شهرزاد فرامرزی خبرنگار ایرانی که بیش از سی سال تحولات خاورمیانه را برای خبرگزاری آمریکایی آسوشیتدپرس تهیه می کند در گزارشی برای الاهرام مصر به بررسی روابط ایران و سوریه پرداخت است.
برای بیش از سه‌دهه جمهوری اسلامی میلون‌ها دلار کمک مالی در سوریه سرمایه‌گذاری کرد. معاهده‌های بازرگانی و همکاری‌های نظامی و امنیتی منعقده شده و پای ایران و سپاه به مناقشه عرب‌ها و اسرائیل باز شد.
از زمان استقرار جمهوری اسلامی، رهایی فلسطین از ستم اسرائیلی‌ها به یکی از شاخص‌ترین شعارهای این نظام بدل شده است. رئیس جمهوری حافظ اسد و پسرش بشار که از سال ۲۰۰۰ جانشین پدر شد، در تمام این سال‌ها اجازه دادند تا ایران از سوریه به عنوان گذرگاهی برای رساندن اسلحه و دیگر کمک‌ها به حزب الله در لبنان کمک کند.
کمک‌هایی که منجر شد تا ایران به خط مقدم سیاست‌های منطقه‌ای وارد شود و نه تنها به مشکلی برای آمریکا و اسرائیل مبدل شود که حتی برخی دیگر از کشورهای عرب، به ویژه عربستان سعودی را با چالش مواجه کند. عربستان، ایران شیعی را تهدیدی مستقیم علیه منطقه اکثرا سنی خاورمیانه می‌داند.
در میان کشورهای عربی و در تمام سالهای جنگ ایران و عراق، سوریه تنها متحد عربی تزلزل‌ناپذیر ایران بود. امروز اما با چشم‌انداز سرنگونی بشار اسد همه آن سرمایه گذاری‌ها و تلاش‌های استراتژیک ایران در سوریه به خطر افتاده است. از همه مهم‌تر موقعیت ایران در منطقه و در درون خود کشور است که منزوی و متزلزل خواهد شد.
در میان کشورهای عربی و در تمام سالهای جنگ ایران و عراق، سوریه تنها متحد عربی تزلزل‌ناپذیر ایران بود. امروز اما با چشم‌انداز سرنگونی بشار اسد همه آن سرمایه گذاری‌ها و تلاش‌های استراتژیک ایران در سوریه به خطر افتاده است
آیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی موضع خود را در قبال تحولات سوریه به روشنی عنوان کرد: “موضع ما روشن است هر جا که جنبشی اسلامی، مردمی و ضد امریکایی است، ما از آن حمایت خواهیم کرد.” او بدون نام بردن مستقیم سوریه گفت: “اگر در جایی جنبشی آمریکا و اسرائیل را خشنود کرده است ما از آن حمایت نمی‌کنیم. هر جا آمریکا و اسرائیل برای سرنگونی نظامی یا اشغال سرزمینی وارد صحنه شوند ما در مقابل آن‌ها خواهیم بود.”
در ابتدای اعتراضات در سوریه اسرایل و آمریکا از ادامه کار اسد خرسند بودند. حتی هیلاری کلینتون وزیر امورخارجه آمریکا بشار اسد را فردی اصلاح‌طلب معرفی کرد. آن‌ها امیدوار بودند که یک اسد تضعیف شده می‌تواند یک ضربه جدی و آغازی برای یک معامله بزرگ باشد. باقی ماندن اسد در قدرت در ازای عدم حمایت از حزب‌الله و حماس و دور‌تر شدن از ایران. اما از زمانی که اسد تن به چنین معامله‌ای نداد، فشارهای آمریکا هم آغاز شد.
استراتژی امریکا برای تضعیف اسد در اسناد سفارت این کشور که توسط ویکی لیکس منتشر شد به صورت پررنگی دیده می‌شود. بر اساس این سند یکی از دیپلمات‌های آمریکایی از گزارش‌هایی – هرچند اغراق آمیز – سخن می‌گوید که ایران در تلاش برای شیعه کردن و تغییر مذهب سنی‌های فقیر سوریه است. این دیپلمات پیشنهاد می‌دهد تا ایالات متحده هماهنگی‌های بیشتری با مصر و عربستان برای توجه دقیق‌تر به مسائلی که در منطقه می‌گذرد، داشته باشد.
نگرانی بیشتر تهران این است که سقوط اسد می‌تواند زمینه ساز سقوط حکومت ایران باشد. در حال حاضر نفوذ ایران در منطقه بسیار کم شده است. حماس، گروهی که سالهای ایران از آن حمایت می‌کرد این روز‌ها راه خود را از “محور مقاومت” کج کرده است.
قیام‌های بهارعربی تصویر شکوه‌مند عمومی جهان عرب در خصوص اینکه ایران مدافع خود و بی‌اعتنا به ایالات متحده است را تخریب کرده است. عرب‌ها اکنون در حال مبارزه برای برپایی حکومت‌های مبتنی بر دمکراسی هستند و به انجام اصلاحات در کشورهای خود فکر می‌کنند.
پیش از آنکه بحران سوریه به وضعیت فعلی درآید، ایران درخواست میانجی‌گری میان گروه‌های مخالف بشار اسد و حکومت سوریه را ارائه داده بود. پیشنهادی که به سرعت از سوی اخوان المسلمین سوریه که یکی از تند‌ترین مواضع را نسبت به ایران دارد رد شد.
در حال حاضر به نظر می‌رسد ایران می‌خواهد سیاست صبر و انتظار را در مورد سوریه در پیش بگیرد. گرچه مسلح کردن مخالفان اسد توسط عربستان و قطر موضوعی است که ایران را نگران کرده است
در حال حاضر به نظر می‌رسد ایران می‌خواهد سیاست صبر و انتظار در پیش بگیرد یعنی همان راهی که اسرائیل و غرب در پیش گرفته‌اند. گرچه مسلح کردن مخالفان اسد توسط عربستان و قطر موضوعی است که ایران را نگران کرده است.
اسد هنوز پایگاههای گسترده‌ای در سوریه دارد. علوی‌ها، مسیحی‌ها، بسیاری از کرد‌ها و حتی عربهای سنی به عنوان مثال بازرگانان و بازاری‌های سنی و اقلیت‌های دیگری در سوریه هنوز حامی اسد هستند. بسیاری از دیگر گروه‌های سنی که هنوز پشت سر اسد هستند کسانی هستند که از آینده کشور نگران هستند. کسانی که از بروز یک جنگ داخلی و انتقام‌ها بیمناک هستند و یا حتی یک جنگ خارجی.
گرچه به ندرت شواهدی از کمکهای مستقیم نظامی ایران برای سرکوب تظاهر کنندگان سوری دیده می‌شود اما شواهدی هست که نمایان‌گر کمکهای سرویس‌های اطلاعاتی ایران به حکومت سوریه است.
شاهین نوربخش از فعالان و وبلاگ نویسان ایرانی ساکن لبنان می‌گوید که ایران در حال هک کردن ایمیل‌های مخالفان حکومت اسد و جاسوسی سایبری است. وی می‌گوید که “حکومت سوریه نیاز چندانی به کمکهای نظامی و سلاح ندارد زیرا که ارتش سوریه با یک گروه نظامی پیچیده روبه‌رو نیست. مخالفت‌های محلی بیشتر در شبکه‌های اجتماعی اینترنت صورت می‌گیرد.” جایی که ایران می‌تواند به حکومت سوریه یاری رساند.
حتی کمکهای نظامی ایران که تحلیل‌گران به آن باور دارند در حد مشاوره دادن به نیروهای نظامی و سرویس‌های اطلاعاتی سوریه است. بر اساس آن‌چه که یک مقام وزارت امورخارجه ایران چند ماه پیش اعلام کرد، ایران تجربه‌های خود را از نحوه رویارویی با معترضان، که در جریان جنبش سبز کسب کرده بود در اختیار دولت سوریه قرار می‌دهد.
فرمانده نیروی قدس، بازوی خارجی سپاه پاسداران چند هفته پیش دیداری از سوریه داشت. گرچه برخی‌ها می‌گویند که در جریان حوادث یک‌سال اخیر سوریه قاسم سلمیانی چهار بار به این کشور سفر داشته و حتی یک‌بار با بشار اسد هم دیداری داشته است.
سپاه پاسداران یکی از مهم‌ترین نهادهای نظام جمهوری اسلامی با منابع گسترده اقتصادی و مالی در سراسر کشور و مسئول پیش‌برد اهداف ایران در کشورهای “حساس” است. کشورهایی نظیر عراق، افغانستان، لبنان و سوریه، سفرای ایران در این کشور‌ها اعضای پیشین سپاه پاسداران هستند و نه دیپلمات‌های حرفه‌ای برگزیده از سوی وزارت امورخارجه.
ایران دارای پایگاههای نظامی شناخته شده و مخفی در سوریه است. بزرگ‌ترین پایگاه در “الزبدانی” است، پایگاهی قرار گرفته بر قله کوه‌ها و در نزدیکی مرز لبنان
سپاه پاسدران که زیر نظر آیت الله خامنه‌ای فعالیت می‌کند همچنین عهده‌دار سیاست‌های ایران در قبال ایالات متحده و مسئله هسته‌ای ایران است.
محمدرضا شیبانی سفیر کنونی ایران در دمشق یک دیپلمات با سابقه حضور در لبنان بود که در زمان اوج‌گیری بحران سوریه در ماه آگوست، به دستور مستقیم سپاه قدس به عنوان سفیر ایران در سوریه آغاز به کار کرد.
در حالی که ایالات متحده دارای پایگاههای نظامی در بیش از ۱۴۰ کشور جهان است. ایران دارای پایگاههای نظامی شناخته شده و مخفی در سوریه است.
دیرالزور در شرق سوریه و هم مرز با عراق جایی که اسرائیل در سال ۲۰۰۷ به یک راکتور هسته‌ای حمله کرد، یکی از پایگاههای نظامی ایران واقع شده است. اما بزرگ‌ترین پایگاه در “الزبدانی” است، پایگاهی قرار گرفته بر قله کوه‌ها و در نزدیکی مرز لبنان.
نیروهای ضد حکومت بشار اسد چند ماه پیش منطقه الزبدانی را تحت کنترل خود درآورده بودند و اکنون معلوم نیست با این وضعیت چه سرنوشتی برای پایگاه ایران رقم خورده است.
ایران علاوه بر این دارای یک پایگاه در نزدیکی ارتفاعات جولان است و وزارت دفاع ایران نیز در شهر دمشق دارای دفا‌تر و امکاناتی است.
کمکهای مالی ایران به سوریه در وضعیتی که نفت سوریه دچار تحریم شده است و پروازی به این کشور صورت نمی‌گیرد بسیار مهم است.
ایران خودرو یک کارخانه تولید خودرو با عنوان “سیامکو” در اطراف دمشق دارد. برخی‌ها معتقدند که این کارخانه تولیدات نظامی هم دارد گرچه نمی‌توان این ادعا را ثابت کرد.
بر طبق اسناد روزنامه هاآرتص اسرائیل، ایران دو ماه پیش یک کمک نقدی یک میلیارد دلاری به سوریه داشت. مبلغی که با توجه به تحریم‌ها برای دولت اسد بسیار ارزشمند بود و می‌توان با آن حقوق ده‌ها هزار کارمند و وفاداران اسد را پرداخت کرد.
بر اساس گزارش روزنامه هاآرتص، ایران همچنین کود شیمیایی و مواد خام صنعت پتروشیمی به سوریه صادر خواهد کرد و روزانه ۱۵۰ هزار بشکه نفت از سوریه برای مصارف داخلی و یا صدارات خریداری خواهد کرد. بدین‌گونه سوریه قادر خواهد بود تا به صادرات نفت خود ادامه دهد.
بر طبق اسناد روزنامه هاآرتص اسرائیل، ایران دو ماه پیش یک کمک نقدی یک میلیارد دلاری به سوریه داشت. مبلغی که با توجه به تحریم‌ها برای دولت اسد بسیار ارزشمند بود و می‌توان با آن حقوق ده‌ها هزار کارمند و وفاداران اسد را پرداخت کرد
در ده سال اخیر به‌ویژه یک‌سال اخیر ایران همه‌گونه حمایتی از سوریه انجام داده است و ایران بیش از حد آلوده مسائل داخلی سوریه شده است. جایی که در درگیری‌هایش تاکنون و به ادعای اپوزسیون، بیش از ۷ هزار نفر کشته شده‌اند.
ایران به خاطر فعالیت‌های هسته‌ای‌اش به خودی خود یک هدف برای حمله آمریکا و اسرائیل است. اگر اسد در سوریه سقوط کند احتمال این موضوع هم پر رنگ‌تر خواهد شد.
گرچه مقامات اسرائیلی از این موضوع هم سخن به میان آورده‌اند که اگر حکومت اسد در سوریه سقوط کند دیگر نیازی به حمله به ایران نیست.
اپوزسیون اسد گروه‌های ناهمگون، گیج و آموزش‌ندیده‌ای هستند در داخل و خارج از کشور. ارتش آزاد سوریه نیز از افسران تبعیدی و جداشدگان از ارتش سوریه است که نه سلاح‌های پیشرفته‌ای در اختیار دارند و نه بر منطقه‌ای مهم و استراتژیک کنترل دارند.
ایالات متحده – همچون اسرائیل – در مورد گروه‌های اسلام‌گرا همچون اخوان‌المسلمین و سلفی‌ها که در میان مخالفان هستند نگران است. چندی پیش هیلاری کلینتون وزیر امورخارجه آمریکا به بی‌بی سی گفت که ما همچنان مخالف دخالت نظامی در سوریه هستیم.
او گفت: “چه کاری می‌توانیم برای مسلح کردن گروه‌های مخالف انجام دهیم؟ اینکه تانک‌ها را روانه مرزهای سوریه با اردن، لبنان و یا ترکیه کنیم؟ نه ما چنین کاری نخواهیم کرد.”
علی مهتدی یک روزنامه نگار ایرانی ساکن پاریس می‌گوید که آمریکایی‌ها هیچ‌گونه اقدام نظامی انجام نخواهند داد تا زمانی که اپوزسیون به صورت یکپارچه و محکم امنیت اسرائیل را ضمانت نکند. او می‌گوید که:” آن‌ها اکنون در مرحله گفت‌وگو هستند.”
تریتا پارسی رئیس شورای ملی ایرانیان آمریکا (نایاک) هم می‌گوید: واضح است که اسرائیل از یک رژیم سنی رادیکال در هراس است. اما فکر می‌کنم ان‌ها امیدوارند تا رژیمی همچون عربستان سعودی را بر روی کار آورند. رژیمی که در درون کشور خود قرائت‌های رادیکال و سخت‌گیرانه اجتماعی و سیاسی دارد اما در عرصه منطقه‌ای همراه با منافع آمریکا و اسرائیل است.
پارسی می‌افزاید: به همان میزان که پول از عربستان به سمت سوریه سرازیر می‌شود ایدئولوژی عربستان نیز یه سمت سوریه راه باز می‌کند. موضوعی که از هم‌اکنون واکنش مردم و اقلیت‌ها را در سوریه برانگیخته و آن‌ها را نگران کرده است.
شما کسی را نمی‌بینید که عاشق اسد باشند. اما کسانی که از آینده پس از اسد، نگران هستند که حکومتی به وسیله اکثریت سنی‌ها و با حمایت عربستان بر روی کار آید بسیارند.
سقوط اسد در دمشق به معنای پایان نفوذ ایران در منطقه خواهد بود حداقل در کوتاه مدت. قطعنا یک جنگ فرقه‌ای – اگر نه یک جنگ تمام عیار – در منطقه رخ خواهد داد. هم اکنون هم یک جنگ نیابتی در سوریه میان ایران و بزرگ‌ترین رقیب منطقه‌ای‌اش عربستان در جریان است.
تریتا پارسی می گوید: برخلاف لیبی ، سوریه از اهمیت استراتزیک بالایی برخوردار است. در مرکز رقابت های قومی، مذهبی و منطقه‌ای نشسته است و پتانسیل آن را دارد که به گردابی برای قدرتهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، کوچک و بزرگ تبدیل شود.
اصلی‌ترین هدف عربستان سعودی از مداخله در سوریه، تغییر موازنه قدرت منطقه‌ای ایران است. عربستان نگران است و می‌خواهد از این طریق ایران را تضعیف کند تا مبادا استان شرقی شیعه‌نشین کشورش دچار آشوب و اعتراض شود
اصلی‌ترین هدف عربستان سعودی از مداخله در سوریه، تغییر موازنه قدرت منطقه‌ای ایران است. عربستان نگران است و می‌خواهد از این طریق ایران را تضعیف کند تا مبادا استان شرقی شیعه‌نشین کشورش دچار آشوب و اعتراض شود.
اکنون سوال این است که رژیم تهران تا چه اندازه آماده فداکاری برای نجات رژیم اسد است؟ تریتا پارسی می‌گوید: من فکر می‌کنم که ایرانی‌ها می‌خواهند مطمئن بشوند که رژیم جانشین به حکومتی دنباله رو امریکا یا عربستان تبدیل نشود. اگر چنین باوری در تهران پیش بیاید به معنای سقوط اسد خواهد بود.
علی مهتدی می‌گوید: تنها راه یک “کودتای نظامی” توسط ارتش سوریه علیه اسد است و این چیزی است که در صورت توافق ایران و آمریکا می‌تواند رخ دهد. اگر ایران به این نتیجه و اطمینان برسد که با حمایتش از کنار رفتن اسد شمار عمده‌ای از مشکلاتش حل خواهد شد آنگاه در چنین راهی قدم خواهد گذاشت.
با این حال مهتدی معتقد است که که ارتش سوریه به صورت کامل در اختیار خاندان اسد است و به نظر نمی‌رسد که این ارتش به این‌زودی‌ها دچار ضربه جدی شود.
سعد غریب اما می‌گوید: این امکان هم وجود دارد که اگر ایران سوریه را از دست بدهد تمام منطقه را به آتش بکشد. ایران دارای کارتهای بسیاری است. از جمله می‌تواند باعث ایجاد مشکل در عراق شود و یا شیعیان را در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس چون بحرین و عربستان تحریک کند.
در چنین شرایطی، شاهین نوربخش معتقد است که ایران تلاش خواهد کرد تا برای حفظ موقعیت خود در برابر آمریکا و کشورهای خلیج فارس به دنبال یک جایگزین باشد. تنها گزینه محتمل هم عراق خواهد بود. که گرچه همچون سوریه و لبنان دارای مرز مشترک با اسرائیل نیست اما در عوض اکثریت جمعیت آنرا شیعیان تشکیل می‌دهند و می‌توان بر آن‌ها تاثیرات ایدئولوژیک گذاشت.
تنها زمان قادر خواهد بود که به ما بگوید وضعیت در سوریه به چه سمتی پیش خواهد رفت. در حالی که قدرتهای منطقه‌ای مشغول بررسی منافع خود و حفظ جایگاه خود در منطقه هستند مردم سوریه رنج می‌برند و می‌میرند.
مردم سوریه که در ابتدا با اهداف اصلاح‌گرایانه و به شکل مسالمت‌آمیز به خیابان‌ها آمده بودند امروز شاهد هستند که چگونه دغدغه آن‌ها به کارت‌بازی قدرتهای درون و بیرون از کشور بدل شده است.
اشتباه اسد اقدامات تلافی‌جویانه خونین او به جای گفت‌وگو بود، این است که امروز مخالفانش به کمتر از سقوط او راضی نمی‌شوند. اسد حتی درخواست متحد ثابت قدمش، ایران را برای انجام اصلاحات نادیده گرفت
اشتباه اسد اقدامات تلافی‌جویانه خونین او به جای گفت‌وگو بود، این است که امروز مخالفانش به کمتر از سقوط او راضی نمی‌شوند. اسد حتی درخواست متحد ثابت قدمش، ایران را برای انجام اصلاحات نادیده گرفت.
ارتش اسد هنوز قدرتمند و یکدست است. مخالفان نیز همچنان به دریافت سلاح‌های سبک از عربستان و دیگر کشور‌ها ادامه می‌دهند. به عنوان یک نتیجه، سعد غرائب معتقد است که شاید در نهایت اپوزسیون به‌ویزه مخالفان داخلی چاره را در گفت‌وگو با اسد ببینند و دست از پیش‌شرط خود مبنی بر کناره‌گیری اسد بردارند.
سعد غریب می‌گوید مشکل اصلی به نظر من در حال حاضر یک دخالت نظامی نیست بلکه این است که کشورهای عربی تا چه اندازه می‌خواهند اپوزسیون سوریه را تجهیز و مسلح کنند و تا چه میزان حملات به علیه رژیم ادامه پیدا خواهد کرد موضوعی که به گسترش و درگیر شدن کشور به یک جنگ داخلی خواهد انجامید.
به‌هرروی این جنگ با شدت کم و زیاد ادامه خواهد داشت بی‌هیچ برنده‌ای و غیرنظامیان بی‌گناه که در میان دو لبه این قیچی گیر افتاده‌اند باید هزینه آن را بپردازند.
تنها زمان است که می‌تواند نتیجه و پایان داستان سوریه را به ما بگوید.
منبع: الاهرام مصر