شهزاده سمرقندی – درگذشت محمدجان شکوری، زبان‌شناس و ادیب باسابقه تاجیک دنیای فرهنگی تاجیکستان را تکان داد.

با اینکه استاد محمد جان شکوری در سن هشتاد و هفت‌سالگی درگذشت و پیش از آن هم، حدود دو سال از ضعیف شدن حافظه خود رنج ‌برد، خبر درگذشت او برای بسیاری از علاقمندان به زبان و ادبیات فارسی‌ ناگوار بود.

محمدجان شکوری را نه تنها در تاجیسکان بلکه در سراسر آسیای میانه و در دیگر کشور‌های فارسی‌زبان نیز می‌شناختند و از فعالیت‌های او در راه به هم آوردن و نزدیک کردن سه شاخه زبان پارسی آشنایی داشتند. به ویژه مجموعه مقالات «خراسان است اینجا» که در سال ۱۹۹۶ منتشر شد به تاریخ و پیوند زبان تاجیکی با تاریخ و فرهنگ ایران امروز اختصاص داشت. این مجموعه مقالات در دنیای روشنفکری تاجیک جریان تازه‌ای را بر پا کرد. این مقاله تابوی «ایران‌دوستی» را که در زمان شوروی ریشه دوانده بود رو کرد و روشنفکران روس‌گرای تاجیک به شدت از آن انتقاد ‌کردند.

محمدجان شکوری یکی از روشنفکران مهم تاجیک بود که از پذیرفتن خط فارسی در تاجیکستان با صراحت صحبت می‌کرد و هیچ ترسی از پیامد‌های آن نداشت. وی معتقد بود که تاجیکان برای رفع برخی از اشکال‌های زبانی و‌‌ رها شدن از لغات و ساختار زبان روسی در زبان مادرس‌شان، باید به خط فارسی بنویسند و بخوانند. وی اما معتقد بود که این روند باید آرام و در درازمدت صورت بگیرد تا همه مردم بتوانند آمادگی پذیرش و فراگیری آن را داشته باشند.

در سوگ محمدجان شکوری بسیاری از روشنفکران تاجیک و فارسی‌زبان یادنامه‌ نوشته‌اند  یکی از این یادنامه‌ها نوشته باقر معین، روزنامه‌نگار و رییس سابق بی‌بی‌سی فارسی است که در جدید آنلاین منتشر شده. باقر معین به عنوان فردی که از فرهنگ و زبان تاجیکی سال‌هاست که پشتبانی کرده و آشنایی نزدیک با محمدجان شکوری داشته، در این مقاله چنین می‌نویسد: «و سه بخارا در ذهن داشت: یکی بخارای باستانی دیروز که زمانی خاستگاه فکر و هنر بود و بر سرزمین‌های دیگر روشنایی و فرهنگ می‌تابانید؛ یکی بخارای امروز، که پیکره‌ای است با معماری‌های زیبا برای گردشگران؛ و یکی بخارایی که باید در دوشنبه پدید آید.»

باقر معین، که با چهره‌های مهم تاجیک نشست و برخاست دارد و با تلاش او بخش تاجیکی در بی‌بی‌سی جهانی راه‌اندازی شد، از آشنایی‌اش با محمد جان شکوری چنین می‌نویسد: «در سال ۱۹۹۱ که برای نخستین بار به دوشنبه رفتم با کسانی چون جلال اکرامی، ساتم الغ‌زاده، کمال عینی، محمد عاصمی و لایق شیرعلی و کمی بعد‌تر با شکوری آشنا شدم. آن‌ها برای من مظهر آن بخارایی بودند که من همیشه در دل داشتم.»

محمدجان شکوری در کارنامه خود بیش از صد مقاله و کتاب نوشته که از مهم‌ترین آن‌ها «هر نکته جای و هر سخن مقامی دارد»، «خراسان است اینجا»، «سرنوشت فارسی- تاجیکی فراروی در سده بیست»، «صدر بخارا»، «روشنگرد بزرگ» و «فتنه انقلاب بخارا»ست.

محمدجان شکوری پسر صدر زیا، قاضی و از روشنفکران خوشنام بخاراست که یکی از پشتبان‌های روشنفکران و طرفداران حرکت جدید در امارت بخارا بود.

رادیو زمانه چند گفت‌وگوی ویژه با این چهره ماندگار در فرهنگ فارسی انجام داده که می‌توانید از طریق فایل‌های صوتی زیر گوش دهید:

بخش نخست گفت‌وگو با محمد جان شکوری، ادیب و تاریخدان تاجیک

بخش دوم و پایانی گفت‌و‌گو شهزاده سمرقندی با محمد جان شکوری، ادیب و تاریخدان تاجیک

محمدجان شکوری در یکی از همین گفت‌و‌گوها به شنوندگان رادیو زمانه گفته بود: «بسیار می‌خواهم که شنوندگان شما نسبت به تاجیکستان حسن توجه داشته باشند. دقت مخصوص داشته باشند که اینجا یکی از پاره‌های اصیل سرزمینی تاریخی ایرانی‌تباران است، و اکنون لازم است که این سرزمین را، این پاره را که خراب شده بود، باز آباد کنیم. دقت خوانندگان و شنوندگان شما، حسن توجه آن‌ها به ما کمک خواهدکرد. »

محمدجان شکوری بخارایی در فوریه ۱۹۲۵ در شهر بخارا به دنیا آمد و ۱۶  سپتامبر ۲۰۱۲ در بیمارستان ایرانی-تاجیکی ابن سینا در شهر دوشنبه درگذشت. محمدجان شکوری در سال‌های آخر زندگانی‌اش تحت نظارت پزشکان ایرانی و بریتانیایی قرار داشت.

پیکر او امروز دوشنبه در مزار لوچاب، که محل دفن چهره‌های برجسته تاجیک است به خاک سپرده شد. در مراسم خاکسپاری این چهره شناخته‌شده فرهنگ تاجیک صد‌ها نفر گرد هم آمدند. با شهاب الدین فرخیار، نویسنده و روزنامه‌نگار ایرانی مقیم تاجیکستان که در این مراسم حضور داشته، گفت‌وگویی انجام داده‌ام.

شهاب الدین فرخیار گفت با اینکه مراسم خاکسپاری مرحوم محمدجان شکوری بسیار ساده و بدون برنامه‌ریزی انجام شد، نمایندگان سفارتخانه‌های ایران و افغانستان نیز در این مراسم حضور داشتند.

شهاب الدین فرخیار که سال‌هاست در تاجیکستان به‌سر می‌برد و از سال‌های پرسترایکو تاکنون ناظر تحولات فرهنگی در این کشور است در گفت‌وگو با رادیو زمانه از کارنامه محمدجان شکوری و همین‌طور از کمک‌های ایرانیان در دوران بیماری ایشان سخن گفت.‌  این گفت‌و‌گو را از طریق فایل صوتی می‌توانید بشنوید:

عکس‌ها: مبارک شریف؛ مراسم تشییع استاد محمد جان شکوری.

در همین زمینه:
محمدجان شکوری، استاد ادبيات فارسی و نويسنده تاجيک درگذشت، بخش خبر، زمانه
استاد شکوری جان سپرد، باقر معین، جدید آنلاین