رژیم عمر بشیر فرصت داشته تا خود را بر یک ساختار پیچیده متکی کند. اسلامیسم چسب ایدئولوژیک و مَنِشی این ساختار است. عمر بشیر رفته، اما ساختار اسلامگرا سر جای خود باقی است. معترضان سودانی که چند هفته پیش موفق به سرنگونی عمر البشیر از قدرت شدند، می‌گویند مادامی که دولت پنهان اسلامگرا در سودان کاملاً برچیده نشده، انقلاب آنها ادامه دارد. آسوشیتدپرس در گزارشی به این موضوع پرداخته است.
پافشاری معترضان بر ادامه تحصن در برابر مقر فرماندهی ارتش، تنش‌هایی را با شورای نظامی انتقالی ایجاد کرد و به استعفای سه تن از اعضای اسلام‌گرای این شورا در ماه گذشته منجر شد، زیرا معترضان حاضر به دیدار با آنها نبودند.
یک حزب سیاسی اسلامی سودان هم گفت معترضان به جلسات آنها هجوم برده‌اند و بیش از ۶۰ عضو این حزب در درگیری‌ها زخمی شده‌اند.
یک روحانی اصول‌گرا نیز به خاطر ترس از افزایش خشونت‌ها، تظاهرات حمایت از قانون اسلامی در سودان را لغو کرد.
تنش میان معترضان دموکراسی‌خواه و اسلام‌گرایان می‌تواند گذار به حاکمیت مدنی را که موضوع گفت‌و‌گوهای پرتنش میان معترضان و ارتش سودان است، کندتر کند. همچنین این احتمال وجود دارد که قدرت‌های منطقه‌ای نظیر مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی را به معادلات قدرت در سودان وارد کند.
این کشورها به دنبال مقابله با گروه‌های اسلامگرا در منطقه هستند، در حالی که قطر و ترکیه از این گروه‌ها حمایت می‌کنند.
کودتای نظامی ۱۹۸۹ که به قدرت گرفتن البشیر منجر شد از سوی حسن الترابی، یک روشنفکر کاریزماتیک پشتیبانی شد. الترابی جنبش اسلامی مدرن سودان را پی‌ریزی کرد. او از ترس واکنش کشورهای غربی، انقلاب اسلامی خود را ذیل یک کودتای نظامی پیش برد و حتی ترتبیی داد که خودش برای مدتی کوتاه بازداشت شود تا نقشش در کودتا مخفی باقی بماند.
دولت سودان، با رهبری الترابی، نسخه‌ای سخت‌گیرانه از قانون اسلامی را در دهه ۱۹۹۰ به اجرا گذاشت که شامل مجازات‌هایی نظیر قطع عضو و سنگسار نیز می‌شد و حقوق زنان را به شدت محدود می‌کرد.
دولت، مجاهدینِ خودجوش یا جنگجویان مقدس را در مبارزه با مسیحیان و روح‌باوران سودان جنوبی به خدمت گرفت و برای تحمیل کردن احکام اسلامی در قلمروی خود، طیفی از شبه‌نظامیان اسلامی را به وجود آورد. دولت همچنین از شبه‌نظامیان اسلام‌گرای سراسر جهان از جمله اسامه بن‌لادن استقبال کرد تا اینکه تحت فشارهای بین‌المللی در سال ۱۹۹۶ ناچار به اخراج این چهره شناخته‌شده اسلامگرا و رهبر القاعده شد.
البشیر و الترابی بعداً دچار اختلاف شدند اما البشیر حتی وقتی در دهه اول قرن بیستم رویکردی عملگراتر اتخاذ کرد، همچنان به اسلام سیاسی متعهد ماند.
روزالیند مارسدن، یک کارشناس مسائل سودان می‌گوید که البشیر و جنبش اسلامی هر کاری از دستشان برمی‌آمد برای «خلق یک دولت پنهان اسلامی» انجام دادند، از جمله نیروهای امنیتی متعدد و احزاب شبه‌نظامی در سایه را بنیان نهادند.
به گفته مارسدن، این دو همچنین ارتش و سایر نهادهای دیگر نظام را سیاسی کردند و به خودی‌های رژیم اجازه دادند کنترل بخش‌ها و شرکت‌های اصلی اقتصادی را به دست بگیرند:
«این دولت پنهان اسلامی یک مانع دشوار در برابر تغییری واقعی است.»
مشخص نیست اسلام‌گرایان خارج از بدنه دولت تا چه میزان مورد حمایت قرار می‌گیرند. سودان آخرین بار در سال ۱۹۸۶ انتخابات آزاد برگزار کرد و در آن انتخابات، جبهه اسلامی ملی الترابی با فاصله زیاد از دو حزب اصلی سودان در مقام سوم قرار گرفت. احتمالاً این نمایش ضعیف باعث شد که الترابی سه سال بعد برای انقلاب اسلامی خود رویکردی از بالا به پایین اتخاذ کند.
الترابی بعد از افزایش اختلاف‌هایش با البشیر در سال ۱۹۹۹، حزب کنگره مردمی را پایه‌ریزی کرد. این حزب برای سال‌ها بخشی از اپوزیسیون این کشور محسوب می‌شد تا اینکه یک سال پس از مرگ الترابی، این حزب در سال ۲۰۱۷ به دولت البشیر ملحق شد. حزب کنگره مردمی به طور رسمی از اعتراضات علیه البشیر حمایت نکرد اما سرکوب معترضان را که به کشته شدن ۱۰۰ نفر منجر شد، مورد انتقاد قرار داد.
ابوبکر عبدالرازق، یک عضو ارشد حزب کنگره مردمی گفت که این گروه در میان معترضان بوده و در جریان سرکوب «شهید» داده است. او تهدید کرد که اگر البشیر برای متفرق کردن تحصن‌کنندگان به زور متوسل شود، این حزب از بدنه دولت خارج شود.
حزب کنگره ملی هفته گذشته جلسه‌ای داشته که بنا بر گفته‌ها از سوی معترضان مورد هجوم واقع شده است. شورای نظامی انتقالی و همین‌طور انجمن شاغلان سودان که رهبری اعتراضات علیه البشیر را بر عهده داشت، این خشونت را محکوم کردند. معترضان اما اغلب در راهپیمایی‌ها و اعتراضات خود شعارهایی علیه اسلام‌گرایان سر می‌دهند و آنها را با واژه عامیانه و تحقیرکننده «کیزان» خطاب قرار می‌دهند.
ویلو بریج، استاد دانشگاه نیوکسل که کتابی درباره الترابی و اسلام‌گرایان سودان نوشته، می‌گوید:
«بیشتر گروه‌های اسلامگرا از نقش قوی ارتش در دوره گذار حمایت می‌کردند، احتمالاً به این خاطر که آنها را یک محافظ بالقوه علیه سکولارهای نیروهای اپوزیسیون آزادی و تغییر می‌دیدند.»
عبدالحی یوسف، یک روحانی محافظه‌کار افراطی در خارطوم که پیروان متعددی نیز دارد، اواخر آوریل در نماز جمعه جنبش اعتراضی را متهم کرد که می‌خواهد «اراده خود را بر مردم تحمیل کند.»
این روحانی پرسید:
«آیا به خیابان‌ها آمدید تا قانونی معارض با هویت مردم را تحمیل کنید و شریعت الهی را از دولت جدا کنید؟»
یوسف نقشه راه گذار به حاکمیت مدنی را که از سوی معترضان پیشنهاد شده رد کرد و از ارتش خواست از نقش اسلام در دولت محافظت کند. او کمی بعد خواستار یک راهپیمایی توده‌ای در حمایت از شریعت شد اما بعدتر گفت شورای نظامی تضمین داده که قانون اسلامی برچیده نخواهد شد و این تظاهرات را لغو کرد.
شورای نظامی از سوی ژنرال عبدالفتاح البرهان، یک غیراسلام‌گرای نادر در میان سران نظامی سودان اداره می‌شود. سه عضو اسلامگرا در ماه گذشته، تحت فشار معترضان استعفا دادند، زیرا معترضان می‌گفتند این چهره‌ها به البشیر بسیار نزدیک بوده و در جنایات او همدست بوده‌اند.
البشیر در حال حاضر در کنار عده‌‌ای دیگر از مقامات عالی‌رتبه سابق سودان در زندان به سر می‌برد.
دو طرف هنوز باید بر سر نقشه راهی برای گذار به حاکمیت مدنی به توافق برسند و معترضان گقته‌اند تا گرفتن کامل قدرت از نظامیان و انتقال آن به یک شورای مدنی به تحصن خود ادامه خواهند داد.
در یک راهپیمایی گسترده که پنج‌شنبه گذشته ۲ آوریل برگزار شد، معترضان شعار می‌دادند:
«برهان کثیف، کی آوردش؟ اسلامیست‌ها.»
ماردسن، کارشناس مسائل سودان می‌گوید:
«هر گسست تمیزی (از رژیم سابق) نیازمند برچیدن شبه‌نظامیان اسلام‌گرای در سایه و اصلاح کامل بخش امنیتی تحت نظارت غیرنظامیان است. این فرایند احتمالا چند وقتی طول می‌کشد زیرا ایجاد دولت پنهان در طی ۳۰ سال رخ داده است.»