در حالی که هر روز خبرهای جدیدتر با جزئیات بیشتری از توافق احتمالی ایران و آمریکا بر سر وضع پرتنش کنونی شنیده می‌شود، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا روز جمعه گزارش‌ها مبنی بر نزدیک بودن واشنگتن و تهران به توافق‌هایی درباره محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران و آزادی شهروندان آمریکایی بازداشت شده در این کشور را رد کرد.
ایران روز دوشنبه تأیید کرد که مذاکرات غیرمستقیم با مقام‌های آمریکایی در عمان برای بحث در مورد تبادل احتمالی زندانیان داشته است.
بلینکن در پاسخ به سؤالی درباره مذاکرات غیرمستقیم از طریق عمان گفت:
در رابطه با ایران، برخی از گزارش‌هایی که در مورد توافق بر سر مسائل هسته‌ای یا در مورد بازداشت‌شدگان دیده‌ایم، به سادگی دقیق نیستند و صحت ندارند.
نیویورک تایمز روز پنجشنبه به استناد منابعش در میان مقام‌های اسرائیلی، ایرانی و آمریکایی از قریب‌الوقوع بودن دستیابی به یک توافق غیررسمی احتمالی خبر داده بود.
براساس روایت نیویورک‌تایمز، این توافق نوعی آتش بس و ایجاد وقفه در روند خطرناک کنونی است. هدف آن ایجاد مانع بر سر مسیری است که انتهای آن درگیری نظامی خواهد بود. براساس این توافق ایران غنی‌سازی‌اش را در سطح ۶۰ درصد نگه می‌دارد، به روسیه موشک بالستیک نمی‌فروشد، معترضان داخلی را با شدت سرکوب نمی‌کند و احتمالاً زندانیان دوتابعیتی را آزاد می‌کند. در ازای آن، آمریکا هم در مورد فروش نفت ایران در بازارهای غیررسمی جهانی چمشش را بیشتر روی هم می‌گذارد و تحریم‌هایش را سفت و سخت اجرا نمی‌کند، جلوی صدور قطع‌نامه در شورای امنیت و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران را می‌گیرد و با آزاد شدن منابع بلوکه‌شده ایران در کشورهای خارجی موافقت می‌کند.
ایران همچنین متعهد می‌شود که حملات به پیمانکاران آمریکایی در سوریه و عراق را متوقف کند.
در حال حاضر سه تبعه ایرانی-آمریکایی دوتابعیتی در زندان‌های ایران به سر می‌برند: سیامک نمازی، عماد شرقی و مراد طاهباز. سرنوشت این افراد اکنون به این توافق موقت احتمالی گره خورده است.
مخالفان توافق احتمالی می‌توانند اخلال کنند؟
این توافق احتمالی علاوه بر جمهوری‌‌خواهان در آمریکا یک مخالف دولتی جدی هم دارد. اسرائیل و دولت نتانیاهو بارها نسبت به هرگونه نرمش در مقابل ایران به آمریکا هشدار داده‌اند. اما اظهارات اخیر مقام‌های اسرائیلی نشان می‌دهد که گویا دولت اسرائیل هم توافق موقت بین دولت بایدن و ایران را پذیرفته است.
به گزارش رسانه‌های اسرائیلی، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در سخنانی پشت درهای بسته در کمیته روابط خارجی و دفاعی کنست، این توافق را «توافق کوچک» نامید.
نتانیاهو از زمان روی کار آمدن، به غیر از چند اشاره ساده، از پرداختن صریح به گفتگوهای محرمانه واشنگتن و تهران خودداری کرده است. نتانیاهو یک دهه پیش کمپین جهانی بی‌سابقه‌ای را علیه توافق هسته‌ای بین قدرت‌های جهانی و ایران به راه انداخت و در این زمینه باتجربه است. تلاش‌های بی وقفه او در آن زمان نتوانست دستیابی به برجام را متوقف کند، اگرچه منجر به خروج ایالات متحده از توافق در سال ۲۰۱۸ شد.
بر اساس ارزیابی کنونی اسرائیل، ایالات متحده و ایران بر سر فرمول «کم در مقابل کم» (فشار تحریم‌های کمتر آمریکا علیه ایران، در ازای امتیازات محدود ایران) توافق خواهند کرد. واشنگتن و تهران ممکن است حتی متن توافق را در یک سند رسمی مکتوب و امضا شده ثبت نکنند. در عوض، آن‌ها را به عنوان اقدام‌هایی برای نشان دادن حسن نیت اجرا کنند. اجرای چنین شکلی از توافق به جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا هم این مفر را خواهد داد تا کنگره را دور بزند و در عین حال برنامه هسته‌ای ایران را به صورت موقت و محدود مهار کند.
طبق ارزیابی اسرائیل، این توافق مستلزم توقف فوری غنی‌سازی اورانیوم با درجه تسلیحاتی و محدود کردن آن به سطح ۶۰ درصد یا حتی ۲۰ درصد است. ایران همچنین توسعه موشک‌های بالستیک خود و همچنین انتقال پهپادهای تهاجمی به روسیه را متوقف می‌کند، با بازرسی‌های بین‌المللی از ذخایر اورانیوم خود همکاری می‌کند و سه ایرانی-آمریکایی را که به اتهام جاسوسی دستگیر شده‌اند، آزاد می‌کند.
ایالات متحده به نوبه خود حدود ۲۰ میلیارد دلار از دارایی‌های ایران را که در بانک‌های مختلف خارجی نگهداری می‌شود، آزاد می‌کند، متعهد می‌شود که اجازه عبور بدون محدودیت تانکرهای سوخت ایران در آب‌های بین المللی را بدهد و از پیشبرد قطعنامه‌های ضد ایرانی در سازمان ملل و آژانس بین المللی انرژی اتمی خودداری کند.
یک منبع دیپلماتیک ارشد اسرائیلی که نخواست نامش فاش شود به المانیتور گفت: «توافق‌های این‌چنینی می‌تواند نسبتاً سریع به دست آید. این یک توافق اولیه و سریع است، نوعی تبلیغ برای تماس‌های فشرده‌تر در آینده. این اجازه می‌دهد تا بایدن آب سردی روی آتش ایران بریزد، تنش‌ها را کاهش دهد، مسابقه هسته‌ای ایران را متوقف کند و بهای نسبتاً معقولی بپردازد. در آستانه شروع مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری، این یک فرمول برد-برد است.»
برخورد نسبتاً غیرتهاجمی اسرائیل با این تحولات در وهله اول از موضع سیاسی نامطمئن نتانیاهو ناشی می‌شود. او تقریباً در همه عرصه‌ها در حال جدال است: شرکای تندرو در دولت ائتلافی‌اش که از او می‌خواهند اصلاحات قضایی را به پیش ببرد، شورشی در حزب خودش یعنی لیکود علیه آنچه به عنوان تعلل او در اصلاحات و کاهش محبوبیت حزب تلقی می‌شود، اعتراضات دموکراسی‌خواهانه، تقابل با مخالفان سرسخت در کنست و محاکمه دامنه‌دار او به اتهام فساد. او به شدت به تأیید و یاری دولت بایدن نیاز دارد و همچنان به عادی‌سازی روابط با عربستان سعودی امیدوار است.
یک منبع ارشد نزدیک به نخست وزیر اسرائیل به المانیتور گفت که نتانیاهو ممکن است مایل باشد در ازای تلاش بایدن برای دستیابی به پیمان عادی‌سازی روابط عربستان با اسرائیل، چشم خود را بر توافق واشنگتن-تهران ببندد. با این حال، او گفت، شانس چنین تحولی اندک است.
آمریکایی‌ها به احتمال زیاد با نتانیاهو در موضوع عربستان بازی می‌کنند و برای دلجویی از نتانیاهو در موضوع ایران برایش توهم ایجاد می‌کنند. پس از توافق با ایران، برای پشیمانی خیلی دیر خواهد بود.
خویشتن داری اسرائیل در رابطه با تفاهم با ایران نیز ناشی از ارزیابی واقع‌بینانه از نفوذ بسیار محدود نتانیاهو بر سیاست دولت بایدن در قبال ایران است، کمتر از آن چیزی که حتی در زمان دولت اوباما در تقریباً یک دهه پیش داشت. علاوه بر این، تعداد کمی از مقام‌های ارشد دفاعی معتقدند که هرگونه توافق با ایرانی‌ها بد است.
یک منبع ارشد نظامی سابق اسرائیل که نخواست نامش فاش شود به المانیتور گفت: «در حال حاضر، هیچکس نمی‌تواند از ادامه تلاش‌های غنی‌سازی و تسلیحاتی ایران جلوگیری کند. این فقط گزینه نوعی توافق محدود را باقی می‌گذارد.»
اسرائیل واقعاً می‌تواند از چنین توافق نانوشته‌ای سود ببرد زیرا برای دولت نتانیاهو الزام آور نخواهد بود.
این منبع ارشد نظامی سابق گفت: «توافق گسترده بین آمریکا و ایران به وضوح به آزادی عمل اسرائیل برای حمله نظامی احتمالی به ایران آسیب جدی وارد می‌کند. برای نخست وزیر اسرائیل دستور حمله نظامی به کشوری که با ایالات متحده توافق نامه امضا کرده است، سناریویی غیرقابل تصور است. از سوی دیگر، اگر توافق محدود و غیررسمی باشد و امضا نشود و در یک توافق رسمی تثبیت نشود، اسرائیل احساس آزادی بسیار بیشتری خواهد کرد.»
مکانیسم ماشه و مهر ۱۴۰۲
اما این نگرانی در میان کشورهای غربی وجود دارد که نرمش کنونی ایران تاکتیکی باشد برای اجرا نشدن مکانیسم ماشه تا بتواند از مزایای غروب برجام در اکتبر آینده بهره‌مند شود بی‌آنکه از دایراه برنامه‌هسته‌ایش کاسته باشد. طبق مفاد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) یا توافق هسته‌ای ایران، در ماه اکتبر، محدودیت‌های اعمال‌شده توسط سازمان ملل بر توسعه، خرید و فروش موشک‌ها و پهپادها و فناوری‌های مرتبط منقضی می‌شود.
انقضای این تحریم‌ها نقطه‌عطف کلیدی برجام است و از سوی کسانی که نگران برنامه هسته‌ای ایران هستند و کسانی که نسبت به هرگونه معامله با ایران محتاط هستند، بی‌توجه نخواهد ماند.
روسیه و چین، همچنین امضاکنندگان برجام، ممکن است مشتاق فروش فناوری موشکی به ایران باشند.
تعهد ایران به تعامل با آژانس ممکن است تا حدی برای جلوگیری از آنچه باشد که مکانیسم ماشه و «بازگشت سریع تحریم‌ها» نامیده می‌شود.
از آنجایی که ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد، یکی دیگر از امضاکنندگان – انگلیس، فرانسه یا آلمان – باید مکانیسم ماشه را کلید بزنند. که اگر ایران با آژانس همکاری کند، این تصمیم می‌تواند دشوار باشد.
استفان رادمیکر، دستیار سابق وزیر امور خارجه آمریکا در امور منع اشاعه، گفت: «اگر به دلیل قانونی برای بازپس گیری فوری نیاز دارید، موارد زیادی وجود دارد، از جمله غنی سازی اورانیوم ۶۰ درصدی ایران که در برجام ممنوع است».
نقطه عطف دیگر برای فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند صادرات پهپادهای انتحاری ایران به روسیه باشد که ایران آن را به شکلی رد می‌کند و می‌گوید صادرات داشته ولی نه برای استفاده در جنگ اوکراین.
چین نیز بخشی از محاسبات واشنگتن درباره تهران است. از آنجایی که ایالات متحده چین را محور استراتژی امنیت ملی خود قرار داده است، گسترش روابط دیپلماتیک، امنیتی و نظامی پکن و تهران در مدار توجه آمریکا است. پکن همچنین خود را به عنوان یک میانجی منطقه‌ای تثبیت می‌کند و با کشورهای هر دو طرف خلیج فارس همکاری می‌کند.
با حرکت به سمت تنش زدایی، هم واشنگتن و هم تهران ممکن است تا حدی بر اساس انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۴ زمان بخرند. در ایالات متحده امکان اندکی برای هر نوع معامله گسترده با ایران وجود دارد و احتمالاً در حزب جمهوری خواه چنین معامله‌ای هیچ طرفداری ندارد. اگر بایدن مجدداً در انتخابات پیروز شود، ممکن است چشم انداز یک توافق گسترده‌تر وجود داشته باشد. اگر یک جمهوری‌خواه پیروز شود، ایران ممکن است انتظار رویکرد خصمانه تهاجمی‌تری از واشنگتن داشته باشد.