امید مهرداد ـ روی این نکته امروز تقریباً توافق وجود دارد که سیاست‌های جمهوری اسلامی درباره حجاب موفق نبوده است. در طی این سال‌ها نوعی فرهنگ مقاومت در میان زنان و مردان جوان علیه ایدئولوژی رسمی به وجود آمده است. اگرچه اشتباه است آن را مقاومتی آگاهانه و سیاسی قلمداد کنیم، اما نمی‌توان انکار کرد که این «پس‌زنی» و «سرپیچی» در میان جامعه و خصوصاً جوانان وجود دارد و این خود بزرگترین ضربه به ایدئولوژی رسمی جمهوری اسلامی است.
ناکامی فرهنگی و اجتماعی جمهوری اسلامی در قبال مسئله حجاب روشن‌ترین نماد شکست سی سال اسلامی‌سازی جامعه بوده است. حکومت تنها و تنها با فشار‌ها و برخورد‌های پلیسی می‌تواند این ایدئولوژی را دست کم در ظاهر حفظ کند. امروز در عرصه‌های مختلف اجتماعی می‌بینیم زنان و مردان و به خصوص دختران جوان از الگو‌های متفاوت رفتاری پیروی می‌کنند که هیچ نسبتی با ایدئولوژی مسلط ندارد.
به نظر می‌رسد سیاست یکسان‌سازی لباس در محیط‌های کاری و آموزشی که اخیراً مطرح شده، بخشی از سیاست حکومت برای تحمیل حجاب و حذف کامل آزادی پوشش است، اما چرا حکومت ایران بی‌وقفه به مسئله پوشش می‌پردازد؟ سیاست اخیر یکسان‌سازی پوشش چه معانی و پیامدهایی در بر دارد؟
فردیت، تمامیت‌خواهی، ایدئولوژی اسلامی
جمهوری اسلامی حکومتی تمامیت‌خواه است به این معنا که می‌کوشد تمام نیروی جامعه مدنی را تحلیل ببرد و آن را درون دولت هضم کند. جمهوری اسلامی هر نوع آزادی را در جامعه، خطری بالقوه برای خود حساب می‌کند.
حکومت‌های تمامیت‌خواه معمولاً دارای ایدئولوژی به نسبت یکپارچه و جامعی هستند و سعی می‌کنند تک تک افراد جامعه را درون ایدئولوژی خود حل کنند. ایدئولوژی‌های تمامیت‌خواه معمولاً جامعه را به مثابه یک کل و همچون قبیله‌ای بزرگ در نظر می‌گیرند که افراد باید در آن از قاعده‌ها و رفتارهای مشابهی پیروی بکنند.
در چنین حکومت‌هایی «فردیت» و هرگونه جلوه‌نمایی فردی خطری برای ایدئولوژی رسمی محسوب می‌شود چرا که این جلوه‌نمایی‌ها تخطی از هنجارهای ایدئولوژی حاکم است. روح و جسم افراد جامعه در حکومت‌های تمامیت‌خواه باید در اختیار حکومت و ایدئولوژی رسمی باشد. این ایدئولوژی همچون پلیسی نامرئی است که تک تک افراد جامعه را چک می‌کند. آنان یا باید هر روز خود را با آن تطبیق دهند و یا خود را در معرض خطر حمله و سرکوب حکومت قرار دهند.
ناکامی فرهنگی و اجتماعی جمهوری اسلامی در قبال مسئله حجاب روشن‌ترین نماد شکست سی سال اسلامی‌سازی جامعه بوده است. حکومت تنها و تنها با فشار‌ها و برخورد‌های پلیسی می‌تواند این ایدئولوژی را دست کم در ظاهر حفظ کند. امروز در عرصه‌های مختلف اجتماعی می‌بینیم زنان و مردان وبه خصوص دختران جوان از الگو‌های متفاوت رفتاری پیروی می‌کنند که هیچ نسبتی با ایدئولوژی مسلط ندارد.
حجاب یکی از پایه‌‌های اصلی ایدئولوژی جمهوری اسلامی است. مهدی خلجی پژوهشگر مسائل اسلامی در این زمینه می‌گوید: «شاید بتوان گفت جمهوری اسلامی سه رکن دارد: آمریکاستیزی، اسرائیل‌ستیزی و حجاب. اگر یکی از این پایه‌ها فروریزد بنای ایدئولوژیک جمهوری اسلامی فروخواهد پاشید. خواست آزادی حجاب، بی‌تردید خواستی براندازانه است. به این شکل است که آزادی زن در ایران به موضوعی یک‌سره سیاسی بدل می‌شود».
یکسان‌سازی پوشش در محیط‌های کاری و دانشگاهی نیز سیاستی دیگر در جهت شکستن فردیت و نشانه‌های فردی است. مدل لباس و مو و آرایش و به طور کلی «تن»، فردی‌‌ترین دارایی هر فرد است. یکسان‌سازی پوشش معنایی جز درهم‌شکستن این دارایی شخصی و ادغام آن در ایدئولوژی رسمی ندارد.
گسترش سرکوب از خیابان تا سینما
پس از گذشت سی سال از عمر جمهوری اسلامی، مسئله پوشش هنوز یکی از دغدغه‌های اجتماعی دولت است. اخیراً دامنه برخورد‌های نیروی انتظامی با زنان «بد‌حجاب» به سینما هم کشیده شده است.
بازیگران و سینماگران در طول دوره اصلاحات با بهره بردن از آزادی‌های نسبی آن دوران تا حدی زیاد از هنجارهای تعریف‌شده پوشش در جمهوری اسلامی فاصله گرفتند، اما اخیراً نیروی انتظامی تلاش می‌کند محدودیت‌های جدیدی را بر اهل سینما اعمال کند. به موازات طرح برخورد با پوشش نامناسب در شهرهای بزرگ مسئولان نیروی انتظامی انتقاد از پوشش بازیگران سینما را شدت داده‌اند. به عنوان مثال بهمن کارگر معاون اجتماعی ناجا در این زمینه می‌گوید: «برخی از زنان هنرمند به جشنواره‌هایی مانند کن می‌روند و با کشف حجاب و لباس با مرد نامحرم دست می‌دهند. این فرد می‌تواند الگو باشد؟ ما انقلاب کردیم چطور سینماگران صدایشان در این مورد در نمی‌آید آن وقت یک هنرمند وقتی راجع به زن در سینما اظهار نظر می‌کند کلی سر و صدا ایجاد شده و صدای خیلی از این افراد در می‌آید اما چرا این زن که با این قیافه در جشنواره‌های خارجی حاضر می‌شود صدای هیچ سینماگری در نیامد. دختران ما باید از این افراد الگو بگیرند؟» او در ادامه می‌افزاید هر جشنواره و جشنی که بر مبنای ارز‌ش‌ها نباشد تعطیل می‌شود.
علاوه بر برخورد‌های نیروی انتظامی با «بدحجابی» در میان زنان و مردان، اخیرا زمزمه‌هایی درباره یکسان‌سازی پوشش در محیط‌های کاری و دانشگاهی شنیده می‌شود. مجموعه این برخوردها و طرح‌ها را باید اجزای به‌هم‌پیوسته سیاستی کلی در نظر گرفت که قصد دارد خاطره آزادی‌های نسبی دوره اصلاحات را به طور کامل از ذهن جامعه بزداید.
لباس فرم برای دانشجویان و کارمندان
در اواخر سال گذشته زهرا عباسی مدیر کل دفتر امور زنان و خانواده وزارت کشور از اجرای فاز نخست طرح مد و پوشش مشاغل در استان تهران خبر داد و تاکید کرد این به معنای یکسان‌سازی پوشش نیست. عباسی در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر درباره طرح‌ها و رنگ‌های لباس مشاغل گفت: «رنگ‌ها و طرح‌هایی در نظر گرفته می‌شود که متناسب با شئونات خانم‌ها باشد و مطمئناً از رنگ‌های تند که زیبنده محیط کار نیست استفاده نخواهد شد.» وی در ادامه افزود: «پوشش بانوان در محیط‌های کاری باید به گونه‌ای باشد که امنیت محیط کاری تامین شود و به جای خودنمایی شخصیت معنوی زنان مورد توجه قرار گیرد.»
به موازات این اظهار نظر، آذر نظری مشاور امور بانوان استانداری تهران از اتمام طراحی و نهایی شدن لباس فرم کارکنان استانداری و فرمانداری استان تهران خبر داد. نظری با اشاره به اینکه در این طراحی از نظرات کارشناسان و کارکنان استانداری تهران استفاده شده است افزود: «با اکثریت آرا (۸۵ درصد) رنگ سرمه‌ای به عنوان رنگ قالب لباس فرم کارکنان استانداری و فرمانداری‌های تهران انتخاب شده است.» او در ادامه می‌افزاید سازمان‌ها و نهادهای دولتی می‌توانند بر اساس توزیع فرم‌های نظرسنجی در میان کارکنان خود، نوع دوخت و الگوی لباس‌های فرم را انتخاب کنند.
حکومت‌های تمامیت‌خواه معمولاً دارای ایدئولوژی به نسبت یکپارچه و جامعی هستند و سعی می‌کنند تک تک افراد جامعه را درون ایدئولوژی خود حل کنند. ایدئولوژی‌های تمامیت‌خواه معمولاً جامعه را به مثابه یک کل و همچون قبیله‌ای بزرگ در نظر می‌گیرند که افراد باید در آن از قاعده‌ها و رفتارهای مشابهی پیروی بکنند.
در اوایل سال جاری، حشمت پازوکی، مسئول امور بانوان شهرستان پاکدشت از اجرای طرح یکسان‌سازی پوشش بانوان شاغل در اداره‌های این شهرستان خبر داد. وی افزود: «طرح یکسان سازی پوشش بانوان شاغل هم اکنون در استانداری تهران اجرا شده که با برنامه ریزی و هماهنگی‌های به عمل آمده، این طرح به زودی در ادارات شهرستان پاکدشت نیز اجرا خواهد شد.»
در ماه جاری عبدالرضا سیف معاون فرهنگی دانشگاه تهران نیز از طرح جدید حجاب برای کارمندان و دانشجویان این دانشگاه خبر داد که از سال تحصیلی آینده اجرا خواهد شد. وی افزود دانشگاه تهران با مطالعه نوع پوشش و لباس فرم در برخی از دانشگاه‌های دنیا، منطبق بر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی لباس فرمی برای دانشجویان و کارمندان این دانشگاه طراحی کرده است. سیف افزود: «لباس‌هایی که طراحی می‌شود براساس الگوی ایرانی اسلامی بوده و ظواهر زننده غربی را ندارد یعنی لباس آقایان آستین کوتاه، یقه باز یا غیر متعارف نیست و لباس خانم‌ها هم مانتوهای گشادتر و به جای شال و روسری از مقنعه با رنگ‌هایی در شان دانشگاه است.»
او در ادامه می‌گوید: «با توجه به مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی دانشجویان، کارمندان و استادان در محیط دانشگاه نباید از روسری و شال استفاده کنند و در محیط کار سادگی را رعایت کنند این موارد در دانشگاه مطرح شده و سپس اجرایی می‌شود.»