حبیب‌الله اگرچه ۱۷ ساله است اما گردِ سی سالگی را بر چهره دارد، او حدوداً یک سال قبل از راه قاچاق با هشت تن دیگر از افغانستان به ایران مهاجرت کرد و این روزها همراه با احساس ناامنی و ترس در بازار تهران کارگری می‌کند. خودش می‌گوید هر کاری باشد انجام می‌دهد. درمورد شرایط زندگی‌اش در ایران به «زمانه» می‌گوید:
خیلی سخت به ایران آمدیم. در مرز پولیس (پلیس) مردهای دیگر را لت و کوب کرد (کتک زد) و به ما تیراندازی کردند. ولی افغان‌کش‌ها (قاچاق‌برها) دوباره ما را از یک جایی دیگر وارد کردند. مردم در اینجا باهامان خوب رفتار نمی‌کنند. کشور ما بدبختی زیاد است. من ایران را دوست دارم ولی بعضی از مردم رفتار خوبی با ما ندارند. می‌گویند افغانی‌ها کار ما را گرفته‌اند، بِهِمان فحش می‌دهند و توهین و تحقیر می‌کنند. خیلی از شب‌ها خاموشانه گریه می‌کنم.
حرف‌های حبیب‌الله را خیلی از کارگرهای دیگر افغانستانی هم می‌زنند. کارفرمایان دنبال نیروی کار ارزان می‌گردند و سودجویی آنان است که زحمتکشان را در برابر هم قرار می‌دهد. این چنین است که از برخی کارگران ایرانی سخنانی به این شکل شنیده می‌شود: «از وقتی تعداد افغانی‌ها زیاد شده، کار ما هم کساد شده. هم پول کمتری می‌گیرند هم تعدادشان زیاد است. کاری که دستمزدش ۱ میلیون تومان است آنها با دویست سیصد هزارتومان انجام می‌دهند. اینطوری کار و کاسبی ما را مختل کردند. با این وضعیت اقتصادی واسه خودمان هم کار نیست چه برسد به افغانی‌ها.»
افزایش بی‌سابقه مهاجران افغانستانی در دو سال گذشته، در شرایط فقدان ساماندهی و تبلیغ‌های منفی‌ای که از زبان مسئولان حکومتی شنیده می‌شود، منجر به اختلاف و بعضاً برخوردهای فیزیکی بین ایرانی‌ها و مهاجران افغان شده است. در ماه‌های گذشته ویدئوهایی از برخورد خشونت‌آمیز برخی افراد با مهاجران افغانستانی در شبکه‌های اجتماعی همرسانی شده است. برخی از آنها تصاویر قدیمی است که اظهار نظرهای جدیدی را در پی‌داشته‌اند. همچنین کارزاری با هشتگ‌های علیه افغانستانی‌های ساکن در ایران در شبکه‌های اجتماعی بوجود آمده و حتی طیفی از نخبگان را هم با خود همسو کرده است.
اظهارهای افغان‌ستیزانه مقام‌های باعث شده در هفته‌های گذشته کارزاری علیه «اخراج مهاجران افغان» در شبکه‌های اجتماعی و سطح جامعه راه‌اندازی شود. حوادث روزهای گذشته موجب شده حتی برخی از مهاجران قدیمی افغانستانی که سال‌های زیادی است در ایران سکونت دارند، بیشتر از پیش احساس ناامنی داشته باشند.
اگرچه اخیراً اظهارهای فراوانی بین موافقان و مخالفان حضور افغانستانی‌های مهاجر در ایران جریان دارد، اما حضور آنها تنها محدود به چند سال اخیر نیست. آنها از همان اوایل انقلاب ۵۷ و حتی قبل‌تر به ایران مهاجرت کرده‌اند و امروزه با نسل چهارم افغانی‌ها در ایران روبه‌رو هستیم. اما فارغ از اختلاف‌ها و هشتگ‌ها، آنچه عیان است نبود اراده و سازوکاری سازمان یافته در نظام جمهوری اسلامی برای حل بحران مهاجرت‌های غیرقانونی در ایران است.
آماری از تعداد “اتباع” وجود ندارد
آمار مشخصی از تعداد مهاجران افغانستانی در ایران دسترس نیست. آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ از سوی مرکز آمار ایران، تعداد مهاجران افغانستانی را یک‌میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر اعلام کرده است. اما مسئولین این روزها آمارهای متفاوت دیگری اعلام می‌کنند. معاون سازمان برنامه و بودجه در صحن علنی مجلس اظهار کرد: «هشت‌میلیون‌و ۴۰۰ هزار نفر مهاجر افغانی در کشور وجود دارند.» احمد وحیدی، وزیر کشور در مردادماه سال جاری، با وجود افزایش تعداد مهاجران در یک سال اخیر، همان آماری را اعلام کرد که فروردین‌ماه سال گذشته وزیر امور خارجه گفته بود: «۵ میلیون نفر». به گزارش روزنامه «هم‌میهن»، احمد وحیدی در تیرماه امسال اظهار کرده بود «تمایلی برای اعلام رسمی آمار افغانستانی‌ها در ایران ندارد چون حضورشان آنقدر پررنگ نیست که او بخواهد نگرانی از حضور آنها داشته باشد یا مشکل امنیتی به وجود آید.»
درهمین رابطه، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس سابق کمیسیون امنیت مجلس مردادماه امسال ضمن بیان اینکه روزانه ۱۰ هزار نفر تبعه افغانی به ایران وارد می‌شود، درباره تعداد اتباع افغانستانی گفت: «یک‌پنجم جمعیت افغانستان در ایران حضور دارند.» همچنین محمود احمدی‌بیغش، نماینده شازند در مجلس از حضور «بیش از ۸ تا ۱۰ میلیون تبعه افغانستان در ایران» خبر داده است. نماینده مردم کنگاور، صحنه و هرسین نیز به روزنامه «شرق» گفته: «با وجود بحران اشتغال در کشور، بین پنج تا ۱۰ میلیون اتباع افغانستانی در داخل کشور حضور دارند و این واقعیتی انکار‌ناپذیر است.»
برخی اظهارها نیز از جمعیتی بالغ بر ۱۰ الی ۱۵ میلیونی مهاجران افغانستانی حکایت دارند! هیچ‌کدام از اظهارهای مسئولین به پیمایش‌های آماری اشاره ندارد، اما آنچه امروزه شاهد آنیم، افزایش قابل توجه تعداد افغان در برخی شهرها، از جمله مشهد، تهران، کرج، اصفهان، شیراز، یزد و کرمان است.
یک شهروند از جنوب تهران درباره جمعیت مهاجران افغانستانی به «زمانه» می‌گوید:
تعدادشان خیلی زیاد شده، در بعضی جاها بیشتر افغانی است تا ایرانی. همه هم کارگر هستند. همین جمعیت زیاد باعث اختلاف‌های زیادی بین کارگرهای ایرانی و افغانی شده است. افغانی‌ها هر کاری را با دستمزد پایین انجام می‌دهند، به همین خاطر کارفرماها بیشتر آنها را به کار می‌گیرند. نه اعتراضی به سختی کار می‌کنند، نه به دستمزد و نه به نبود بیمه یا خطرهای کار. اینطور کار کردن برای کارگر ایرانی نمی‌صرفد، ولی آنها انجام می‌دهند.
این شهروند در ادامه می‌گوید:
راستش من برخورد بدی از افغانی‌ها ندیده‌ام. آدم‌های آرومی هستند، ولی خب دولت واقعاً باید چاره‌ای بکند. این همه افغانی بدون شناسنامه و بدون هیچ چیزی تو خیابان هستند. کار و کاسبی خیلی‌ها مختل شده. تو ایران وضعیت اقتصادی آنقدر وخیم است که کار به خود ماهم نرسد.
تشکیل سازمان ملی مهاجرت
به گزارش خبرگزاری‌های مجاز داخلی، متعاقب افزایش جمعیت اتباع افغانستانی، نمایندگان مجلس شورای اسلامی در جلسه علنی روز ۳۰ مهرماه، ماده ۸۶ لایحه برنامه هفتم توسعه را تصویب کردند. براساس این ماده و به منظور ساماندهی مهاجرین و اتباع بیگانه، وزارت کشور با همکاری دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی مکلف است «سازمان ملی مهاجرت» را تشکیل دهد. آمارهای دولتی می‌گویند، در حال حاضر بیش از ۱۰ مرجع از جمله وزارت کار، فراجا و وزارت کشور برای مهاجران کد و شناسه صادر می‌کنند که همین باعث بی‌نظمی و عدم ساماندهی مناسب “اتباع” شده است. به همین دلیل به گفته نمایندگان مجلس هدف از تشکیل «سازمان ملی مهاجرت» قرار گرفتن مسئله مهاجرت در زیر مجموعه وزارت کشور به منظور ساماندهی مناسب اتباع خارجی است.
در ماده تصویب‌شده ۸۶ برنامه هفتم توسعه آمده است: «به منظور ساماندهی مهاجران و اتباع بیگانه، وزارت کشور با همکاری دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی مکلف است ضمن تشکیل سازمان ملی مهاجرت، اقدام‌های زیر را انجام دهد: الف: با همکاری وزارت امور خارجه، وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه، مرکز آمار ایران، فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، سازمان ثبت احوال کشور و دیگر دستگاه‌های اجرائی، نسبت به ساماندهی، ورود، خروج، طرد، سرشماری، آمایش سرزمینی و ثبت احوال اتباع بیگانه، پناهجویان، مهاجران قانونی و غیرقانونی، به نحوی اقدام کند که همه اطلاعات مهاجران و اتباع بیگانه در یک پایگاه داده مرجع برخط و یکپارچه گردآوری شود و درگاه‌های بهره‌برداری آن بر اساس ماده ۷ قانون مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی برای دیگر دستگاه‌ها ایجاد شود. ارائه هرگونه خدمات به اتباع بیگانه از طرف دستگاه‌های اجرائی باید بر اساس اطلاعات هویتی این سامانه باشد.»
علی رضایی، نماینده کنگاور، صحنه و هرسین در مجلس، درباره دلایل رای موافقت خود با این ماده به روزنامه «شرق» گفته است: «با وجودی که نیروی کار تحصیل‌کرده ما در‌به‌در دنبال کار می‌گردد و با بحران کار مواجه هستیم، اما کارفرما با دولت همراه نیست و به جای استفاده از نیروی کار داخلی حتی تحصیل‌کرده‌ای که دنبال کارگری روزمرد است، از نیروی کار ارزان‌قیمت افغانستانی استفاده می‌کند.»
اما زمان تشکیل «سازمان ملی مهاجرت» و سازوکار آن باوجود تصویب مجلس با ابهام‌هایی روبرو است. وزیر کشور در گفت‌وگو با خبرگزاری «ایسنا» درباره زمان تشکیل این سازمان گفته: «وزارت کشور اساسنامه این سازمان را تهیه می‌کند، البته ابتدا باید قانون برنامه هفتم قطعی شود و به تایید شورای نگهبان برسد و سپس این اقدام از سوی وزارت کشور انجام شود.» وی همچنین در نشست با خبرنگاران از صدور بیش از «یک میلیون کارت شناسایی» برای اتباع و ادامه صدور این کارت برای همه اتباع خارجی خبر داده است.
افغانستانی‌هراسی در گفتار حکومتی
گفته‌های مسئولین جمهوری اسلامی درمورد تعداد مهاجران افغانستانی و نیز اظهار به تهدیدهای امنیتی، اقتصادی و بهداشتی آنها برای ایرانیان، واکنش‌های در سطح عمومی به همراه داشته است. تقریباً در بحبوحه اعلام آمارها و اظهارهای متفاوت بود که جمعی از ساکنین محله‌ای در شهر اقبالیه (سلطان آباد) قزوین با چوب و چماق به خانه‌های اتباع افغانستانی ساکن در محله هجوم بردند. ویدئوی منتشر شده از این حادثه و نیز تصاویر مشابه، اظهارنظرهای متفاوتی را در پی داشت. همزمان در شبکه‌های اجتماعی نیز تب افغانستانی‌ستیزی با هشتگ‌هایی علیه آنها به اوج خود رسید. اما حدوداً سه ماه پیش از حادثه اقبالیه، خبرگزاری «ایلنا» در قزوین، از قول میکائیل سلمانی شهردار اقبالیه، وجود اتباع افغانستانی را «تهدید بهداشتی و امنیتی» خوانده و نوشت بود: «از وجود اتباع آمار رسمی نداریم، اما براساس آمار غیررسمی ۱۴ تا ۱۵ هزار نفر از افاغنه در اقبالیه سکونت دارند که بیشتر آنها هم اهل تسنن هستند، تهدیدات بهداشتی و امنیتی که ممکن است به همراه داشته باشند به معاون سیاسی استانداری و اداره کل اتباع بازتاب داده شده است.»
در همین رابطه، ۱۶ تیرماه خبرگزاری «انصاف‌نیوز»، طی مصاحبه‌ای با یک روزنامه‌نگار ضمن بیان اینکه اتباع افغانستانی در جنوب استان تهران «برای خودشان قاضی و دادستان و زندان دارند» مدعی شد: « حضور افغانها علاوه بر مشکل امنیتی، سبب ایجاد مشکل امنیت غذایی هم شده است.» انصاف‌نیوز از قول «هادی کسایی‌زاده» نوشته است: «گر افغان‌های ساکن ایران تصمیم به شورش بگیرند کار ما تمام است». همچنین این روزنامه‌نگار تصریح کرده است: «وقتی در ایران اتفاقی می‌افتد شاید درصدی از ایرانیان خارج از کشور علیه ایران و یا نظام هم شعاری بدهند اما مثلاً در موضوع اخیر آب که مورد اختلاف ایران و افغانستان بود، همان اتباعی که در کهریزک بودند هم به نفع طالبان شعار می‌دادند.»
بعد از انتشار این مصاحبه، روزنامه حکومتی «جمهوری اسلامی»، با باز نشر آن در تیتر یک خود نوشت: «جنوب تهران در اشغال افغانها؛ این، یک موضوع کاملاً امنیتی است» این روزنامه در طی روزهای گذشته برای چندمین بار به مسئولان هشدار داد که برنامه‌ریزی و ساماندهی مهاجران افغان را در دستور کار قرار دهند.
در رابطه با اظهار نظر مسئولین، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، نماینده سابق مجلس به خبرآنلاین گفته است: «فقط در زمان طالبان چیزی حدود ۲ میلیون نفر به ایران آمدند و الان طبق آخرین خبری که من از یکی از کارشناسان گرفتم، روزی ۱۰ هزار نفر از افغانستان وارد ایران می‌شوند. اگر این آمارها درست باشد یک پنجم جمعیت افغانستان در ایران حضور دارند.» وی همچنین اضافه کرده: « من کمپ‌های مهاجرین افغانستانی داخل ایران را دیده‌ام و با این مهاجران صحبت کردم، این‌ها می‌گفتند ما وقتی وارد ایران می‌شویم بعد از ۲۴ ساعت جای خواب ما مشخص است و بعد از ۴۸ ساعت شغل ما مشخص است.» روزنامه حکومتی «کیهان» هم درباره حضور اتباع افغانستانی هشدار داده و نوشت است: «با توجه به استفاده قابل توجه مهاجرین افغان از منابع و یارانه‌های پنهان اعم از مواد غذایی و مسکن و حمل‌ونقل عمومی و بهداشت، لزوم کنترل ورود ایشان و ساماندهی اتباع قانونی ساکن کشورمان و همچنین اخراج مهاجرین غیرقانونی که در دو سال گذشته افزایش داشته است احساس می‌شود.»
در همین رابطه، فاطمه اشرفی، رئیس هیئت امنای انجمن حامی (سازمان غیر‌دولتی فعال در حوزه مهاجران و پناهندگان) در گفت‌وگو با روزنامه «شرق» ضمن بیان اینکه «حضور افغانستانی‌ها در ایران، زندگی ساکنان ایرانی را به خطر انداخته» گفته است: «اگر گزارشی از مناطق حاشیه‌نشین شهرهای بزرگ از‌جمله تهران تهیه کنید، متوجه خواهید شد که واکنش‌ها و نگرانی‌های مردم تا چه اندازه بالاست؛ چرا‌که حضور بی‌رویه جمعیت افغانها در این مناطق، افزایش تقاضاها در حوزه‌های عمومی را ایجاد کرده است.» او همچنین افزوده است: « در این شرایط، رشد تقاضا موجب افزایش بی‌رویه قیمت خدمات و کالاها شده و زندگی ساکنان ایرانی را به خطر انداخته است. در شرایطی که این طبقه اجتماعی از قبل هم در مضیقه‌های مختلفی بوده است و خب طبیعتاً مسبب تمام این اختلالات در دسترسی حداقلی به امکانات و خدمات را افغان‌های جدید‌الورود می‌داند.»
اظهارهایی از این دست باعث شده در هفته‌های گذشته کارزاری علیه «اخراج مهاجران افغان» در شبکه‌های اجتماعی و سطح جامعه راه‌اندازی شود. حوادث روزهای گذشته موجب شده حتی برخی از مهاجران قدیمی افغانستانی که سال‌های زیادی ست در ایران سکونت دارند، بیشتر از پیش احساس ناامنی داشته باشند. یکی از آنها به «زمانه» می‌گوید:
بیست سال است ایران زندگی می‌کنم ولی هیچ وقت مثل الان احساس ناامنی نکرد‌م. آنهای که مخالف حضور ما در ایران هستند، تر و خشک را باهم می‌سوزانند. احساس ناامنی و ترس برای ما افغانها خیلی زیاد است، حس نمی‌کنم قانون هم از ما حمایت کند.» او همچنین درمورد وضعیت شغلی خود در ایران می‌گوید: «هر شغلی به افغانها نمی‌دهند. من هم خیلی دلم می‌خواست ایرانی باشم تا بتوانم بچه‌هایم را به مکتب بفرستم و در آینده برای خودشان شغل خوبی پیدا کنند. برای ما افغانها فقط عملگی و کارگری است. بارها شده پول ما را ندادند یا کمتر از دستمزدمان گرفته‌ایم. کسی هم به شکایت ما توجه ندارد. به خدا اگر حال و روز وطن خودمان بهتر بود برمی‌گشتم، ولی چاره‌ای نداریم که اینجا مانده‌ایم. من هم از جانب دولت احساس ناامنی می‌کنم هم از جانب مردم.
به‌رغم حضور روبه افزایش اتباع غیرقانونی افغانستانی و وجود نگرانی‌های از جمله تشدید بیکاری در برخی نقاط کشور، اما مسئولین کشور هنوز راه حلی برای سازماندهی و جلوگیری از ورود غیرقانونی آنها صورت نداده‌اند. به نظر می‌رسد وجود میلیونی اتباع افغانستانی بهانه‌ای برای مسئولین نظام باشد تا مشکل‌های کشور را این بار به حضور آنها نسبت دهند.