رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز سه‌شنبه ۷ فوریه/ ۱۸ بهمن‌ماه در اندیشکده چتم‌هاوس گفت که ضرورت دارد تلاش‌های دیپلماتیک برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران ادامه یابد و در صورت شکست مذاکرات، وضعیت می‌تواند به سرعت بدتر شود.
مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، گفت تلاش دیپلماتیک «در بهترین نقطه خود نیست»، اما او در مقامی نیست که اعلام کند آیا این روند «مرده یا زنده است». با این حال، او گفت پیشرفت در مذاکرات با جمهوری اسلامی «غیرممکن نیست».
او در جریان بحثی در اتاق فکر چتم‌هاوس گفت: «امیدوارم بتوانم گفت‌وگوهای ضروری را دوباره احیا و تقویت کنیم» چرا که «بدون آن، اوضاع بدتر خواهد شد».
بحران در توافق برجام با خروج آمریکا از آن در اردیبهشت ۱۳۹۷ شروع شد. ایران یک سال بعد از خروج آمریکا طی چند گام تعهدات خود در برجام را کنار گذاشت و البته اعلام کرد که تعلیق تعهداتش ناظر بر رفتار طرف مقابل است و اگر وفق برجام به منافعش دست یابد حاضر است این گام‌ها را بازگرداند.
حاصل چهار سال کشمکش دو طرف، حیات نباتی توافقی است که اکنون فقط در زمینه گام‌های نهایی برای ساخت بمب اتمی بازدارندگی دارد و عملاً تمام مفاد آن از سوی دو طرف اجرایی نمی‌شود.
در آمریکا و با روی کار آمدن دولت بایدن، تلاش‌ها برای احیای برجام و بازگشت این کشور به توافق آغاز شد. نتیجه کار اما باقی ماندن اختلافات اساسی بود. جمهوری اسلامی سه شرط بسته شدن پرونده سوالات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد مکان‌های آلوده اعلام نشده، خارج شدن نام سپاه و علی خامنه‌ای از فهرست تروریستی و تحریمی آمریکا و تضمین ادامه انتفاع اقتصادی در صورت خروج مجدد آمریکا از توافق را روی میز گذاشته است. آخرین متن پیش‌نویس توافق که جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا آن را به طرفین در ماه اوت ارائه کرد هم پاسخی مشابه از ایران دریافت کرد. آمریکا و سه کشور اروپایی موافقت خود را با این پیش‌نویس اعلام کردند اما تهران گفت که باید سه شرط ایران در این توافق لحاظ شود.
بن‌بست در مذاکرات برجام از شهریور‌ماه قطعی شد. قتل حکومتی مهسا (ژینا) امینی در بازداشتگاه گشت ارشاد و آغاز اعتراضات سراسری صدروزه در شهرهای ایران، غرب را از توافق هسته‌ای و گفت‌وگوهای برجامی دورتر از قبل کرد.
حال در آستانه سومین سال گفت‌وگوهای احیای برجام، مشخص نیست که طرفین با این توافق چه خواهند کرد.
گروسی ماه گذشته هشدار داد که ایران به اندازه کافی اورانیوم غنی شده برای ساخت «چندین» سلاح هسته‌ای در اختیار دارد. تهران می‌گوید برنامه‌ای برای ساخت سلاح هسته‌ای ندارد. این موضوع را کمال خرازی، مشاور علی خامنه‌ای و دبیر شورای روابط خارجی جمهوری اسلامی در چند ماه گذشته بارها مطرح کرده است. البته با بیانی که در آن تهدید مشخصی هم وجود دارد. خرازی بر این نکته تأکید می‌کند که در راهبرد ایران، آستانه هسته‌ای هم بازدارنده است و الزاماً نیازی به ساخته شدن بمب اتمی نیست.
مشابه این سخنان را روز چهارشنبه ۱۹ بهمن‌ماه در صفحه سیاسی روزنامه جوان وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم می‌توان دید. «جوان» در تحلیلش از وضع کنونی نوشته است که «بیرون رفتن از برجام نیز تاکنون راهبرد ایران نبوده است. روش ما باید عیناً همان روش غرب باشد، یعنی «در برجام بمانیم، اما به آن عمل نکنیم». ساختن بمب نیز راهبرد ایران نیست، اما قطعاً ایران نمی‌تواند به دلایل عقلی «راه‌های علم در چگونگی ساخت بمب» و «علم ساخت بمب به محض اراده» را به روی خود ببندد و این «صرفاً یک توانایی علمی است نه یک اقدام عملی».
روزنامه جوان یک در باغ سبز هم به غرب نشان داده و نوشته است که «ایران شاید حتی برای انجام یک توافق فراگیرتر و بزرگ‌تر آماده باشد که لازمه آن پایبندی غرب به همین برجام سابق است».
این در باغ سبز را یک بار ایران در گفت‌وگوهای لوزان در سال ۲۰۱۵ و پیش از برگزاری دور نهایی مذاکرات برجام در وین هم نشان داده بود. در آن زمان علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در یک سخنرانی گفت اگر نتیجه توافق با آمریکا در مورد موضوع هسته‌ای مثبت باشد دو کشور می‌توانند به موضوعات اختلافی دیگرشان هم رسیدگی کنند. اتفاقی که البته هرگز رخ نداد و درب مذاکره گسترده‌تر با آمریکا پس از اعلام توافق هسته‌ای به سرعت بسته شد.
جایگزینی برای توافق نیست؟
رافائل گروسی روز سه‌شنبه در چتم‌هاوس گفت خاورمیانه دارای «مجموعه ای منحصر به فردی از مشکلات» است که در صورت شکست تلاش‌های دیپلماتیک با جمهوری اسلامی این مشکلات تشدید خواهد شد.
این شاید بیان دیپلماتیک و محترمانه آن چیزی باشد که تا به حال مانع اعلام خبر مرگ برجام شده است. پایان مذاکرات هسته‌ای با جمهوری اسلامی در حالی که ایران به توسعه برنامه هسته‌ایش ادامه می‌دهد به معنای انتخاب مسیری است که احتمال وقوع درگیری نظامی محدود یا گسترده در انتهای آن بسیار بیشتر از گزینه‌های دیگر و از جمله رفتن به سمت سازوکار یک توافق جدید است. نه در جمهوری اسلامی و نه در طرف غربی، توش و توان ساختن بنای یک توافق جدید وجود ندارد. فضای بین‌المللی و افکار عمومی در کشورهای غربی هم به صورتی است که دست‌کم در کوتاه مدت امکان اجماع بر سر توافقی نوبنیاد با جمهوری اسلامی را غیرممکن کرده است.
اکنون همه طرف‌های درگیر در موضوع هسته‌ای ایران می‌دانند که تغییر اندک در وضع کنونی هزینه‌های کنترل‌نشده‌ای می‌تواند ایجاد کند. حتی روسیه که طرفداران برجام در ایران آن را یک عامل منفی در مذاکرات احیای برجام می‌خوانند هم هشدار داده است که ادامه وضع کنونی به بحران ختم خواهد شد.
میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین، صبح چهارشنبه ۱۹ بهمن ماه به خبرگزاری تاس گفت که بن‌بست در مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای ایران ممکن است منجر به تشدید وضعیت شود و کنترل این تنش‌های تشدید‌شده شاید بعد از این با دشواری زیادی همراه باشد.
پای روسیه هم در میان است
اولیانوف در صحبت‌های صبح چهارشنبه‌اش به صورت غیرمستقیم بر وضعیتی انگشت گذاشته که اکنون در هسته اختلافات جمهوری اسلامی و غرب وجود دارد. اگر تا چند ماه پیش موضوع توسعه برنامه‌هسته‌ای و موشکی و مداخله ایران در منطقه به عنوان گسل‌‌های جمهوری اسلامی و غرب شناخته می‌شد، اکنون مداخله ایران در جنگ اوکراین اولویت بالاتری یافته است.
باید گفت که از منظر غرب، تلاش‌های دیپلماتیک با هدف محدود کردن مجدد برنامه اتمی تهران از هر زمان دیگری بعید به نظر می‌رسد، زیرا تهران سلاح‌هایی را برای جنگ روسیه در اوکراین فراهم می‌کند.
مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز سه‌شنبه گفت او معتقد نیست که ایران و روسیه وارد یک فاز گسترده از همکاری نظامی و امنیتی شده باشند و مثلاً روسیه در ازای دریافت پهپادهای انتحاری از ایران در توسعه برنامه هسته‌ای به کمک تهران رفته باشد.
گروسی البته افزود این باور او ناشی از آن است که مسکو یکی از طرف‌های معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) است و قاعدتاً آن را «این چنین آشکار» نقض نمی‌کند.
گروسی معتقد است که این اتفاق نمی‌تواند رخ دهد، زیرا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند همه آنچه را که در زمینه فناوری‌ها و پیشرفت‌ها در ایران اتفاق می‌افتد ببیند.
سخنان روز سه‌شنبه گروسی مشابه موضعی است که جوزپ بورل در ابتدای این هفته اتخاذ کرد. بورل که این روزها تحت فشار فعالان حقوق بشر هم قرار دارد در مصاحبه‌اش که وال‌استریت ژورنال آن را منتشر کرد گفت او از حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی خواسته است تا به وضع حقوق بشر توجه کند: «می‌توانم آخرین گفت‌وگویم با امیرعبداللهیان را به شما بگویم: مجازات اعدام را متوقف کنید. سرکوب را متوقف کنید… اگر به این راه ادامه دهید، هر نوع توافق سیاسی را غیرممکن خواهید کرد.»
مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در این گفت‌وگو افزود فعلاً اروپایی‌ها جایگزین بهتری برای برجام سراغ ندارند ولی یک خط قرمز هم وجود دارد: ارسال موشک‌های بالستیک به روسیه.
بورل هشدار داد که انجام این کار بسیار خطرناک خواهد بود و او فکر می‌کند که تهران این موضوع را درک کرده است. «باید بگویم که هر بار که با ایرانی‌ها صحبت می‌کنم، آنها اصرار دارند که این کار را انجام نمی‌دهند… اما باید به آنها توصیه کنم، اگر این کار را انجام دهید، همه چیز از جمله احیای برجام بسیار دشوارتر خواهد شد.»
جایگزینی برای برجام وجود ندارد اما این به معنی به نتیجه رسیدن یا ادامه ی مذاکرات در حال حاضر هم نیست در واقع اگر مرگ برجام اعلام شود چاره ای جز گزینه ی نظامی نخواهد بود و اگر برجام احیا شود باز چاره ای جز پرداخت بیش از 200 میلیارد دلار به ایران خواهد بود با توجه باینکه ایران هنوز پادمان را اجرا می کند و به سمت غنی سازی 90 در صد هم نرفته این حالت نه جنگ و نه صلح همچنان باقی خواهد ماند . ولی این به معنی تضعیف روز به روز جمهوری اسلامی و تحت فشار قراردادن جمهوری اسلامی با بحرانهای داخلی ست . جمهوری اسلامی فقط یک راه مذاکره دارد آن هم برای یافتن کشوری امن که نیروهایش را بدانجا منتقل کند .
فرهاد - فرهادیان / 08 February 2023