برداشت از منابع زیرزمینی همچنان در حال افزایش است، چون جمعیت این منطقه در حال رشد است و همچنین کشاورزی و صنعت نیز برای توسعه به آب بیشتری نیاز دارند.
از طرف دیگر، به دلیل گرم‌تر شدن آب و هوای زمین و بروز خشکسالی‌های پی در پی در این منطقه، منابع زیرزمینی آب بسیار دیرتر و دشوارتر تجدید می‌شوند.
تحقیقات این گروه از زمین‌شناسان همچنین نشان داد که کوه‌های اطراف دشت مرکزی کالیفرنیا هر سال به میزان اندکی در حال جا به جا شدن هستند. این جا‌به‌جایی به ویژه در تابستان و پاییز انجام می‌شود، زمانی که توده‌های عظیم برف‌ها ذوب شده‌اند.
تمام این رخدادهای زمین‌شناسی فشار بیشتری روی گسل‌های منطقه سن آندره‌آس وارد می‌کند و آن را به مرز فروشکستن می‌رساند.
بنابراین، فعالیتهای انسانی یا همان بیرون کشیدن آب از درون زمین، در این میان روز به روز نقش تعیین‌کننده‌تری پیدا می‌کند، چون میتواند در حکم آخرین ضربه برای فروشکستن لایه‌های زمین و لغزش آن‌ها روی یکدیگر باشد.
در حالی که پیش‌تر نیز استخراج آب از این دشت و یا مناطق دیگر ادامه داشته، اما گرم‌تر شدن آب و هوای زمین و بروز خشکسالی‌ها، نیاز به آبهای زیرزمینی را بیشتر کرده است. گرم‌تر شدن آب و هوا نیز به طور عمده بر اثر فعالیتهای انسانی و انتشار گازهای گلخانه‌ای است.
بنابراین انسان در چرخه‌ای مرتبط به هم، از سویی هوا را گرم‌تر می‌کند و از سوی دیگر با استخراج بیشتر آبهای زیرزمینی احتمال بروز زلزله‌های بزرگ را افزایش می‌دهد.
گرچه این تحقیق پیشرفت مهمی در نشان دادن ارتباط فعالیتهای انسانی با زلزله است، اما هنوز نمی‌توان از آن برای پیش‌بینی زمان بروز زلزله استفاده کرد.
در حقیقت هنوز نمی‌توان گفت فشار روی لایه‌ها و گسل‌های درون زمین چقدر باید باشد تا زلزله اتفاق بیفتد. اما این مطلب دیگر قطعی است که خالی شدن سفره‌های زیرزمینی این روند را شتاب می‌بخشد.
در ایران وضعیت چگونه است؟
گزارش‌های سازمان حفاظت محیط زیست نشان می‌دهد ۷۰ درصد ذخیره سفره‌های آب زیرزمینی در ایران از ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته تاکنون به شدت کاهش یافته است.
براساس گزارش‌های رسمی، سالانه دو متر از سطح آبهای زیرزمینی در ۶۰ دشت اصلی در مرکز ایران افت می‌کند و عوارض این بحران به صورت خشک شدن منابع آبی و فرونشستن زمین ظاهر می‌شود.
فرونشستن زمین در بسیاری مناطق به حالت بحرانی رسیده است. در دشتهای جنوبی تهران، زمین‌ها ۹۰ برابر بیش از حد استانداردهای اروپایی دچار فرونشست شده‌اند. به عنوان مثال در دشت معین آباد ورامین سالانه ۳۶ سانتیمتر پدیده فرونشست رخ می‌دهد، در حالی که میزان پذیرفته شده آن باید در حد ۴ میلیمتر باشد.
پیش‌تر نیز رئیس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیز‌داری کشور از فرونشست بیش از یک میلیون هکتار ازعرصه‌ها و اراضی طبیعی ایران به دلیل برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی و خالی شدن آبخوان‌ها خبر داده بود.
مطالعاتی که پیش‌تر «مرکز زمین شناسی آلمان» در سال ۲۰۰۸ با استفاده از تحلیل تصاویر ماهواره‌ای انجام داد، نشان می دهد، استفاده و برداشت بی‌رویه از منابع آبهای زیرزمینی باعث شده تا در ۳۰ سال گذشته سطح این منابع در ایران در حدود پانزده متر کاهش پیدا کند.
این امر سبب فرونشست زمین در بخش‌های وسیعی مانند دشتهای پسته کاری در اطراف رفسنجان، دشت ورامین، دشتهای جنوب تهران و مناطق مرکزی ایران شده است. در بعضی از این دشت‌ها، چاله‌ها و شکاف‌هایی با عرض یک تا دو متر و عمق چندین متر در سطح زمین قابل رویت است.
اخیرا نیز مدیرکل محیط زیست استان چهار محال و بختیاری، ضمن مخالفت با احداث تونلی برای انتقال آب از منابع این استان به زاینده رود گفت:«با اجرای این پروژه به منابع آب زیرزمینی آسیب جدی وارد می شد و احتمال زلزله در منطقه افزایش می یابد».
به گفته سعید یوسف پور، به دلیل وجود گسل های مختلف در مسیر این تونل در طولانی مدت احتمال بروز زلزله به دلیل فشاری که صفحه عربستان به ایران وارد می کند افزایش می یابد کما اینکه در این منطقه پیش از این و در سال ۵۶ تجربه وقوع زلزله های مهیب وجود داشته است.