شهرزاد مجاب: قتل ناموسی خشونت دین، دولت و مردسالاری علیه زنان است

وقوع چندین مورد قتل ناموسی در ماه‌های گذشته در ایران، توجه را به زمینه‌های وقوع این قتل‌ها در خاورمیانه و ایران و لزوم بازتعریف مفهوم قتل ناموسی و لزوم مشارکت مردان در مقابله با فرهنگ ناموسی، برانگیخته و بحث‌های فراوانی را در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها در این زمینه ایجاد کرده است.

روز چهارشنبه، هشت ژوئیه، شهرزاد مجاب، محقق و استاد دانشگاه تورنتو، در نخستین وبیناری که از سوی کمپین «علیه ناموس پرستی» برگزار می‌شد، به بررسی قتل‌های ناموسی در ارتباط با سه عنصر دین، دولت و مردسالاری پرداخت.

شهرزاد مجاب، در آغاز به فعالیت‌های خود در طول بیش از دو دهه در زمینه تحقیق درباره خشونت‌های ناموسی اشاره کرد و گفت آغاز پژوهش‌های او دراین باره به شروع جنگ‌های خاورمیانه با سردمداری آمریکا بازمی گردد. او در سفر به ترکیه، کردستان عراق، فلسطین و مصر در دوران جنگ‌های خاورمیانه، و بررسی خشونت‌های علیه زنان، متوجه شد که خشونت ناموسی موضوعی بسیار عمیق است و ابعاد گسترده‌ای دارد.  پس از آن مجاب، با قتل‌های ناموسی در جامعه مهاجر و «دیاسپورا» مواجه شده است:

«با بالا گرفتن تعداد مهاجران از مناطق جنگ زده به اروپا و امریکای شمالی، ما شاهد انجام قتل‌های ناموسی در میان آنها بودیم که من به صورت مستقیم به عنوان کارشناس در پرونده برخی از آنها ورود داشتم؛ از جمله قتل فاطمه شاهیندال در سوئد و دو قتل ناموسی در کانادا مرتبط با دو خانواده که فرزندان دختر خود را به دلایل ناموسی به قتل رسانده بودند.»

شهرزاد مجاب در ادامه قتل فجیع رومینا را باعث شکل گرفتن دوباره بحث‌ها درباره قتل‌های ناموسی در ایران دانست و گفت با وجود تاریخچه طولانی مطالعاتی که در این زمینه دارد، همواره و هنوز از ابعاد، تکرار و شکل‌های قتل ناموسی متحیر است. او تاکید کرد که تقریبا هر ماه زنان بسیاری در افغانستان، پاکستان، عراق، ترکیه و برخی کشورهای دیگر به همین شکل فجیع به نام ناموس جان خود را از دست می‌دهند.

مجاب گفت: «باید شجاعت و انواع ابتکارهای زنان و مردان را نیز در مقابله با این فجایع در نظر گرفت. قتل‌های ناموسی تا دو دهه پیش این همه خبرساز نمی شد و پایمال کردن حق حیات زن همیشه در سکوت مرگبار خانواده، جامعه، دولت و پارلمان به فراموشی سپرده و پرده پوشی می‌شد. اما امروز نکته مهم این است که ما از حق انسان، حق حیات انسان و مبارزه برای حقوق زن در زمینه رهایی از ستم‌های جنسیتی درک عمیق‌تری داریم. هرچند که هنوز هم زنان به بهانه‌های بسیار کوچک از جمله یک تبسم ساده ممکن است مورد ستم ناموسی قرار بگیرند!»

 این محقق تاکید کرد سوال مهم این است که چرا قانون در همه جا و به ویژه در نظام‌های اسلامی که اسلام و شریعت در آنها نهادینه شده تغییر نمی‌کند، یا حتی وقتی قوانین هم به شکل بسیار محدود تغییر می‌کنند، هنوز ارتکاب به این جنایت ادامه دارد و حتی قوانین محدود هم زیر پا گذاشته می‌شوند.

ضرورت استفاده از صفت «ناموسی» در توصیف این قتل‌ها

شهرزاد مجاب اشاره کرد که مفهوم قتل ناموسی دارای یک ویژگی خاص است، در حالی‌که خشونت علیه زنان از یک جهان‌شمولی برخوردار است:

«به بیان دیگر، قتل ناموسی یک شکل خاص از این جهان‌شمولی به شمار می‌رود و درک این رابطه بین قتل ناموسی و خشونت علیه زنان بسیار مهم است. در ادبیات فمینیستی که رویکردهای نسبیت فرهنگی و پسااستعمارگرایی دنبال می‌کنند، ادعا بر این است که قتل ناموسی مثل هر قتل دیگری است و نباید بی‌جهت از صفت ناموس استفاده کرد؛ زیرا استفاده از صفت ناموس به تعصبات سیاسی و فرهنگی دامن می‌زند و فرهنگ‌ها را به دو نوع بد و خوب، زن ستیز و زن باور، عقب‌مانده و پیشرفته، وحشی و متمدن تقسیم می‌کند و نژادپرستی را نیز گسترده می‌سازد. یک استدلال دیگر این است که قتل ناموسی نیز از مقوله خشونت خانگی است و لزومی ندارد با نام ناموس به نژادپرستی علیه برخی قومیت‌ها و فرهنگ‌ها دامن زد.»

این محقق در ادامه تاکید کرد که این استدلال ها هم در عرصه تئوریک نادرست هستند و هم در عرصه سیاسی نمی‌توانند به مبارزه با خشونت علیه زنان کمک کنند. قتل ناموسی با سایر خشونت‌های علیه زنان و به ویژه با خشونت خانگی متفاوت است. واژه‌هایی مثل ناموس، شرف، حجب، حیا، عفت، عصمت، آبرو و پاکدامنی مفاهیم ساده و عادی نیستند بلکه هم بیانگر زن‌ستیزی هستند و هم بیانگر نظامی که روابط جنسیتی و سکسوالیته را شکل می‌دهد و بازتولید می‌کند. در این نظام جنسیتی، ناموس و شرف مرد و خانواده در حاکمیت و مالکیت بر بدن زن معنا می‌یابد. حجاب و عفت، عصمت و با حیا بودن صفت‌هایی هستند که در واقع برای زنان استفاده می‌شود و بر تن و روان زن و روابط جنسی زن زنجیر می‌کشد.

قتل ناموسی با سایر خشونت‌های علیه زنان و به ویژه با خشونت خانگی متفاوت است. واژه‌هایی مثل ناموس، شرف، حجب، حیا، عفت، عصمت، آبرو و پاکدامنی مفاهیم ساده و عادی نیستند بلکه هم بیانگر زن‌ستیزی هستند و هم بیانگر نظامی که روابط جنسیتی و سکسوالیته را شکل می‌دهد و بازتولید می‌کند

شهرزاد مجاب سپس با بیان اینکه قتل‌های ناموسی به یک فرهنگ، ملت یا مذهب خاص مربوط نیست تاکید کرد که همه این عوامل با هم ارتباط دارند. او در عین حال از برخورد نادرست برخی قوانین از جمله قوانینی که بر اساس شریعت اسلام شکل گرفته‌اند با مساله قتل‌های ناموسی حرف زد و گفت در پناه این قوانین، یک فرد بدون نگرانی از مجازات، به قتل ناموسی اقدام می‌کند. درحالی‌که با چنین قتلی باید به عنوان قتل درجه یک برخورد کرد؛ یعنی اتفاقی نیست و در شرایط خاص و نابهنگام صورت نمی گیرد بلکه برنامه‌ریزی شده است و به همین دلیل باید مجازات بیشتری به همراه داشته باشد.

ضرورت حضور مردان در مبارزه با خشونت ناموسی

در بخش دیگری از سخنرانی، شهرزاد مجاب با اشاره به اینکه امروز سه نیروی عمده سرکوب سیاسی، اجتماعی و جنسیتی علیه زنان را برعهده دارند که عبارتند از بنیاد گرایی مذهبی، فاشیسم و سرمایه‌داری امپریالیستی در جهان، گفت:

«ما با چنین پدیده بزرگی مواجه هستیم و نمی‌توانیم برخورد با قتل ناموسی و خشونت علیه زنان را به حرکت‌های جزئی محدود کنیم. درک درست تئوریک از رابطه بین ویژگی قتل ناموسی و جهان‌شمولی خشونت علیه زنان بسیار مهم است و می‌توانیم ارتباط تئوریک قوی‌تر و منسجم‌تری بین خشونت علیه زنان با دین، دولت و روابط سرمایه‌داری پیدا کنیم.»

او تاکید کرد که ما با معضلات بسیار پیچیده‌تری از تغییرات قانونی روبه‌رو هستیم. سوال‌هایی بسیار جدی که باید از خودمان بپرسیم و پروژه‌هایی را باید دنبال کنیم تا همه این روابط پیچیده را درنظر داشته باشند. برای مثال در کمپین‌هایی که درست می شوند، خواست لغو حجاب اجباری باید یک خواست برای یک تغییر بنیادین باشد، زیرا حجاب اجباری در نظام سیاسی اقتصادی اسلامی که شرایط فرودستی زنان و شرایط خشونت علیه زنان را فراهم می‌کند، یک نماد ظاهری نیست. این خواسته مهم است زیرا از طریق لغو حجاب اجباری و ارتباط دادن آن به اشکال مختلف ستم و استثمار زنان، جنبش زنان و حق خواهی همه ما می‌تواند در شکل دادن مبارزات بزرگ‌تر نقش مهمی بازی کند. علاوه بر این، ما باید خواهان پایان دادن به جنگ‌های ارتجاعی در منطقه خاورمیانه، جدایی دین از دولت، پایان بخشیدن به سرکوب ملیت‌های منطقه، زدودن فقر، لغو قوانین خشونت آمیز از جمله سنگسار و اعدام باشیم. جنبش زنان و هر جنبشی که معتقد به حق حیات انسان باشد امروز می‌تواند و باید نقش مهمی را برای رهبری کردن این خواسته‌ها در دست بگیرد.»

او در پایان به نمونه‌های مهمی از فعالیت مردان در کمپین‌های علیه خشونت ناموسی پرداخت؛ از جمله درباره فعالیت گروه مردان جوان فلسطینی به نام «دم میوزیک» حرف زد که یکی از تولیدات هنری آنها به قتل‌های ناموسی اختصاص داشته است.

شهرزاد مجاب اشاره کرد که چگونه حتی فمینیست‌های سرشناس خاورمیانه به این جوانان اعتراض کردند؛ زیرا استفاده از مفهوم قتل ناموسی در موسیقی‌شان را باعث دامن زدن به نژادپرستی علیه دنیای عرب و کلیشه‌سازی از عرب‌ها می‌دانستند. این محقق بار دیگر تاکید کرد که با چنین استدلالی موافق نیست، زیرا این استدلال باعث می‌شود مبارزات علیه خشونت‌های ناموسی شکل گسترده پیدا نکند و نتوان آنها را با توجه به عوامل مهمی از جمله دولت، دین و سرمایه‌داری بررسی کرد.

در همین زمینه:

قوانین شرافت و ناموس چطور عوض می‌شوند؟ نگاه به تجربه ایتالیا