دولت یازدهم جمهوری اسلامی در برابر دشواری‌های دیپلماتیک برجامانده از دوران دولت‌های نهم و دهم قرار دارد. سیاست دوران محمود احمدی‌نژاد که با تنش با بعضی کشورهای عربی، اسرائیل و غرب و پیچیده‌تر شدن مشکلات پرونده هسته‌ای همراه بود، دیپلماسی دولت جدید را با مسائلی چون قطع رابطه کانادا و بریتانیا با ایران مواجه می‌کند.

با وجود این رئیس جمهوری جدید ایران در کارزارهای انتخاباتی خود وعده داده بود که از تنش‌های دیپلماتیک بکاهد.

روحانی سیاست خارجی

 روحانی در مراسم تنفیذ خود در روز شنبه، ۱۲ مرداد نیز با اشاره به «تعامل سازنده با جهان» نشان داد که لزوم عادی‌سازی روابط با جامعه‌ جهانی را در نظر دارد.

رئیس دولت یازدهم، چگونگی مواجهه با آمریکا، گفت‌وگو با «گروه ۵ + ۱» بر سر برنامه هسته‌ای، تلاش دیپلماتیک برای کاهش تحریم‌های بین‌المللی و رفع تنش با غرب و بعضی کشورهای عربی مانند عربستان را در عرصه سیاست خارجی پیش رو دارد.

دیپلماسی ارجحیت ملت‌ها و برخی جنبش‌های منطقه‌ای بر دولت‌ها در خاورمیانه، برتری دادن به تشیع و مواضع تهاجمی در موضوع فلسطین، به زمانی طولانی برای تعدیل پیامدهای بین‌المللی‌اش نیاز دارد.

دخالت رهبر در سیاست خارجی

در مسائل دیپلماتیک، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی و حلقه‌ امنیتی-نظامی نزدیک به او می‌توانند تصمیم‌های دولت را به سوی اولویت‌های خود از جمله در باره بود و نبود رابطه با آمریکا سوق دهند.

با این پیش‌زمینه، سیاست خارجی عرصه‌ای با پیچیدگی‌های مختص خود برای دولت جدید است. با وجود این، در نظر گرفتن محمد جواد ظریف، ‌نماینده پیشین ایران در سازمان ملل متحد برای سمت وزارت خارجه که دانش‌آموخته‌ دانشگاه «دنور» در ایالات متحده بوده، پیامی مثبت برای واشنگتن است.

رهبر جمهوری اسلامی اخیراً بار دیگر در دیدار با مسئولان حکومتی گفته است: «به مذاکره با آمریکا خوش‌بین نیستم، اگرچه در سال‌های گذشته مذاکره در مسائل خاصی همچون عراق را منع نکردم.»

محدودیت مذاکره به مسائل خاص از دید رهبر جمهوری اسلامی امکان گفت‌وگوهای منفرد با ایالات متحده در زمینه‌های امنیتی و برنامه هسته‌ای را پیش می‌کشد.

مذاکره با ایالات متحده، آن‌گونه که رهبر جمهوری اسلامی تا پیش از نطق مراسم تنفیذ ریاست جمهوری از آن یاد کرده، می‌تواند به معنای منتفی شدن برقراری رابطه دیپلماتیک مستقیم میان دو کشور نیز باشد.

با تصویب تحریم‌های جدید علیه صادرات نفت ایران در مجلس نمایندگان آمریکا در هفته گذشته، آمادگی برای فشار بیشتر بر دولت یازدهم پیش از شروع کار آن پدید آمده است. اما بر خلاف مجلس نمایندگان، دولت آمریکا قصد دارد برای گفت‌وگو با دولت یازدهم فرصت بدهد، چون به تغییر در دوران جدید امیدوار است.

مسئولان آمریکایی تغییر سیاست خود را در قبال ایران به اقدام‌های دولت یازدهم مشروط کرده‌اند و حسن روحانی نیز در مراسم سوگند ریاست جمهوری «احترام متقابل و منافع مشترک» را زمینه‌ساز تعامل با غرب دانست.

محمدجواد ظریف

در نظر گرفتن محمد جواد ظریف، ‌نماینده پیشین ایران در سازمان ملل متحد برای سمت وزارت خارجه که دانش‌آموخته‌ دانشگاه «دنور» در ایالات متحده بوده، پیام مثبتی برای واشنگتن است.

با این مواضع، دوران حسن روحانی که وعده داده به تنش با غرب و اسرائیل دامن نزند، چشم‌انداز بسیار کم‌تنش‌تری نسبت به دولت‌های نهم و دهم دارد.

آمریکا و اروپا در انتظار اقدام‌های جدید

آمریکا با اعلام آمادگی برای انعطاف‌پذیری در بیانیه‌ای که به مناسبت مراسم سوگند رئیس جمهوری جدید منتشر کرد و در عین حال با حفظ امکان فشار بیشتر با تحریم‌های جدید، در پی بازداشتن جمهوری اسلامی از غنی‌سازی ۲۰ درصدی است. هر چند تحریم‌های جدید مجلس نمایندگان آمریکا هنوز به تأیید مجلس سنا و ریاست جمهوری آن کشور نرسیده‌اند.

در اروپا نیز خوش‌بینی محتاطانه‌ای در برخورد با دولت جدید به چشم می‌خورد. برای نمونه در آلمان گیدو وستروله، وزیر امور خارجه، با خوش‌بینی در باره روی کار آمدن دولت ایران اظهار نظر کرده و گفته است: «روی کار آمدن دولت روحانی با یک فرصت همراه است. ما دولت جدید ایران را طبق اقدام‌هایش ارزیابی می‌کنیم، نه گفته‌هایش.»

بهبود مناسبات ایران با اتحادیه اروپا و آمریکا در گرو تعیین خط مشی آشکاری در سیاست خارجی‌ست که بتواند به کشمکش هسته‌ای پایان بدهد.

در مورد تنش در روابط جمهوری اسلامی با بعضی کشورهای عربی نیز جانبداری جمهوری اسلامی از دولت سوریه در درگیری نظامی آن با مخالفان مسلح، مانعی بر سر راه بهبود روابط با عربستان و قطر است که از مخالفان سوری حمایت می‌کنند.

دولت نو و اختلاف‌های کهنه

موضع‌گیری حسن روحانی در «روز قدس» در باره موضوع اسرائیل از معدود گفته‌های او پس از انتخابات ریاست جمهوری بود که بازتاب قابل توجهی داشت. نقل قول «زخمی بر بدن دنیای اسلام که باید از بین برود» از وی در موضوع «اشغال فلسطین»، باعث واکنش تند مقام‌‌های اسرائیلی نیز شد.

غیبت نمایندگان بلندپایه اتحادیه اروپا یا آمریکا در مراسم سوگند روحانی و محدودیت‌های ایدئولوژیک جمهوری اسلامی در سیاست خارجی، تنگناهای بیرونی و درونی دولت جدید در عرصه‌ دیپلماتیک را برجسته می‌کنند.

بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، یکشنبه ۱۳ مرداد، در موضع گیری جدیدی گفت: «ایران در پی ساخت سلاح هسته‌ای با هدف نابودی اسرائیل است. این نه تنها خطری برای ما، بلکه برای خاورمیانه و تمام جهان است و وظیفه ماست که از این روند جلوگیری کنیم.»

اسرائیل با آغاز کار دولت جدید ایران کماکان در پی معرفی برنامه هسته‌ای به عنوان تهدیدی علیه موجودیت خود است که ظرفیت تنش در روابط خارجی ایران را همچنان حفظ می‌کند.

محدودیت سیاست خارجی جمهوری اسلامی

به نظر نمی‌رسد حسن روحانی بخواهد به عنوان رئیس دولت در عرصه دیپلماتیک از خط مشی کلی جمهوری اسلامی در زمینه اختلاف با آمریکا و اسرائیل و حمایت از بشار اسد تا پایان ریاست جمهوری وی در سوریه دست بردارد یا تغییری اساسی در آن بدهد.

این دیپلماسی که در خاورمیانه بر مبنای ارجحیت ملت‌ها و برخی جنبش‌های منطقه‌ای بر دولت‌ها، برتری دادن به تشیع و مواضع تهاجمی در موضوع فلسطین، و تقابل با غرب پیش رفته‌، به زمانی طولانی برای تعدیل پیامدهای بین‌المللی‌اش نیاز دارد.

با روی کار آمدن دولت جدید، جمهوری اسلامی در پی فشارهای ناشی از تحریم‌های گسترده آمریکا و اتحادیه اروپا دوران تعدیل پیامدهای سیاست خارجی دولت احمدی‌نژاد را آغاز می‌کند.

حاضر نشدن نمایندگانی بلندپایه از طرف اتحادیه اروپا یا آمریکا در مراسم سوگند رئیس جمهوری جدید از یک سو و محدودیت‌های ایدئولوژیک جمهوری اسلامی در سیاست خارجی از سوی دیگر، تنگناهای بیرونی و درونی دولت جدید را در عرصه‌ دیپلماتیک بار دیگر برجسته می‌کنند.