یک هفته به شروع مسابقات جام جهانی ۲۰۲۲ قطر باقی مانده است؛ مسابقاتی که اگر چه زرق و برق بسیاری دارد اما عمیق شدن در لایه‌های زیرین آن پرده از اتفاقات هولناکی علیه کارگران برمی‌دارد.
طی دو سال گذشته اخبار متعددی از مرگ کارگران و اعتراضات به عدم پرداخت دستمزد توسط رسانه‌های مختلف منتشر شده است. اگر چه دولت قطر سعی در پرده‌پوشی عمق این اتفاقات دارد اما پیامدهای این حوادث ناگوار تا زمان مسابقات نیز ادامه خواهد داشت. همین موضوع باعث شده تا اعلام شود دانمارک پیراهن‌هایی را در جام جهانی خواهد پوشید که به سوابق حقوق بشری کشور میزبان قطر اعتراض می‌کند اما این سطح از اعتراض کافی نیست. صنعت فوتبال و سرمایه‌گذاری‌های عظیم در آن، مسابقات فوتبال را به افیون جدید دنیای سرمایه‌داری تبدیل کرده است؛ افیونی که هیچ ابایی از قربانی کردن جان‌ها هم برای نیل به مقصودهایش ندارد. جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ قطر نمونه‌ای بارز از این چرخه است.
شواهد آماری
در سال ۲۰۱۰ این کشور ثروتمند عربی میزبانی رقابت‌های جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ را به دست آورد و طی یک دهه‌ی گذشته هشت استادیوم، یک فرودگاه، یک سیستم مترو، جاده‌های جدید و ۱۰۰ هتل و یک شهر جدید حول استادیومی برای فینال مسابقات احداث کرده است. از ۱۲ سال قبل، قطر حدود ۲۲۰ میلیارد دلار را در زیرساخت‌های مختلف سرمایه‌گذاری کرده است اما هزینه‌های انسانی به مراتب بالاتر است: شرایط بد زندگی کارگران و مرگ آنان.
بر اساس آمار منتشر شده توسط دولت قطر، ۳۰ هزار کارگر خارجی از بنگلادش، هند، نپال و فیلیپین فقط برای ساخت استادیوم‌ها به کار گرفته شدند. هزاران کارگر مهاجر که از کشورهای فقیر به قطر مهاجرت کرده بودند از گرما و شرایط بد زندگی جان خود را از دست دادند. البته تخمین این که چه تعداد کارگر کشته شده‌اند کار آسانی نیست اما آمار رسمی دولت قطر نشان می‌دهد که ۱۵ هزار و ۲۱ کارگر غیربومی در این کشور طی دوره ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ جان خود را از دست داده‌اند.
بر اساس گزارش گاردین، طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، مرگ ۶۷۵۰ نفر از کارگران مهاجر جنوب آسیا در قطر ثبت شده است. پشت این آمار داستان‌های بی‌شماری از خانواده‌های ویران‌شده نهفته است که بدون نان آور اصلی خود رها شده اند، در تلاش برای دریافت غرامت هستند و در مورد شرایط مرگ عزیزانشان سردرگم شده‌اند.
هفت سوال درباره‌ی کارگران مهاجر در قطر
■ چرا ادعای قطر در مورد مرگ “سه” نفر گمراه کننده است؟
در آگوست ۲۰۱۸، «تج نارایان تارو» در حالی که در یک سایت در جام جهانی قطر کار می‌کرد، سقوط کرد. او یک جوان ۲۴ ساله بود. مورد بعدی، کارگری بود که سوزانده شد. در ایتاهاری نپال، در حالی که شعله‌های آتش تابوت او را فرا گرفت، همسرش گریه کرد و در اندوه فرو ریخت. این موارد در کنار هزاران مورد دیگر به یکی از بحث‌برانگیزترین موارد در قطر تبدیل شد. فیفا و کمیته سازماندهی مسابقات در قطر سال‌ها بر سر هزینه‌های انسانی جام جهانی ۲۰۲۲ تاکید کردند که تارو یکی از سه کارگر مهاجری است که در جریان تکمیل زیرساخت‌های جام جهانی جان خود را از دست داده‌اند اما بسیاری معتقدند او یکی از هزاران نفر است.
به گفته مقامات قطری، سه نفر در حین ساخت ورزشگاه‌های جام جهانی در حوادث ناشی از کار کشته شده‌اند، اما ده‌ها نفر دیگر در حین کار در آن استادیوم‌ها جان خود را از دست داده‌اند. و صدها، احتمالاً هزاران نفر در حین کار در پروژه‌های ساختمانی دیگری که از نظر فنی زیر چتر جام جهانی نیستند. چیزی که ما نمی‌دانیم این است که دقیقاً چگونه بسیاری از کارگران مهاجر جان خود را از دست دادند. بیش از نیمی از مرگ و میر کارگران مهاجر در قطر به «دلایل ناشناخته»، «علل طبیعی» یا «بیماری‌های قلبی عروقی» نسبت داده شده است. توضیحاتی که کارشناسان آن را ناکافی می‌دانند. مبهم بودن این دسته‌بندی‌ها، فضا را برای فرضیه‌هایی باقی گذاشته است که شرایط غیرانسانی کار و زندگی باعث مرگ و میر شده است. از جمله خطراتی که کارگران در قطر را به خطر می‌اندازد گرمای شدید است. مسکن غیربهداشتی، عدم دسترسی به مراقبت‌های پزشکی مناسب، ساعات بیش از حد و استثمار سیستماتیک مواردی هستند که به کاهش کیفیت زندگی کارگران کمک می‌کند.
■ آیا کارگران مهاجر قطر در «بردگی مدرن» بودند؟
صرف نظر از اینکه تعداد نامتناسبی از مردان جوان سالم برای برگزاری جام جهانی جان خود را از دست داده‌اند یا خیر، بسیاری از آنها به ویژه در گرمای سوزان تابستان قطر و به ویژه تحت سیستمی بوده‌اند که بسیاری از جمله اینفانتینو رییس فیفا آن به «بردگی مدرن» تشبیه می‌کند. بسیاری از کارگران ۱۲ ساعت در روز در فضای باز و در دمایی که به طور منظم بالای ۵۰ درجه می‌رسد، کار کرده‌اند. بر اساس گزارش‌های رسانه‌ای گسترده، آنها در اردوگاه‌های کار اجباری محقر و پرجمعیت در حومه دوحه زندگی می‌کردند. هزاران مایل دورتر از همسران، والدین، خواهران و برادران و فرزندانی که می‌خواستند برایشان زندگی بهتری فراهم کنند.
ثروتمندترین کشور جهان با بالاترین درآمد سرانه، جام جهانی ۲۰۲۲ را با استثمار برخی از فقیرترین انسان‌ها در برخی از فقیرترین کشورهای جهان ساخت. سیستم کفالت (Kafala System) که به طور خاص از استعمار بریتانیا سرچشمه می‌گیرد – این افراد را ملزم می‌کرد که حقوق خود را به شرکت‌های قطری بدهند تا ویزا بتوانند بگیرند. آن شرکت‌ها گذرنامه‌ها را مصادره کردند، قراردادها را به طور یک جانبه بازنویسی کردند و اغلب دستمزدها را از کارگران دریغ کردند. کارگران، در بسیاری از موارد، چندین برابر حقوق ماهانه خود را به صورت غیرقانونی صرف «هزینه استخدام» کردند. آنها ماه‌ها درمانده بودند و نتوانستند برای خانواده‌هایشان پولی ارسال کنند. قانون قطر به آنها اجازه نمی‌داد بدون اجازه کارفرما یا حامی مالی خود کشور را ترک کنند یا حتی شغل خود را تغییر دهند. در طی این یک دهه، برخی از کارگران اعتراض یا اعتصاب کرده‌اند، اما تشکیل اتحادیه و تظاهرات در این کشور غیرقانونی است. سازمان‌های حقوق بشر این تجربه را شبیه به کار اجباری توصیف کرده‌اند.
■ چرا کارگران مهاجر به قطر آمدند، در صورتی که این سیستم تا این حد استثمارگر بود؟
کارگران به آمدن خود ادامه دادند زیرا حتی حقوق ناچیز قطر – اغلب در محدوده ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ دلار در سال – می‌تواند تغییردهنده‌ی زندگی فرد باشد. حدود ۸۰ درصد از افراد در جنوب آسیا با کمتر از ۵.۵ دلار در روز زندگی می‌کنند. با این حساب، یک فرد بزرگسال نپالی حتی در مشاغل کم‌دستمزد، به طور متوسط می‌تواند چندین برابر بیشتر از درآمد داخلی خود در خارج از کشور، درآمد داشته باشد. بنابراین غیرمنطقی نیست که قطر را به عنوان یک فرصت و راهی برای زندگی بهتر مهاجران در نظر گرفت. مشکل دیگر این است که افراد قدرتمند از افراد ناتوان سوء استفاده می‌کنند. درنتیجه زندگی و پولی که به نپالی‌ها و هندی‌ها و صدها هزار نفر دیگر وعده داده شده بود، هرگز محقق نشد و اگرچه عاملان مستقیم این بهره‌برداری، اغلب شرکت‌های خصوصی بودند که برای پروژه‌های ساختمانی قرارداد داشتند، دولت قطر عملاً به این روال نابرابر مجوز داد.
■ قطر کفالت را لغو کرد. آیا اوضاع تغییر کرد؟
سیستم کفالت در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس بسیار معمول بوده و طبق آن ویزای کارگران خارجی وابسته به کارفرمایان است. قطر تحت فشار شدید گروه‌های حقوق بشر، رسانه‌های غربی و سازمان بین‌المللی کار در سال ۲۰۱۹ با لغو کفالت موافقت کرد. امروزه، طبق قانون، کارگران مهاجر در قطر می‌توانند بدون اجازه کارفرما شغل خود را تغییر داده و کشور را ترک کنند. دولت همچنین دادگاه‌های کار را ایجاد کرده، حداقل دستمزد را افزایش داده و ممنوعیت کار در ساعات ظهر را تمدید کرده است. این کشور یک سیستم حمایت از دستمزد را برای نظارت بر پرداخت حقوق و یک صندوق حمایتی و بیمه‌ای کارگران برای زمانی که حقوق آنها را دریافت نمی‌کنند، یا در اثر کار مجروح می‌شوند یا فوت می‌کنند را معرفی کرده است. سخنگوی دولت قطر در این باره نوشت که تقریباً ۲۷۱ میلیون دلار از صندوق در سال جاری میلادی به کارگران پرداخت شده است. در نتیجه، تقریباً در میان کارشناسان اتفاق‌نظر وجود دارد که شرایط برای مهاجران در سراسر قطر بهبود یافته است. اما تا چه حد؟
عفو بین‌الملل سال گذشته نوشت: «در حالی که پیشرفت‌هایی در قوانین قطر به نفع کارگران مهاجر صورت گرفته است اما اجرای ضعیف این اصلاحات به این معنی است که پیشرفت کند بوده و تغییرات قانونی هنوز به طور کامل به حمایت بهتر از همه‌ی کارگران مهاجر تبدیل نشده است». بسیاری از کارگران هنوز با دستمزدهای پرداخت نشده مواجه هستند و در صورت مراجعه به دادگاه‌های کار با تاخیرهای طولانی، بی‌عدالتی یا تلافی مواجه می‌شوند. کارفرمایان هنوز قوانین خود را وضع می‌کنند و کارگران را به «فرار» متهم می‌کنند تا از تغییر شغل جلوگیری کنند.
مک‌گیهان می‌گوید: «الغای قانونی کفالا واقعاً چشمگیر بود» و اصلاحات «بسیار جاه‌طلبانه» بودند، اما برای از بین بردن واقعی یک سیستم استثماری که برای دهه‌ها ریشه دوانده است، شما نمی‌توانید این کار را فقط با یک اشاره قلم انجام دهید. شما باید برنامه‌ای برای تخریب تدریجی آن داشته باشید و باید روی نگرش‌هایی کار کنید که زیربنای سیستم هستند. می‌رومانوس، محقق عفو بین‌الملل، زمستان گذشته گفت: «واقعیت روی زمین این است که کافلا هنوز آنجاست.»
■ آیا قدرتمندترین کشورها بر اساس استثمار ساخته نشده‌اند؟ آیا این همه انتقاد ریاکارانه است؟
بسیاری از کشورهای غربی، از جمله ایالات متحده، ثروت و قدرت خود را بر پایه‌ی بردگی و دیگر اشکال بردگی ساختند. چگونه ممکن است آمریکایی‌ها بدی‌های آمریکا را پشت سر بگذارند – که از نظر مقیاس و درجه، بدتر از قطر است – اما دائماً قطر را محکوم کنند؟ چگونه می‌توانند ثروت آمریکا و امتیازی را که به آنها اعطا کرده است را جشن بگیرند، اما از نخبگان قطری که در تلاش برای دستیابی به قدرت و امتیاز مشابه با ابزارهای مشابه هستند، انتقاد کنند؟ آیا نباید با میراث بردگی مقابله کنند و ابتدا آثار ماندگار آن را از بین ببرند؟
البته پاسخ این است که بله، آمریکایی‌ها باید همه‌ی این کارها را انجام دهند. و بله، آنها باید بیشتر برای کمک به میلیاردها مردم محروم در سراسر جهان انجام دهند. اما نه، این بدگویی، کاری را که قطر انجام داده و می‌کند توجیه نمی‌کند.
■ فیفا استدلال می‌کند که جام جهانی باعث تغییر در قطر شد. آیا این درست است؟
فیفا دوست دارد به خود ببالد که نورافکن جام جهانی که قطر را روشن می‌کند، اصلاحات در این کشور را تسریع کرده است. اینفانتینو رییس فیفا مدعی شده است که قطر به اندازه‌ی ۲۰ سال در دو یا سه سال پیشرفت کرده است. او در سخنانی گفت «به لطف فیفا، به لطف فوتبال، ما توانسته‌ایم به وضعیت تمام یک و نیم میلیون کارگر رسیدگی کنیم.» کمیته عالی – کمیته سازماندهی جام جهانی قطر – همیشه گفته است که می‌خواهد «میراث پایدار بهبود رفاه کارگران را تضمین کند» و «جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ به عنوان یک کاتالیزور برای بهبود عمل می‌کند.»
اکثر کارشناسان معتقدند که اجرای اصلاحات ناقص یا بی‌اثر بوده است. همچنین بسیاری استدلال می‌کنند که فیفا صرفاً به قطر فشار آورد تا منتقدان را آرام کند و چهره را حفظ کند. از طرف دیگر تلاش‌هایی از سوی کمیته عالی صورت گرفت تا “استانداردهای رفاه کارگران” ایجاد شود و تضمین داده شود که کارگران در شرایط و حمایت‌های بهتری دارند. مناطق استراحت خنک، ایستگاه‌های هیدراتاسیون، وعده‌های غذایی کامل و مراقبت‌های پزشکی بهتر اما کمیته این موارد تنها به ورزشگاه‌ها محدود کرد. بیش از ۹۵ درصد از کارگران ساختمانی که ساختمان‌ها و زیرساخت‌های دیگر جام جهانی را برپا می‌کنند، هرگز از این شرایط سودی نبردند چون شرکت‌های پیمانکار انگیزه‌ای برای پیروی از این موارد نداشتند. بنابراین، اگرچه جام جهانی باعث ایجاد تغییراتی شد، اما مشخص نیست که این تغییرات چقدر کامل یا دائمی خواهد بود.
■ چه می‌توان کرد؟
مک گیهان و دیگران می‌دانند که این داستان چگونه به پایان می‌رسد: مسابقات پر زرق و برق ساخته شده توسط کارگران استثمار شده ادامه دارد و فوتبال بر خشم و سود فیفا سایه می‌اندازد. مک گیهان یک ماه مانده به آغاز مسابقات گفت: «من فکر می‌کنم همه می‌دانند که روند اصلاحات ممکن است تا جایی که احتمال دارد پیش رفته باشد. بنابراین او و مجموعه‌ای از مدافعان حقوق آخرین خواسته‌ی کوچکی دارند: آنها از فیفا و اعضای آن می‌خواهند به خانواده‌های کارگرانی که آسیب دیده‌اند غرامت بپردازند.»
فیفا میلیاردها دلار از جام جهانی ۲۰۲۲ به دست خواهد آورد و ۴۴۰ میلیون دلار جایزه بین ۳۲ فدراسیون فوتبال شرکت‌کننده توزیع خواهد کرد. ائتلافی از گروه‌های حقوق بشر از فیفا می‌خواهد که همان مبلغ را بین کارگرانی که مورد استثمار واقع شده‌اند یا بین خانواده‌های کسانی که جان باخته‌اند، توزیع کند. از سوی دولت قطر ادعا شده که مبالغ پنج رقمی به خانواده‌های ۳۲ کارگری که در حین کار در سایت‌های رسمی جام جهانی جان باخته‌اند، پرداخت کرده است اما بسیاری از خانواده‌های کسانی که در جاهای دیگر جان باخته‌اند، حقوق دریافت نکرده‌اند.
عفو بین‌الملل نوشت: «برای پاک کردن رنج گذشته خیلی دیر است. اما فیفا مسئولیت‌های مهمی دارد که همه ما باید مطمئن شویم که به آنها عمل می‌کند. فیفا با اعطای بدون قید و شرط جام جهانی به قطر به نقض حقوق بشر در مقیاس وسیع کمک کرده است. حال فیفا باید با قطر و سایر شرکای خود برای ایجاد برنامه‌ای برای ارائه درمان برای صدها هزار کارگر درگیر در پروژه‌های مرتبط با جام جهانی همکاری کند. انجام این کار می‌تواند کودکان را به مدرسه و غذا را روی میزها بازگرداند. با این حال، فیفا نشان نداده که مایل به ارائه هرگونه غرامت است.