در حالی که تنها سه ماه از حذف ارز ترجیحی و افزایش شدید قیمت کالاهای اساسی نگذشته است، زمزمه‌هایی از افزایش مجدد قیمت بنزین و تغییر میزان یارانه‌ها به گوش می‌رسد. علاوه بر این، نتایج یک پژوهش حاکمیتی نشان می‌دهد قریب دوسوم از مردم ترجیح می‌دهند به جای یارانه نقدی، قیمت‌ها به قبل بازگردد. مشخص نیست این بار دولت با چه بهانه‌ای قصد افزایش قیمت‌ها را دارد تا بتواند منابع کافی برای افزایش مبلغ یارانه را تامین کند.
بنا بر اعلام دولتمردان، از پایان شهریور ماه باید برای نحوه‌ی پرداخت یارانه‌های جدید تصمیمی اتخاذ شود اما سازوکار آن هنوز مشخص نیست. آن چه مشخص است این است که اقشار فرودست با این سیاست‌های مداوم شوک‌درمانی روز به روز فقیرتر می‌شوند و یارانه‌ی نقدی هم دردی را از دردهای رو به فزونی آنان دوا نمی‌کند.
تاریخچه
طی سه دهه‌ی گذشته سیاست حذف یارانه‌ها به یکی از اصلی‌ترین راهبردهای اقتصادی دولت‌ها در ایران تبدیل شده است. در میانه‌ی دهه‌ی ۱۳۷۰ دولت هاشمی‌رفسنجانی با اجرای «برنامه تعدیل ساختاری»، سیاست حذف یارانه‌ها را در پیش گرفت. در سال ۱۳۸۹ نیز محمود احمدی‌نژاد با اجرای «قانون هدفمند کردن یارانه‌ها» ذیل طرح تحول اقتصادی به این سیاست ادامه داد.
اگر چه دولت ابراهیم رئیسی نیز مانند همتایان خود سیاست حذف یارانه‌ها را با شعار عادلانه کردن مطرح کرد اما مثل همیشه سهم فقرا از این عدالت، افزایش قیمت بیشتر بود. پس از اجرای سیاست حذف ارز ترجیحی در اردیبهشت ماه سال جاری، برخی کالاهای اساسی به صورت مستقیم و غیرمستقیم با افزایش قیمت مواجه شدند.
دولت در اقدامی جبرانی، برای دهک‌های اول تا سوم برای هر فرد ماهانه ۴۰۰ هزار تومان و برای دهک‌های چهارم تا نهم ماهیانه ۳۰۰ هزار تومان در نظر گرفت اما تورم دورقمی اقتصاد ایران و نرخ رشد بیشتر قیمت‌ها ناشی از حذف ارز کالاهای اساسی نگذاشت این سیاست سبب بهبود وضعیت فقرا شود.
فاز احتمالی جدید
در حالی که تنها سه ماه از سیاست حذف ارز ترجیحی توسط دولت سیزدهم می‌گذرد، ابراهیم رئیسی و کابینه‌اش قصد دارند تغییرات دیگری را در این حوزه اعمال کنند.
طی روزهای اخیر انتشار اخباری درخصوص تغییر میزان یارانه نقدی باعث گمانه‌زنی‌ها درباره‌ی افزایش مجدد قیمت‌ها شده است. چند روز قبل مسعود میرکاظمی رییس سازمان برنامه و بودجه نیز در سخنانی اشاره کرد اگر قیمت‌ها بر اساس شهریور ۱۴۰۰ اصلاح نشود، میزان یارانه نقدی باید بر اساس قیمت جدید تنظیم شود.
این در حالی است که هنوز آثار و تبعات افزایش قیمت اردیبهشت ماه بر دهک‌های پایین درآمدی ادامه دارد. دولت اعلام کرده از پایان شهریور ماه باید برای نحوه‌ی پرداخت یارانه‌های جدید تصمیمی اتخاذ شود اما سازوکار آن هنوز اعلام نشده است. تغییر مبنای پرداخت یارانه از «دهک‌بندی» به «صدک‌بندی» نیز از مواردی است که توسط برخی اعضای کابینه مطرح شده و نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است.
قدرت خرید رو به نزول
همان‌گونه که ذکر شد اولین فاز هدفمندی یارانه‌ها در ۲۹ آذر ماه سال ۱۳۸۹ کلید خورد و به حساب هر فرد ۴۵۵ هزار ریال یارانه نقدی واریز شد. طی ماه‌ها و سال‌های بعد، با افزایش نرخ تورم، به‌تدریج از ارزش این مبلغ کاسته شد. شاخص قیمت مصرف‌کننده در آذر ماه ۱۳۸۹ معادل ۳۵,۲ بوده است که پس از ۱۱ سال به ۵۱۴,۲ در مرداد ماه سال جاری رسید. با این حساب، قدرت خرید یارانه ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی سال ۱۳۸۹ به ۳۳۱۵ تومان در سال ۱۴۰۱ رسیده است.
ممکن است دولت چنین استدلال کند که برای جبران کاهش قدرت خرید ناشی از حذف ارز ترجیحی در سال جاری، به ازای هر نفر ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومان به دهک‌های یکم تا نهم درآمدی پرداخت کرده و قدرت خرید را افزایش داده است. اما محاسبه‌ی قدرت خرید واقعی حکایت از آب رفتن این ارقام دارد.
طی سه ماه گذشته، مجموع تورم ماهانه‌ی خرداد، تیر و مرداد ماه بالغ بر ۱۵,۷ درصد بوده است. به عبارت بهتر، مبالغ پرداختی یارانه از اردیبهشت ماه تاکنون بیش از ۱۵ درصد کاهش ارزش داشته‌اند و با ادامه‌ی روند موجود و با فرض تورم ماهیانه دو درصد، تا پایان سال یک‌سوم از مبالغ پرداختی ارزش خود را از دست خواهند داد. بنابراین سیاست پرداخت نقدی با وجود شرایط تورمی اقتصاد ایران، برای فقرا راه به جایی نخواهد برد.
فقیرتر شدن فقرا
دولت سیزدهم در حالی شعار حمایت از فقرا و عادلانه کردن یارانه‌ها را می‌دهد که ارقام خلاف این موضوع را گزارش می‌دهند. نتایج یک مطالعه‌ی میدانی رسمیِ مرکز آمار ایران از خانوارهایی که به دهک‌های بالاتر یا پایین‌تر منتقل شده‌اند نشان می‌دهد که در دهک‌های میانی درآمدی، حدود ۷۰ درصد خانوارهای واقع‌شده در دهک‌های چهارم تا ششم در دو سال بعد یا در همان دهک باقی مانده‌اند یا به دهک پایین‌تر منتقل شده‌اند.
همان‌گونه که در جدول زیر مشخص است ۵۶ درصد خانوارها در سال ۱۳۹۸ در همان دهک باقی مانده‌اند و ۲۲ درصد به دهک پایین‌تر منتقل شده‌اند (درمجموع ۷۸ درصد). این رقم برای سال ۱۳۹۹ درمجموع ۷۵ درصد است که نشان از عدم بهبود شرایط درآمدی سه‌چهارم خانوارها دارد.
با عمیق‌تر شدن در هر دهک درآمدی تحلیل دقیق‌تری از خانوارها به دست می‌آید. به عنوان نمونه، ۴۲ درصد خانوارهای دهک ششم در سال ۱۳۹۷ به دهک پنجم سقوط کرده‌اند. این رقم برای سال ۱۳۹۹ به ۵۱ درصد می‌رسد. درواقع بیش از نیمی از خانوارهای دهک ششم در سال ۱۳۹۸ به دهک پنجم در سال ۱۳۹۹ سقوط کرده‌اند. بررسی این ارقام نشان‌دهنده‌ی بردتر شدن وضعیت فقرا طی سال‌های اخیر است.
خانوارهای شهری که در سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ به دهک‌های پایین‌تر یا بالاتر از دهک‌های درآمدی سال ۱۳۹۷ انتقال یافتند (درصد) ــ منبع: مرکز آمار ایران
| دهک بالاتر | همان دهک | دهک پایین‌تر | دهک‌ها در سال ۱۳۹۷ | |||
| ۱۳۹۹ | ۱۳۹۸ | ۱۳۹۹ | ۱۳۹۸ | ۱۳۹۹ | ۱۳۹۸ | |
| ۳۴ | ۳۲ | ۱۵ | ۲۶ | ۵۱ | ۴۲ | ششم |
| ۴۱ | ۳۷ | ۱۶ | ۲۱ | ۴۳ | ۴۲ | پنجم |
| ۴۲ | ۳۹ | ۲۴ | ۲۶ | ۳۴ | ۳۵ | چهارم |
| ۲۵ | ۲۲ | ۴۸ | ۵۶ | ۲۷ | ۲۲ | چهار، پنج و شش |
مخالفت مردمی
بررسی نتایج انتقال خانوارها به دهک‌های درآمدی بالاتر یا پایین‌تر زمانی عینی‌تر می‌شود که با نظرات مردم درخصوص پرداخت یارانه نقدی همراه شود. بر اساس آخرین وضعیت محاسبه مشمولین یارانه در مردادماه سال جاری توسط پایگاه رفاه ایرانیان، از بین حدود ۸۶ میلیون نفر جمعیت کل کشور، حدود ۲۵ میلیون و ۵۰۰ هزار خانوار (معادل ۷۷ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر) یارانه‌بگیر هستند که حدود ۹۰ درصد از جمعیت را شامل می‌شوند.
نتایج پژوهش جدید یک نهاد حاکمیتی نشان می‌دهد حدود دوسوم از مردم ایران تمایل دارند به جای یارانه نقدی قیمت کالاهای اساسی به قبل برگردد. نتایج این پژوهش که با عنوان «افکارسنجی درباره نگرش مردم به طرح اصلاح یارانه‌ها و توزیع کالابرگ» از سوی موسسه افکارسنجی ملت وابسته به مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شد نشان می‌دهد ۵۸,۵ درصد از مردم ترجیح می‌دهند دولت هفت قلم کالای اساسی را به قیمت سال قبل و از طریق کالابرگ عرضه کند و در مقابل ۲۸,۶ درصد ترجیح می‌دهند به ازای هر فرد ماهانه مبلغ ۳۰۰ یا ۴۰۰ هزار تومان نقدی اختصاص یابد.
از دیگر سو، ۶۰,۶ درصد مردم نسبت به کلیت طرح اصلاح یارانه‌ها نظر منفی دارند که مهم‌ترین دلیل آن، افزایش قیمت کالاهای دیگری است که در ابتدا براساس اجرای این طرح قرار نبوده گران شوند. بنا بر نتایج این نظرسنجی، قدرت خرید کالاهای اساسی از سوی خانوارها کمتر شده و خانوارها میزان یارانه نقدی پرداخت شده را برای جبران کاهش قدرت خرید کافی نمی‌دانند.
جمع‌بندی
پرداخت یارانه نقدی از جمله سیاست‌هایی است که دولت‌ها در سراسر جهان برای جبران کاهش قدرت خرید به مردم پرداخت می‌کنند. در ایران هم طی دو دهه‌ی گذشته پرداخت نقدی یارانه‌ها به یکی از ابزارهای سیاستگذاران تبدیل شده است.
پرداخت به این شکل با حذف یارانه‌های انرژی و کالاهای اساسی همراه بوده است. علی‌رغم اعلام نهادهای رسمی مانند مرکز آمار ایران، که بر بهبود توزیع درآمد با اجرای این سیاست تاکید دارند، وضعیت توزیع درآمد بهبود چندانی پیدا نکرده است. این مسئله در نتایج افکارسنجی به خوبی بارز است. اکثر مردم ترجیح می‌دهند هیچ مبلغی تحت عنوان یارانه از دولت دریافت نکنند و با قیمت‌های قبل روزگار بگذرانند. اما با شرایط موجود اقتصاد ایران، بعید است دولت ابراهیم رئیسی بخواهد و بتواند به این خواست مردم جامه‌ی عمل بپوشاند و قیمت‌ها را به قبل بازگرداند.
منابع:
۱- گزارش تحلیلی تاثیر حذف ارز ترجیحی، مرکز آمار ایران، تیر ماه ۱۴۰۱.
۲- ایمان محمودی کوهستانی، ویژگی‌های اقتصادی – اجتماعی خانوارهایی که به دهک‌های پایین یا بالا انتقال یافته‌اند، مرکز آمار ایران، خرداد ۱۴۰۱.
۳- نظرسنجی درباره اصلاح یارانه‌ها | ۵۸,۵ درصد مردم دریافت کالابرگ را به یارانه نقدی ترجیح می‌دهند، خبرگزاری تسنیم، ۲ شهریور ۱۴۰۱.
سلام . در متن اشاره شد به یارانه 455 هزار تومانی ولی هیچ کسی نمی گوید در زمان احمدی نژاد این یارانه تحت عنوان یارانه حامل های انرژی واریز شد و خود احمدی نژآد نیز در نطق تلویزیونی گفت هر کس کم مصرف کند باقی را خود خرج خواهد کرد و بیشتر مصرف کند باید خودش تامین کند اما این یارانه 400 و 300 برای چهار قلم جنس اساسی بود که یارانه حمل های انرژی را دولت حذف کرده و با این وجود چهار قلم که هیچ بلکه هزارانئ قلم از مایحتاج مردم گران شده است . خنده دار تر اینکه حضرات اعظام قم زحت کشیده زبان باز کرده اند و از معیشت مردم حرف زدند که خسته نباشند . نمیدانم خرج این ها را از چه محلی تامین می کنند چون دیگر مردم مثل قدیم خمس و این چیز ها را بدلیل عدم توان یا آگاهی امروزشان نمی پردازند . پس این قمی های خوش نشین کی از حال کرسنه های زباله گرد خبر خواهند داشت .
عباس / 07 September 2022