نگاه مسئولان آموزش و پرورش به مدرسه‌ها از محلی برای تعلیم و تعلم به فضاهایی برای آموزش‌های ایدئولوژیک صرف تغییر کرده است. مبنای این ادعا سخنان علی خامنه‌ای‌ست که به تازگی خواستار اعمال تغییر در محتوای آموزشی کتاب‌ها و منابع درسی شد.
او روز ۲۱ اردیبهشت ماه در دیدار با جمعی که «معلمان نمونه» خوانده شدند گفت:
«الان در دبیرستان‌های ما و شاید در دبستان‌های ما دانش‌هایی تدریس می‌شود که هیچ فایده‌ای به حال امروز و آینده این دانش‌آموز ندارد.»
خامنه‌ای دقیقا منظورش را از این دانش‌ها روشن نکرد اما در واکنش به سخنان او، یوسف نوری، وزیر آموزش و پرورش، روز ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ نامه‌ای به خامنه‌ای نوشت و بعد از تأکید بر «تلاش همه‌جانبه برای تحقق اوامر رهبر» با ادبیاتی سرشار از تملق و اغراق، در پایان نامه اظهار امیدواری کرد توفیق نصیبش شود و در دیدار آینده، «شاهد شکوفایی لبخند رضایت امام و مقتدایش باشد».
آنچه مطلوب رهبران جمهوری اسلامی است ارائه درس‌های دینی و آموزه‌های شیعی است و گسترش خرافه‌گرایی در تمامی سطوح جامعه، به‌خصوص در مراکز آموزشی. با همین رویکرد هم تا به حال طرح‌های متنوع و متعددی در آموزش و پرورش اجرا شده است. از جمله این طرح‌ها تلاش حکومت برای باز کردن بیش از پیش پای روحانیون به مدارس بوده است تا درس‌هایی را که احتمالا به نظر رهبر جمهوری اسلامی برای حال و آینده دانش‌آموزان مفید هستند، به آنان بیاموزند.
به نظر می‌رسد که این همه در راه «شکوفا شدن آن لبخند رضایت» است که قرار است بر لبان دیکتاتور بیاید و در همین راستا، حالا دبیر کل شورای عالی آموزش و پرورش در مراسم سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در دبیرستان ماندگار البرز که قدمت فعالیت آن به پیش از انقلاب سال ۵۷ می‌رسد، در سخنانی شعاری گفته است ارزان‌ترین راه برای بهبود شاخص‌های جامعه رسیدگی به مدرسه است.
به گفته محمود امانی طهرانی، با اجرای سند تحول، محتوای ارائه شده در مدارس کیفیت بهتری خواهد داشت و معلم شرایط بهتری برای تدریس در مدرسه دارد.
بحث «تحول در نظام آموزشی» سال‌هاست در ایران مطرح است اما کمتر کسی می‌داند منظور مسئولان از «تحول» چیست.
امانی طهرانی در تشریح «بوم» -برنامه ویژه مدرسه- گفته است:
«در فاز اول برنامه، مسائلی مطرح می‌شود که دانش‌آموز با مهارت‌های اجتماعی آشنا بشود که به این فاز اول، پاگشایی گفته می‌شود. اجرای حرفه‌ای بوم در فاز دوم برنامه ویژه مدرسه مطرح می‌شود.»
به گفته دبیر کل شورای عالی آموزش و پرورش، در فاز سوم بوم، سند تحول نهادینه می‌شود و در این دوره مدیر مدرسه به صورت کامل اجرای بندهای سند را درک کرده و توانایی کنترل امور را پیدا می‌کند.
امانی با اشاره به اینکه در سند تحول، مدرسه کانون تربیتی محل است، گفته در بسیاری از محله‌ها، مدرسه و محله هیچ ارتباطی با هم ندارند اما محله‌هایی هم هستند که یک مدرسه وضع فرهنگی آن را به طور کلی تغییر داده و به محیط پیرامونی خود وصل و آن را احیا کرده است.
بیش از ۱۰ سال از رونمایی سند تحول آموزش و پرورش گذشته است اما سیستم آموزش و پرورش ایران در این سال‌ها نتوانسته این سند را اجرا کند.
سند تحول بنیادین که در آذر ماه سال ۱۳۹۰ در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب نهایی رسید، به «سند مشهد مقدس» هم معروف است.
بر اساس این سند، «مدرسه باید بتواند مکانی مناسب برای تربیت انسانی مؤمن و متخلق به اخلاق اسلامی فراهم نماید و زمینه‌ساز تحقق همه جانبه عدالت تربیتی در کشور، ارتقا دهنده بهره‌وری منابع در مدارس، افزایش دهنده مشارکت جامعه در رشد و تعالی تعلیم و تربیت مدرسه و یاری‌کننده کشور در دست‌یابی به رتبه نخست تربیت در منطقه و جهان اسلام بر اساس چشم‌انداز ۲۰ ساله باشد.»
آموزش و پرورش، عریض و طویل‌ترین و البته پرچالش‌ترین دستگاه دولتی در ایران است. بودجه ناکافی، کمبود نیروی انسانی و تقسیم نامتوازن آن، کمبود و فرسودگی فضاهای آموزشی و …، تنها بخشی از این مشکلات هستند.
با این حال، اهداف عملیاتی و راهکارهای سند تحول بنیادین در متن آن، پرورش درست تربیت یافتگان، تعمیق تربیت اسلامی، ترویج فرهنگ حیا و عفاف، تقویت بنیان خانواده و سپس تأمین و بسط عدالت آموزشی خوانده شده است.
اهدافی مانند تنوع‌بخشی به محیط‌های یادگیری، افزایش نقش مدرسه، ارتقای منزلت اجتماعی فرهنگیان و تأمین رفاه فرهنگیان، در رده‌های بعدی اهمیت در این سند قرار دارند.
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی اما از روند اجرای این سند راضی نیست. او در همان جمع «معلمان نمونه» گفت:
«مسأله سند تحول مسأله دلشاد کننده‌‌ای واقعا نیست. بیش از ۱۰ سال پیش این سند تنظیم شده، وزرای محترمی هم که آمدند -که حالا ظاهراً شش وزیر، با تعدادی سرپرست در این ۱۰ سال در آموزش و پرورش حضور پیدا کرده‌اند که این تبدل مدیریت‌ها هم خودش یک مسأله‌ای و یک آفتی است- هر کدام یک کارهایی کرده‌اند، گزارش‌هایی هم داده‌اند، به ما هم معمولا گزارش داده‌اند که ما این کارها را انجام داده‌ایم لکن آنچه واقعیت دارد این است که به این سند تحول عمل نشده؛ حالا ممکن است یک بخشی از گوشه‌ای از آن به یک شکلی تحقق پیدا کرده باشد اما این سند یک کل است، یک مجموعه است.»
خامنه‌ای از مسئولان و مدیران آموزش و پرورش خواست اگر که ایرادی در این سند هست، آن را به روز و کامل کنند.
دولت جمهوری اسلامی در زمان ریاست جمهوری حسن روحانی ابتدا اعلام کرد سند ۲۰۳۰ یونسکو را که بر رفع تبعیض و نابرابری و حق آموزش همگانی تأکید دارد، اجرا می‌کند اما پس از مخالفت شدید خطیبان نماز جمعه، خبرگزاری‌های وابسته به سپاه پاسداران و محافظه‌کاران مذهبی تندرو و علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، از موضع خود عقب نشست و اجرای این سند را از دستور کار خارج کرد.
سند ۲۰۳۰ یونسکو چیست؟
در سند ۲۰۳۰ یونسکو از مسائلی مانند ایجاد امکانات آموزشی برابر برای همه کودکان و جوانان و به‌ویژه رفع تبعیض جنسیتی و آموزش زبان مادری سخن رفته و ۱۹۲ کشور عضو سازمان ملل موظف شده‌اند برای شهروندانشان فارغ از جنسیت و قومیت و سن و سال، امکانات برابر تحصیلی با کیفیت بالا فراهم کنند.
این سند در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۵ در نیویورک به تصویب کشورهای عضو یونسکو رسید و دولت ایران هم آن را به‌طور مشروط پذیرفت. در شهریور ۱۳۹۵ بر اساس مصوبه هیأت وزیران «کارگروه ملی آموزش ۲۰۳۰» برای به اجرا درآمدن سند یونسکو تشکیل شد.
در نهایت اما این ابراهیم رئیسی (عضو هیأت مرگ)، رئیس جمهوری اسلامی و رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی بود که مصوبه «لغو اجرای سند ۲۰۳۰» برای اجرا به دستگاه‌های مربوطه ابلاغ کرد.
رئیسی با این اقدام در راستای تداوم تبعیض جنسیتی و قومی، خشونت، سرکوب مردم و تحمیل ایدئولوژی اسلامی بر شهروندان گام برداشت.
سعیدرضا عاملی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی دوشنبه ۲۲ شهریور این خبر را اعلام کرد و گفت:
«نگاه به اسناد بین‌المللی تا زمانی که استقلال فرهنگی و اجتماعی کشور را دچار تعارض نکند، محترمانه است. ابلاغ “لغو سند یا بیانیه آموزش ۲۰۳۰” یک از مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی است که با همین نگرش مراحل مصوبه‌ای آن طی شده است.»
عاملی همچنین گفت:
«بسیاری از قوانین بین‌المللی در ظرف تفکر لیبرال طراحی می‌شود و این تفکر بنیانش بر عدم نقش وجودی خدا و دنیوی‌گرایی (لائیسیم) است. بنابراین تعلیم و تربیت و نظام فرهنگی که تکیه بر قوانین دینی و مقررات الهی داشته باشد را نمی‌بینید.»
شورای عالی انقلاب فرهنگی ۲۳ خرداد ۱۳۹۶ به ریاست حسن روحانی، رئیس جمهوری وقت ایران سند ۲۰۳۰ یونسکو را کنار گذاشت و «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» را مبنای عمل در زمینه آموزش و پرورش و تعلیم و تربیت قرار داد.
هر چند هیأت وزیران در سال ۱۳۹۵ رأی به اجرای سند داده بود، سخنرانی علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در آستانه دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در انتقاد از این سند، به توقف اجرای آن انجامید و دولت حسن روحانی نیز به آن تمکین کرد.