آنها که گذر هر روزه‌شان خیابان طالقانی تهران است، به احتمال بسیار تا به حال با کسانی روبهرو شده‌اند که پیاده یا سواره، پرسان پرسان، سراغ داروخانه هلال احمر را می‌گیرند؛ زنان و مردانی که از راه‌های دور و نزدیک می‌آیند و نوشداروی سهراب‌شان را – اگر بیمه نباشد- به قیمتی شاید کمی نازل‌تر از پر سیمرغ، از این داروخانه طلب می‌کنند؛ اگر هم بیمه باشد، چشم به اما و اگر‌های دیگر دارند: اگر دارو را داشته باشد، اگر به آنها تعلق بگیرد، اگر …
وضعیت دارو و درمان در ایران، چه پیش از انقلاب ۵۷ و چه پس از آن، نابه‌سامان بوده است. هرج و مرج پس از انقلاب و شرایط جنگ هشت‌ساله با عراق ازجمله علل این نابه‌سامانی‌ها در دهه ۶۰ خورشیدی است. اوضاعی که نه در دوران به اصطلاح سازندگی اصلاح شد، نه در دوران اصلاحات و نه در دولت‌های نهم و دهم.
امروز اما شرایط دوا و درمان پیچیده‌تر از قبل است. برنامه هسته‌ای مناقشه‌برانگیز ایران باعث تصویب قطعنامه‌ها و تحریم‌های گسترده علیه این کشور شده است؛ تحریم‌هایی که گرچه محمود احمدی‌نژاد، رئیس دولت دهم، آنها را کاغذ پاره خواند، اما همان‌ها سرانجام، سرنوشت و زندگی بسیاری از ایرانیان تحت تاثیر قرار دادند که برخی بیماریهای سخت دارند و نیازمند داروهایی ویژه‌اند؛ داروهایی که تحریم‌ها مانع از ورودشان به ایران هستند یا اثر تحریم‌ها بر قیمت ارز، باعث شده قیمت‌شان سر به فلک بکشد.
وضعیت دارو و درمان در ایران، چه پیش از انقلاب ۵۷ و چه پس از آن، ناب‌سامان بوده است. هرج و مرج پس از انقلاب و شرایط جنگ هشت‌ساله با عراق ازجمله علل این نابه‌سامانی‌ها در دهه ۶۰ خورشیدی بود؛ اوضاعی که نه در دوران به اصطلاح سازندگی اصلاح شد، نه در دوران اصلاحات و نه در دولت‌های نهم و دهم.
افزایش بی‌رویه قیمت‌ها، بیماران خاص، گرفتاران بیماریهای صعب‌العلاج و البته خانواده‌های‌شان را در تنگنا قرار داده است. آنها در حال حاضر علاوه بر رنج بیماری، به دلیل هزینه‌های درمان در شرایطی سخت به سر می‌برند. این دشواری‌ها مخصوصاً در دو سال اخیر و به دنبال بی‌ثباتی بازار ارز و اختصاص نیافتن ارز مرجع به دارو از سوی دولت، شدیدتر شده است تا جایی که شماری از این بیماران، به دنبال کمبود دارو، گرفتار بازار داروهای قاچاق شده‌اند و سلامت‌شان به خطر افتاده است.
اینها همه در حالی است که داروخانه‌ها هم دیگر توان مالی برای خرید دارو ندارند. رئیس انجمن داروسازان تهران، دوازدهم تیرماه ۱۳۹۲، با اعلام این خبر به بحران نقدینگی داروخانه‌ها اشاره کرد و به خبرگزاری ایلنا گفت: «داروخانه‌ها به دلیل افزایش قیمت دارو و پرداخت نشدن مطالبات‌شان از سوی سازمان‌های بیمه‌گر، با بحران نقدینگی مواجه شده‌اند. این مشکلات موجب افزایش چک‌های برگشتی برخی همکاران ما به شرکت‌های دارویی شده است. شرکت‌های دارویی هم از آنجا که نگران برگشت پول خود هستند از همین رو از دادن دارو به داروخانه‌ها خودداری می‌ورزند.»
جلیل سعیدلو اضافه کرد: «در این شرایط سازمان دارایی هم بیشترین مالیات را برای داروخانه‌ها لحاظ کرده است و همه این عوامل دست به دست هم داده‌اند تا داروخانه‌ها با بحران شدید روبهرو شوند و توان خرید دارو را نداشته باشند.»
دارو و دلار
بر اساس آخرین خبرها در حوزه بهداشت و سلامت در ایران، یارانه دارو هم به حساب خانوار واریز نخواهد شد و قرار است این یارانه در اختیار بیمه‌ها قرار بگیرد.
معاون امور دارویی سازمان غذا و دارو، روز پنجشنبه، سیزدهم تیرماه ۱۳۹۲، در گردهمایی دست‌اندرکاران نظام دارویی، خبر از منتفی شدن واریز یارانه دارو به حساب خانوار داد. خبرگزاری ایسنا با انتشار صحبت‌های شمس‌علی رضازاده نوشته است که وزارت بهداشت به این جمع‌بندی رسیده تا هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان اعتبار در نظر گرفته شده برای جبران مابه التفاوت نرخ ارز و ۴۰۰ میلیون دلار یارانه دارو را به بیمه‌ها پرداخت کند.
رضازاده گفته است: «در حال حاضر همه داروها را به اندازه کافی نداریم که بتوانیم از طریق همه داروخانه‌ها اقدام به عرضه آن کنیم. داروهای خاص و داروهای مورد نیاز بیماران صعب‌العلاج را مراکز خاص ارائه می‌کنند و این در حالی است که داروخانه‌ها تمایل دارند همه داروها را در داروخانه خود عرضه کنند و هیچ نسخه‌ای را برگشت نزنند.»
در میان این بحران و در شرایطی که خواست عمومی اختصاص دادن دوباره ارز مرجع به داروست، روز سه‌شنبه یازدهم تیرماه ۱۳۹۲، معاون وزیر صنعت آب پاکی را روی دست بیماران و واردکنندگان دارو ریخت.
حمید صافدل که رئیس کل سازمان توسعه تجارت هم هست، در گفتوگو با خبرگزاری فارس اعلام کرد که دارو همچنان ارز مبادله‌ای می‌گیرد. او تاکید کرد: «کالاهای اساسی ارز مرجع و دارو ارز مبادله‌ای می‌گیرد و هیچ تغییری صورت نگرفته است.» به گفته این مقام مسئول، از چند ماه پیش تا‌کنون ثبت سفارش دارو با ارز مبادله‌ای صورت می‌گیرد.
در شرایطی که خواست عمومی اختصاص دادن دوباره ارز مرجع به داروست، حمید صافدل، معاون وزیر صنعت آب پاکی را روی دست بیماران و وارد کنندگان دارو ریخت. او در گفتوگو با خبرگزاری فارس اعلام کرد که دارو همچنان ارز مبادله‌ای می‌گیرد.
با توجه به اوضاع و احوال فعلی، به نظر نمی‌رسد در سیاست‌های ارزی دولت در بخش دارو و درمان، دست‌کم تا پایان عمر دولت دهم تغییری ایجاد شود. نتیجه این عدم تغییر هم دشوار‌تر شدن شرایط بیماران خاص در ایران خواهد بود؛ وضعیتی که یکی از این بیماران درباره آن می‌نویسد: «یک بیمار پیوند کلیه هستم که مادرم هم مبتلا به سرطان است. با انبوهی از مشکلات کمبود داروی خودم و مادرم، از صبح تا شب از این داروخانه به آن داروخانه، دنبال داروهایمان هستیم. به داد ما برسید. دیگر خسته شده‌ایم.»
بحران تحریم ایران توسط آمریکا و غرب در شرایطی به دارو و درمان رسیده است که تحریم‌کنندگان، دارو و خدمات پزشکی را در شمار کالاهای تحریمی نمی‌دانند، اما تحریم بانک‌های ایران ازجمله بانک مرکزی، امکان خرید مواد پزشکی و دارویی را بسیار سخت کرده است.
تغییر سیاست‌ها، تغییر ضربان قلب بیماران
مقام‌های جمهوری اسلامی برای مقابله با بحران کمبود دارو از سال گذشته شروع به وارد کردن داروهای چینی و هندی کرده‌اند که گزارش‌های موجود از عوارض زیان‌بار این داروها حکایت دارد. قیمت دارو هم در یک سال گذشته به دنبال محدودیت واردات٬ افزایش زیادی داشته تا جایی که بنا به گزارش خبرگزاری‌های دولتی ایران، از جمله خبرگزاری مهر، هزینه دارو و درمان بیش از هفت درصد خانوار‌های ایرانی را به زیر خط فقر برده است.
این خبرگزاری گزارش کرده است که از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۱، تعداد خانوار‌هایی که به منظور تامین هزینه دارو و درمان به زیر خط فقر رفته‌اند، پنج درصد افزایش داشته است.
با تغییر سیاست ارزی بانک مرکزی، دیگر ارز مرجع به داروها تعلق نمی‌گیرد. گفته می‌شود در حال حاضر برخی اقلام دارویی در گمرک مانده‌اند و شرکت‌های واردکننده دارو برای جلوگیری از افزایش قیمت‌ها، چشم به بازگشت ارز مرجع دارند. آنها به دلیل کمبود نقدینگی نمی‌توانند این داروها را از گمرک ترخیص کنند و این در حالی است که احتمال می‌رود ۲۰ درصد از این داروها فاسد شوند.
شرایط موجود باعث شده است چنین پیغام‌هایی بیشتر از قبل در فضای حقیقی و مجازی دست به دست شوند: «آقای … ۳۷ ساله، به دلیل پارکینسون پیشرفته، از دستگاه باتری Pace استفاده می‌کند که به دلیل تمام شدن طول عمر این باتری، در آستانه فلج شدن قرار گرفته است. به دلیل مشکلات ناشی از تحریم‌ها و افزایش نرخ ارز، قیمت این دستگاه به حدود صد میلیون تومان رسیده که پرداخت این رقم از عهده او و خانواده‌اش خارج است. دوستان اهل خیر که می‌توانند کمک کنند به ….»
در مقابل اما معاون امور دارویی سازمان غذا و دارو از اتمام قیمت‌گذاری داروهای داخلی و وارداتی خبر داده و اعلام کرده بود که داروهای تولید داخل به‌طور متوسط ۴۰ درصد و داروهای وارداتی به طور متوسط حدود ۹۰ درصد گران شده‌اند.
شمس‌علی رضازاده، نهم تیر ماه ۱۳۹۲ به خبرگزاری فارس گفته بود که قیمت‌گذاری جدید داروها بر اساس درخواست شرکت‌های دارویی در سازمان غذا و دارو با ارائه مدارک و اسناد مربوط به درخواست افزایش قیمت آنها بررسی و انجام می‌شود.
او علت افزایش قیمت داروهای تولید داخل را بالا رفتن قیمت ارز برای واردات مواد مورد نیاز این داروها عنوان کرد. رضازاده درباره داروهای خارجی نیز گفت: «افزایش دوبرابری قیمت ارز از ارز مرجع به ارز مبادلاتی به صورت مستقیم بر قیمت تمام شده دارو تاثیر می‌گذارد و به همین علت، شاهد افزایش قیمت حدود دو برابری این داروها هستیم.»
وقتی صدای همه در می‌آید
در طول هفت‌ماه گذشته اعتراض‌ها به وضعیت سخت بیماران در ایران اوج گرفته است. اول دی‌ماه ۱۳۹۱، جعفر سبحانی، مرجع تقلید شیعه، از وضعیت نابه‌سامان دارو و درمان انتقاد کرد و نسبت به ادامه این وضعیت به مقام‌های جمهوری اسلامی هشدار داد.
معاون امور دارویی سازمان غذا و دارو از اتمام قیمت‌گذاری داروهای داخلی و وارداتی خبر داده و گفته که داروهای تولید داخل به‌طور متوسط ۴۰ درصد و داروهای وارداتی به طور متوسط حدود ۹۰ درصد گران شده‌اند.
او گفته بود: «گرانی کمر مردم را خم کرده است. برای بیماران که وضعیت سختی دارند دارو به آسانی پیدا نمی‌شود و در صورتی که این وضعیت بهبود پیدا نکند با مشکل روبهرو خواهیم شد.»
به گزارش دیگر‌بان، دقیقاً یک ماه بعد، خبرگزاری فارس از افزایش صددرصدی میزان مرگ و زخم بستر معلولان ضایعات نخاعی در ایران خبر داد و نوشت که وضعیت معیشتی این بیماران نسبت به سال گذشته ۳۰۰ درصد وخیم‌تر شده است.
این خبرگزاری به نقل از علی ضرابی٬ رئیس مرکز حمایت از معلولان ضایعات نخاعی، هزینه ماهانه هر یک از بیماران را یک میلیون تا یک میلیون و ۲۵۰ هزار تومان اعلام کرده بود. این در حالی است که دولت ماهانه ۴۰ هزار تومان به هر یک از این بیماران کمک می‌کند.
سرپرست سابق وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزیر فعلی این وزارتخانه هم پیشتر گفته بود: «هزینه‌های درمانی در ایران بسیار سرسام‌آور و زیاد است. این هزینه‌ها با مشکلات مالی‌ای که در شرایط کنونی اقتصادی با آن مواجه هستیم٬ دیگر از سوی مردم قادر به تامین نیست.»
محمدحسین طریقت، ۲۵ بهمن ماه سال گذشته به خبرگزاری مهر گفته بود: «امسال ۵۰ هزار میلیارد تومان در بخش دارو و درمان در کشور هزینه شده که بیماران حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان آن را پرداخت کرده‌اند.»
افزایش ۳۰۰ درصدی قیمت تجهیزات پزشکی، مرگ بیماران کلیوی به دلیل ناتوانی در تهیه دارو٬ کاهش ۵۰ درصدی بودجه بیماریهای صعب‌العلاج در وزارت بهداشت٬ استفاده از داروهای بیهوشی از رده خارج شده در بیمارستان‌های ایران و … از جمله بحران‌های موجود در حوزه بهداشت و درمان هستند که نمایندگان مجلس ایران بار‌ها نسبت به بروز آنها در حوزه بهداشت و درمان هشدار داده‌اند؛ بحران‌هایی که به دلیل بی‌اعتنایی دولت به مشکلات این حوزه تشدید شده‌اند.
یک عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در همین زمینه گفته که کیفیت پایین داروهای چینی و هندی به مشکلات حوزه سلامت در ایران دامن زده است. مراد هاشم‌زهی ۳۰ فروردین ماه امسال به وب‌سایت «خانه ملت» گفت: «داروهای وارداتی ایران از آسیا که بر اثر تحریم‌ها جایگزین داروهای اروپایی شده٬ برای حوزه سلامت تبعات داشته است.» او بی‌اعتمادی بیماران به حوزه دارو را موجب بروز نگرانی در جامعه دانسته و از مسئولان بهداشت و درمان خواسته بود در این خصوص بی‌تفاوت نباشند.
بیماران و جنبش‌های مدنی
در اعتراض به شرایط وخیم دارو و درمان، کانون هموفیلی ایران نامه‌ای خطاب به رهبر ایران نوشت و از کمبود جدی داروی بیماران خاص در کشور خبر داد.
بیماران هموفیلی، در این نامه که وب‌سایت سلامت نیوز، ۲۷ اسفندماه سال گذشته آن را منتشر کرد، از رهبر ایران و محمود احمدی‌نژاد خواستند رویه توزیع داروی بیماران هموفیلی را تغییر دهند. این اتفاقی است که با وجود گذشت سه ماه از انتشار این نامه، هنوز به وقوع نپیوسته و مشکلات بیماران هموفیلی برای تهیه داروهای‌شان همچنان پا برجاست؛ گرچه رئیس سازمان غذا و دارو به تازگی در گفتوگو با خبرگزاری فارس اعلام کرده است که کمبود داروی بیماران تالاسمی رفع شده است.
وضعیت فعلی دارو و درمان در ایران حکایت از این واقعیت دارد که نظام سلامت این کشور دچار ضعف‌ها و اشکالات متعددی است که در طول سال‌های گذشته، چاره‌ای برای رفع آنها اندیشیده نشده است. در این شرایط برخی گروه‌های مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد به کمک آمده‌اند تا شاید بتوانند چند گره‌ای از این گلاف در هم پیچیده را باز کنند.
عباس حاجی‌آخوندی همچنین گفته که داروی ایرانی این بیماری، عارضه‌ای ندارد: «طبق گزارش‌هایی که در سازمان غذا و دارو وجود دارد، داروی بیماران تالاسمی تامین شده و در حال حاضر به میزان کافی موجود است. اگر هم کمبودی در مورد داروی خارجی وجود داشته باشد، بیماران تالاسمی می‌توانند از داروی ایرانی آن استفاده کنند چرا که داروی دسفوناک در حال حاضر در کشور تولید شده و مشکلی ندارد.»
پیش از بروز این بحث‌ها اما وب‌سایت خبری تابناک از قول رئیس کل سازمان نظام پزشکی ایران، از مسئولان اجرایی کشور خواسته بود درباره موضوع دارو فرافکنی نکنند. این موضوع را سیدشهاب‌الدین صدر در گفتوگو با خبرگزاری مهر مطرح کرده بود و با اشاره به اثرات تحریم‌ها روی دارو و تجهیزات پزشکی گفته بود: «در ارتباط با وضعیت دارو در کشور، هر دو موضوع مدیریت و تحریم‌ها مطرح است.»
او اضافه کرده بود: «ما معتقدیم یک بخش از مشکلات حوزه دارو و تجهیزات پزشکی مربوط به تحریم‌هاست، اما همه آن به تحریم مربوط نیست بلکه بخش عمده‌ای از مشکلات دارویی مربوط به مسائل داخلی است. همین بحثی که بین وزارت بهداشت و بانک مرکزی وجود دارد (ارز مرجع و مبادله‌ای)، نشان می‌دهد اختلالی ایجاد کرده است.»
وضعیت فعلی دارو و درمان در ایران حکایت از این واقعیت دارد که نظام سلامت این کشور دچار ضعف‌ها و اشکالات متعددی است که در طول سال‌های گذشته، چاره‌ای برای رفع آنها اندیشیده نشده است. در این شرایط برخی گروه‌های مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد به کمک آمده‌اند تا شاید بتوانند چند گره‌ای از این کلاف در هم پیچیده را باز کنند. این گروه‌ها که بیشتر در شبکه‌های اجتماعی فعال هستند، تلاش می‌کنند نیاز‌های دارویی بیماران را با برقرار کردن ارتباط با خارج از ایران، تامین کنند. دارو شاپ و هوار، نمونه‌‌ای از این گروه‌ها هستند.
در این اوضاع و احوال، سلامت نیوز هم به عنوان اولین پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه سلامت در ایران، کمپین یاری بیماران را به راه انداخته است. کمپینی برای بیماران سرطانی، تالاسمی، هموفیلی، کلیوی، ام اس و …. این کمپین چشم یاری به رئیس‌جمهور جدید بسته است تا با کلیدش قفل در‌های بسته را باز کند. کلیدی که البته بعید است بتواند این قفل زنگار بسته را باز کند و رنج سال‌های گرانی، کمبود و بی‌مهری با بیماران را بر‌طرف سازد. امکان وقوع چنین امری اگر هم وجود داشته باشد، به این زودی‌ها محقق نخواهد شد.