حامیان «رژیم چینج» در صدر مخالفان بازگشت آمریکا به برجام

جو بایدن زمانی به کاخ سفید قدم گذاشت که در پی افزایش تحریم‌های واشنگتن علیه تهران از یک سو،‌ و گسترش فعالیت‌های هسته‌ای ایران از سوی دیگر، تنش‌ها بین دو طرف بالا گرفته بود. هر چند انتخاب نامزد دموکرات‌های آمریکا به ریاست‌جمهوری دورنمای احیای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) را زنده کرد، هر طرف بازگشت خود به تعهدات توافق را مشروط به رعایت پیشاپیش تعهدات از سوی طرف دیگر کرده است.

علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی گفته است که بازگشت به برجام و مذاکره با آمریکا تنها و تنها پس از رفع تحریم‌های آمریکا ممکن است. رئیس‌جمهوری ایالات متحده می‌گوید که بازگشت ایران به محدودیت‌های هسته‌ای در برجام، شرط او برای رعایت تعهدات آمریکا است.

برجام در وضعیتی برزخی قرار دارد ــ یا اگر ترجیح می‌دهید، در وضعیتی زومبی‌وار. این توافق به لحاظ واقعی مُرده است. مرگ واقعی آن با خروج یکجانبه دونالد ترامپ در مه ۲۰۱۸ آغاز شد. به لحاظ نمادین اما برجام هنوز توافقی مهم است که به ویژه طرف‌های اروپایی به همراه روسیه و چین خواستار ادامه حیاتش هستند تا شاید به شکلی واقعی نیز به دنیای زندگان بازگردد.

اما ظاهراً چشم‌انتظاران مرگ کامل برجام در ایران، به‌ویژه در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ کم نیستند. قانون ضدبرجام «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» در مجلس تحت کنترل نواصول‌گرایان سوم اسفند/۲۱ فوریه را ضرب‌الاجل رفع تحریم‌ها قرار داده و اگر چنین نشود، پایان اجرای پروتکل الحاقی، روند بازرسی بین‌المللی از تأسیسات هسته‌ای ایران و به عبارتی خروج کامل ایران از برجام را پیش‌بینی کرده است.

به علاوه شبکه‌ای که به کاسبان تحریم مشهور شده‌اند، و افزایش روزافزون قدرت اقتصادی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوران تحریم‌های سرسختانه علیه ایران، از اقتصاد سیاسی پشت مخالفت با برجام در ایران حکایت می‌کند.

با این حال، حتی اگر در ایران تمام موانع برجام بار دیگر برطرف می‌شدند، در سوی دیگر نیروهای علیه برجام در واشنگتن یا در میان متحدان‌اش کم نبودند.

در آمریکا، بازگشت به برجام مسأله‌ای پیش‌پا‌افتاده نیست و بایدن برای این کار باید سلسله‌ای از مخالفت‌ها را پشت سر بگذارد. یکی از تازه‌ترین نمونه‌ها نامه‌ای سرگشاده است که در آن حامیان سیاست تغییر رژیم (رژیم چینج) در ایران و نیز شاهزاده‌ای سعودی آن را امضا کرده اند. به جز آن، بنیامین نتانیاهو کارزاری همچون کارزار پیش از امضای برجام در ۲۰۱۵ به راه انداخته و تا حد ممکن در برابر احیای آن مانع‌تراشی می‌کند.

سرمایه‌گذار فلزات قیمتی و سودِ بی‌ثباتی در خاورمیانه

در نامه‌ای که جمعه ۵ فوریه به عنوان یک آگهی تمام‌صفحه در روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز به چاپ رسید، شماری از حامیان سیاست دولت دونالد ترامپ در قبال ایران و مخالفان احیای برجام از بایدن خواستند که به «فشار حداکثری» ادامه دهد و برجام را فراموش کند.

آنها با اشاره به هموزنی نسبی ترامپ و بایدن در انتخابات آمریکا و اینکه برجام در ایالات متحده محبوبیتی ندارد، با لحنی هشدارآمیز می‌نویسند: موضع آمریکا با «صرف واژگون کردن سیاست دولت پیشین [ترامپ] در قبال ایران بدون دست‌یابی به یک اجماع سیاسی پایدار به‌شدت در معرض خطر بدل شدن به پدیده‌ای “پینگ‌پنگی” در سیاست‌گذاری ایالات متحده است که هر توافق جدیدی را غیرماندگار می‌کند». به عبارت دیگر، هشدار می‌دهند که دولت بعدی جمهوری خواه در صورت بازگشت بایدن به آن بار دیگر از برجام خارج خواهد شد.

در میان نویسندگان نامه، حامیان پرسروصدای تغییر رژیم در تهران همچون جان بولتون مشاور امنیت ملی سابق،‌ مارک دوبوویتس مدیر اجرایی اندیشکده راست‌گرای «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها»، نیکی هیلی فرستاده پیشین آمریکا به سازمان ملل، مارک دی والاس فرستاده سابق آمریکا به سازمان ملل و مدیر عامل اجرایی گروه «متحد علیه ایران هسته‌ای» (UANI)، برنار آنری لوی روشنفکر فرانسوی، ترکی الفیصل السعود شاهزاده سعودی و رئیس سابق سازمان اطلاعات عربستان، توماس کاپلان بیلیونر آمریکایی و الی آخر دیده می‌شوند.

این نامه را گروه «متحد علیه ایران هسته‌ای» سازماندهی کرده است. حدود یک سوم امضاکنندگان نامه از این گروه می‌آیند.

جو لیبرمن، رئیس این گروه سناتور سابق آمریکایی است که هم خواستار فروپاشی رژیم جمهوری اسلامی به سبک شوروی شده و هم خواهان عملیات نظامی برای سرنگونی حکومت ایران. او همراه با مارک والاس مدیرعامل اجرایی گروه و جان بولتون در نشست‌های مجاهدین خلق شرکت و سخنرانی می‌کرد.

این گروه از مخالفان برجام در توجیه مخالفتشان می‌گویند: جمهوری اسلامی رژیمی سرکوب‌گر است که به حقوق بشر احترام نمی‌گذارد، در کشورهای خاورمیانه همچون عراق و سوریه و یمن و لبنان مداخله می‌کند، و نیرویی بی‌ثبات‌کننده است. این مواضع در اصل تفاوتی با مواضع دموکرات‌های حامی برجام ندارد. آنها می‌گویند برای رفع تهدید جمهوری اسلامی، بهترین راه دیپلماسی و توافق‌های محدودیت‌آفرین است، چرا که جز این، چاره‌ای به جز تقابل نظامی نمی‌ماند.

اما به طور خاص، برای برخی تأمین‌کنندگان مالی اصلی گروه متحد علیه ایران هسته‌ای، منافع اقتصادی مشکوکی در کار است که نشان می‌دهد چرا ادامه بی‌ثباتی و بحران و حتی وقوع جنگ در جریان تنش‌ها بین ایران و آمریکا، برای آنها سودآفرینی می‌کند.

سه حامی متحد علیه ایران هسته‌ای را شلدون ادلسون، بیلیونر آمریکایی و همسرش میریام، صاحب روزنامه «اسرائیل هیوم»،‌ و توماس کاپلان دیگر بیلیونر آمریکایی تشکیل می‌دهند. شلدون ادلسون اخیراً درگذشت. اما امضای توماس کاپلان پای نامه سرگشاده به جو بایدن دیده می‌شود.

نشریه «رسپانسیبل استیت‌کرفت» درباره کاپلان می‌نویسد که «شرکت‌های او از بی‌ثباتی در خاورمیانه سود می‌برند». نشریه «سالُن» هم او را در حال «شرط‌بندی روی جنگ با ایران» توصیف کرده است. چرا؟

کاپلان، بزرگ‌ترین مجموعه‌دار خصوصی آثار نقاشی استادان هلندی و فلاندری، یکی از چهره‌های اصلی تشویق به سرمایه‌گذاری روی طلا و فلزات قیمتی است. به گزارش سالن، او با مارک دی والاس، امضاکننده دیگر نامه و مدیر اجرایی متحد علیه ایران هسته ای، از طریق گروه سرمایه‌گذاری مالی دجله (Tigris Financial Group) در معدن‌های بسیاری سرمایه‌گذاری کرده اند. کاپلان بر این باور است که با بی‌ثباتی‌ها در جهان، تنها کالایی که سرمایه‌گذاری بر آن امن و پرسود خواهد بود، طلا و دیگر فلزات قیمتی است.

او بیش از ۲ میلیارد دلار بر طلا سرمایه‌گذاری کرده. به گفته «نیویورک‌تایمز»، بیش از کل ارزش خزانه طلای بانک مرکزی برزیل.

سالن گزارش می‌دهد شرکت سرمایه‌گذاری دجله در اسنادش اذعان کرده که اگر «بی‌ثباتی سیاسی در خاورمیانه» رخ دهد، برای این شرکت سودآوری خواهد داشت. همچنین در گزارش سالانه ۲۰۰۲ شرکتِ ــ اکنون ورشکسته ــ اپکس سیلور ماین (معدن‌های نقره اپکس) که کاپلان در اختیار داشت، مدیرعامل اجرایی به سرمایه‌گذاران گفته بود که «این فاکتورها را درنظر داشته باشند: بی‌ثبات‌شدن خاورمیانه و خلیج فارس، تنش‌ها بین هند و پاکستان، احتمال تقابل با کره شمالی و ایران، …» چرا که این عوامل باعث می‌شوند سرمایه‌گذاری روی فلزهای قیمتی که معدن‌های کاپلان استخراج می‌کنند، مطمئن و پرسود باشد.

والاس، مدیرعامل اجرایی متحد علیه ایران هسته‌ای و همزمان مدیرعامل اجرایی گروه دجله سال ۲۰۱۱ بار دیگر به آینده بی‌ثباتی در خاورمیانه به عنوان دلیل سرمایه‌گذاری در استخراج نقره اشاره کرده بود.

به عبارت دیگر، اگر پیش‌بینی می‌کنید که در خاورمیانه بی‌ثباتی سیاسی ادامه خواهد یافت ــ و تنش با ایران یکی از ضمانت‌های این تداوم است ــ،‌ بهتر است روی فلزاتی سرمایه‌گذاری کنید که شرکت‌های کاپلان استخراج می‌کنند.

معماران بنای شکست‌خورده «فشار حداکثری»

نام اصلی سیاست دوران ترامپ در قبال ایران را دیگر همه می‌دانند: «فشار حداکثری» ــ مجموعه‌ای از تحریم‌های خردکننده که زندگی و معیشت مردم عادی ایران را به بحران کشاند و قدرت نواصول‌گرایان و محافظه‌کاران تندرو و سپاه را افزایش داد.

بسیاری از تحلیلگران آمریکایی می‌گویند که سیاست فشار حداکثری شکست خورده است.

هدف پیدای این سیاست تسلیم کردن جمهوری اسلامی و واداشتن آن به عقب‌نشینی از امتیازهای برجام برای مذاکره‌ای جدید بود. چنین نشد و یک سال پس از خروج یکجانبه ترامپ از برجام، تهران سیاستی تقابلی و تهاجمی را پیش گرفت. هدف پنهان آن تغییر رژیم در تهران بود و قرار بود به گفته یکی از معماران و حامیان‌اش، جان بولتون، رژیم جمهوری اسلامی را پیش از ۴۰ سالگی انقلاب ۵۷ سرنگون کند. چنین هم نشد.

حالا ایران چندین برابر حد مجاز اورانیوم غنی‌سازی‌شده دارد و سطح غنی‌سازی را نیز به ۲۰ درصد رسانده. در برنامه موشکی‌اش نیز توقفی رخ نداده است. نیروهای مخالف هرگونه رابطه با آمریکا هم دست بالا را گرفته اند.

اما هم جان بولتون پای نامه به جو بایدن را امضا کرده و هم مارک دوبوویتس، رئیس اندیشکده جنگ‌طلب و حامی تحریم «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» (FDD). این دو بیش از همه آشکارا از هدف پنهان استراتژی فشار حداکثری دفاع می‌کردند.

دوبوویتس اندکی پس از پیروزی ترامپ یک سند هفت‌صفحه‌ای برای تغییر رژیم تهران به کاخ سفید ارسال کرد. حالا با پیروزی بایدن، او امضاکننده نامه‌ای است که هدفش را بار دیگر تغییر رژیم قرار داده.

دو نماینده سیاست عربستان سعودی

شاهزاده ترکی الفیصل، رئیس سازمان اطلاعات عربستان سعودی از ۱۹۷۷ تا یک سپتامبر ۲۰۰۱ کمی پیش از حملات ۱۱ سپتامبر، یکی از امضاکنندگان نامه است. حضور این چهره پرنفوذ سعودی احتمالا از موضع رژیم عربستان در قبال مذاکرات دوجانبه بین ایران و آمریکا حکایت دارد.

یک امضاکننده دیگر سناتور سابق آمریکایی نورم کولمن است. بنا به گزارش ها، نورم کولمن ماهانه ۱۲۵ هزار دلار از عربستان پول می‌گیرد تا برای این کشور از طریق شرکت مشاوره «هوگان لوولز» لابی‌گری کند. لابی‌گری او در مخالفت جمهوری‌خواهان مجلس نمایندگان در ۲۰۱۸ برای توقف حمایت ایالات متحده از عربستان در جنگ با یمن ــ که به بحرانی انسانی بدل شده ــ بسیار تأثیرگذار بود.

چه پیش رو است؟

هنوز مشخص نیست که سرنوشت برجام چه خواهد شد؛ به‌ویژه آنکه سوم اسفند/۲۱ فوریه، ضرب‌الاجل قانون مجلس یازدهم برای توقف همکاری‌های هسته‌ای ــ که به معنای پایان برجام است ــ نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود.

بر اساس آخرین گزارش رویترز که سه‌شنبه ۹ فوریه به نقل از سه منبع آگاه منتشر شد، بایدن ممکن است پیشنهاد محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران را بپذیرد. پیش از این واشنگتن به این پیشنهاد برای بازگشت پله‌پله به برجام با نظارت اروپایی‌ها پاسخ منفی داده بود.

شاید این شبیه به پیشنهادی باشد که دنیس راس، دیپلمات کهنه‌کار آمریکایی در دولت‌های کلینتون، بوش و اوباما در ستونی برای روزنامه «واشنگتن‌پست» به دولت بایدن توصیه کرد: اینکه پیش از بازگشت جمهوری اسلامی به برجام، تمام تحریم‌ها را لغو نکند یا اساساً به برجام نپیوندد، و طرح یک توافق «کمتر در برابر کمتر» را پیش ببرد.

راس این پیشنهاد را با مثالی چنین صورت‌بندی کرده بود:

مثلاً اگر ایران غنی‌سازی ۲۰ درصدی را متوقف کند، ذخیره اورانیوم غنی‌سازی‌شده را از ۲۴۰۰ کیلو به ۱۰۰۰ کیلو برساند و سانتریفیوژهای پیشرفته‌اش را از مدار خارج کند، ما به ایران اجازه دسترسی به حساب‌های مسدودشده‌اش در خارج را خواهیم داد.

به گفته راس، چنین طرحی باعث افزایش زمان ضروری برای ایران جهت رسیدن به بمب اتم و کاهش خطرناک‌بودن برنامه هسته‌ای ایران خواهد شد و در عین حال، رژیم تحریم‌ها را به صورت کلی حفظ خواهد کرد و برای رسیدن به توافقی بلندمدت‌تر زمان خواهد خرید.