انتخابات مجلس نهم به آخر ایستگاه رسید. انتخاباتی که فقط برای حکومت و جناح‌های سیاسی تشکیل دهنده هیات حاکمه اهمیت دارد و آرایش جدید قوا در بلوک قدرت و چشم انداز چالش‌های آینده سکان‌داران حکومت را روشن می‌سازد.
همچنین گروه‌های اپوزیسیون و ائتلاف نانوشته گروه‌های مختلف و ناهمگون که به صندوق‌های رای متعارض با دموکراسی نه گفته‌اند، توان بسیج اجتماعی و عمق استراتژیک رویکرد تحریم انتخابات را آزمایش می‌کنند. اینفوگرافی زیر تصویری از اطلاعات کلی مربوط به نهمین دوره از انتخابات مجلس را به نمایش می‌گذارد.
در ادامه تصاویر ردصلاحیت‌شده‌های شاخص و برخی از نمایندگان مجلس هشتم که در انتخابات شرکت نکردند، ارائه می‌شود.
همانگونه که مشاهده می‌شود ۵ نماینده مجلس هشتم به دلیل ارتباط با پرونده اختلاس سه هزار میلیارد تومانی رد صلاحیت شدند.
بیشترین رد صلاحیت‌ها از وابستگان به نیرو‌های اصول‌گرا بوده‌اند؛ کسانی چون سید محمد علوی که قرار بود سر لیست جبهه ایستادگی باشد ، فاطمه آجرلو، شاهی عربلو ، شهاب الدین صدر سر لیست جبهه بصیرت و بیداری اسلامی ، … .
منسوبین به اصلاح طلب‌ها دومین گروه هستند ، افرادی چون مجید نصیر پور ، فاضل موسوی ، محسن نریمان و علی اکبر اولیاء، نزدیکان جریان احمدی نژاد سومین دسته هستند.
البته آنها مدعی‌اند که جمع زیادی از نیرو‌های آنها رد صلاحیت شده‌اند اما تاکنون نامی از آنها به میان نیاورده‌اند. حجت الاسلام عباس امیری فر (امام جماعت مسجد نهاد ریاست جمهوری) و حجت الاسلام بهمن شریف زاده از هواداران اسفندیار رحیم مشایی از شاخص‌ترین چهره‌های رد صلاحیت شده این جریان هستند.
برخی از نمایندگان مناطق قومیت نشین در مجلس هشتم که نگاهی انتقادی به مدیریت حوزه‌های وکالت خود داشتند نیز در میان رد صلاحیت شده‌ها هستند افرادی چون عبدالجبار کرمی و اقبال محمدی در کردستان و پیمان فروزش در سیستان و بلوچستان.
برخی از نمایندگان مناطق قومیت نشین در مجلس هشتم که نگاهی انتقادی به مدیریت حوزه‌های وکالت خود داشتند نیز در میان رد صلاحیت شده‌ها هستند افرادی چون عبدالجبار کرمی و اقبال محمدی در کردستان و پیمان فروزش در سیستان و بلوچستان
در میان نمایندگان مجلس هشتم که قید شرکت در انتخابات را زدند ، محمد تقی رهبر و شیخ حسین هاشمیان چاره‌ای نداشتند چون سن‌شان از حد اکثر سن مجاز نمایندگی بیشتر شده است. سید رضا اکرمی رئیس ستاد اصول گرایان حامی موسوی نیز با توجه به شرایط سیاسی کشور کنار کشید.
برخی دیگر از نمایندگان نیز جزو نخبگان بی‌بصیرت بودند. سعید ابوطالب فضای نا مناسب سیاسی کشور را دلیل عدم ثبت نام خود ذکر کرده است. نکونام دادستان سابق دادگاه ویژه روحانیت و رئیس کمیسیون اصل ۹۰ و چهره‌هایی چون قربانی نیز سکوت ورزیده‌اند که به اصول گرایان تعلق دارند.
ویژگیها
هر دوره از انتخابات مجلس به عنوان یک رویداد سیاسی ویژگی‌های خاص خودش را دارد که در ادامه بخشی از مهمترین خصوصیات انتخابات مجلس نهم تشریح می‌گردد:
• گذار نظام به وضعیت تک حزبی
این انتخابات پس از انتخابات مجلس سوم ، نخستین انتخاباتی است که نظام سیستم دوحزبی برای توزیع بخشی از قدرت را کنار می‌گذارد و تک‌حزبی را جایگزین می‌کند.
با حذف کامل اصلاح طلبان ، نزدیکان به هاشمی رفسنجانی، و حضور کم‌فروغ ، اصول‌گرایان به عنوان تنها جریان اصلی حکومت در صحنه انتخابات حضور دارند.
• تضعیف قوه نظارتی مجلس به صورت نهادی
مجلس هشتم قوانینی را تصویب کرد که به صورت نهادی قوه نظارتی و کارکرد ذاتی آن را محدود می‌کند. اعمال نظارت بر نمایندگان در تمام دوران تصدی نمایندگی و امکان اخراج آنان در صورت عدول از چارچوب‌های مورد نظر راس هرم قدرت به همراه بی اعتنایی دولت‌های نهم و دهم به مصوبات مجلس و منوط شدن اعمال قوه نظارتی مجلس به موافقت رهبری در جزئی‌ترین امور ، مجلس را به میزان زیادی از سیاستگزاری و مدیریت موثر کشور دور ساخته است. اکنون مجلس به به لحاظ ساختاری ناکآرامد شده است. کار به جایی رسیده که برخی از کاندیدا‌ها به صراحت می‌گویند “مجلس در راس امور نیست” .
• افزایش تحریم کنندگان در بین نیرو‌های سیاسی
در این دوره از انتخابات نیرو‌هایی که دعوت به عدم شرکت و تحریم کرده و نسبت به انتخابات رویکرد منفی اتخاذ نمودند به میزان چشمگیری به لحاظ کمی و کیفی افزایش پیدا کرده است. همچنین تابوی تحریم عملا توسط برخی از قائلین شکسته شد.
همچنین برخی از اصلاح طلبان که تا پیش از این به صورت مطلق از شرکت در انتخابات دفاع می‌کردند ، از موضع پیشین خود عدول کردند .
راهبرد انتخابات محور به‌مثابه استراتژی گذار به دموکراسی به محاق رفت. نیرو‌های عمده‌ای که به صندوق‌های رای نه گفتند و یا دعوت به تحریم کردند و یا در برابر دعوت به شرکت در انتخابات سکوت نمودند اعم از جدید و قدیم عبارتند از :
جنبش سبز (میر حسین موسوی ، کروبی) ، بنیاد باران (خاتمی)، مجمع روحانیون مبارز، مجمع مدرسین حوزه علمیه قم ، حزب اعتماد ملی ، حزب مشارکت ، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ، کارگزاران سازندگی ، نهضت آزادی ، ملی – مذهبی ها، سازمان فدائیان اکثریت ، اتحاد جمهوری خواهان ، جمهوری خواهان لائیک ، سازمان جمهوری خواهان، سازمان ادوار دفتر تحکیم وحدت ، دفتر تحکیم وحدت ، حزب مشروطه ، سلطنت طلبان .طرفداران رضا پهلوی ، جبهه ملی داخل و خارج، جبهه همبستگی ، گروه ابوالحسن بنی صدر ، سکولار‌های سبز ، جبهه دموکراتیک ایران ، کمونیست کارگری، سازمان مجاهدین خلق ، اتحا د سکولار‌های مترقی ، حزب ملت ایران ، حزب توده، کوموله ، حزب دموکرات کردستان ، جنبش زنان ، نهضت مقاومت ملی ، فعالین هویت طلب ترک ، کرد ، بلوچ و عرب و …
• نخستین انتخابات پس از جنبش سبز و بحران انتخاباتی ۱۳۸۸
این انتخابات نخستین انتخابات پس از شکل‌گیری جنبش سبز و بحرانی شدن انتخابات است. رهبری جمهوری اسلامی این انتخابات را حساس‌تر از انتخابات‌های قبلی به‌شمار آورده است.
این انتخابات آزمونی برای سنجش موقعیت آقای خامنه‌ای است. او می‌خواهد به منتقدان و مخالفانش نشان دهد که اقتدارش صدمه‌ای نخورده و نظام دچار بحران و مشکل نیست. او همچنین می‌خواهد مجلس آینده به الگوی مطلوب وی نزدیک‌تر شود
برای حکومت بسیار اهمیت دارد که نشان دهد مشروعیت ، اقتدار و مقبولیت مردمی آن آسیب ندیده است و با نمایش مشارکت بالا تهدید‌های خارجی را خنثی سازد.
این انتخابات همچنین آزمونی برای سنجش موقعیت آقای خامنه‌ای است. او می‌خواهد به منتقدان و مخالفانش نشان دهد که اقتدارش صدمه‌ای نخورده و نظام و کشور دچار بحران و مشکل نیست.
او همچنین می‌خواهد مجلس آینده به الگوی مطلوب وی نزدیک‌تر شود و دیگر اتفاقاتی چون تصویب طرح وقف دانشگاه آزاد ، تعلل مجلس در روز‌های نخست پس از انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری در موضع گیری قاطع بر علیه موسوی، کم‌توجهی به درخواست‌های نظارتی رهبری ، هو کردن احمدی نژاد و استفاده از قوه نظارتی مجلس خارج از کنترل رهبری به وقوع نپیوندد و چهره‌های مورد اعتمادش مدیریت مجلس را بر عهده داشته باشند.
• تشدید خصلت نمایشی انتخابات از بعد مشارکت مردمی
به صورت نسبی میزان انحراف از معیار‌های انتخابات آزاد و منصفانه به میزان چشمگیری در این دوره بیشتر است. ناامیدی از تاثیرگزاری انتخابات بر روی سرنوشت فردی و بهبود حوزه‌های اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی در بین مردم و به‌ویژه نیرو‌های خواهان تغییر بیشتر شده است.
انتخابات مجلس از دید ظرفیت برای گذار به دموکراسی و باز شدن فضای سیاسی ، فرمایشی تحلیل می‌شود. نمایندگان بخش‌های زیادی از جامعه در بین کاندیدا‌ها نیستند و منتخبان این مجلس تناسبی با شروط لازم برای منتخبان واقعی ملت ندارند.
• تشدید شکاف در داخل حکومت و آغاز فروپاشی اتحاد اصول گرایان
پس از خروج اصلاح طلبان از صحنه و فروکش کردن فعالیت‌های متمایز جریان احمدی نژاد ، اختلافات و شکاف‌های داخل اصول گرایان سر باز کرد.
آیت الله محمد رضا مهدوی کنی که مسئولیت وحدت بخشیدن به گرایش‌های گوناگون اصول گرایان را در این دوره بر عهده گرفته بود ، پس از سر بر آوردن لیست‌های مختلف به نام اصول گرایان گفت : “ما آمده بودیم اصول گرایان را متحد کنیم آخرش ۱۳ لیست و گروه بیرون آمد”.
دو گروه اصلی جبهه متحد اصول گرایی و جبهه پایداری هستند و در حاشیه گروه‌هایی چون جبهه ایستادگی ، شبه اصلاح طلبان ، جبهه صدای ملت ، جبهه بصیرت و بیداری اسلامی ، جبهه راه ملت و پیروان ولایت و جبهه توحید و عدالت رقابت می‌کنند.
به نظر می‌رسد پس از این انتخابات دیگر اصول گرایی شناسنامه و مشخص کننده یک جریان سیاسی واحد نباشد. گروه‌هایی از دل آن انشعاب کرده و با هویت مستقل و متمایزی به مبارزه برمی‌خیزند. برخی از آنها حتی رویکرد حذفی به یکدیگر دارند.
اختلافات آنها بیشتر حول نوع نگاه به اعمال ولایت فقیه و کسب سهم بیشتر از قدرت متمرکز است و ابعادی از تفاوت دیدگاه در حوزه مدیریت اقتصادی ، سیاسی و نوع رابطه با مخالفان را نیز در بر می‌گیرد. اختلاف برخی دیگر فقط جنبه سهم خواهی داشته و با از بین رفتن محوریت و فصل الخطابی در این جریان و ضعیف شدن جایگاه افراد و گروه‌های مرجع ، روند واگرایی در بال راست جمهوری اسلامی شدت یافته است.
• افول حلقه یاران احمدی نژاد
در این انتخابات جریان احمدی نژاد بروز کم‌رنگی داشتند. این حضور کم‌رنگ هم در قالب حضور نداشتن چهره‌های شاخص در رقابت‌های انتخاباتی ، تبلیغات کم و ارائه فهرست انتخاباتی ترکیبی از لیست‌های دیگر همراه با معدودی از کاندیداهای اختصاصی متبلور شده است.
البته تکلیف دو سناریو بر اساس تئوری توطئه در روز انتخابات معلوم می‌شود. اینکه با جبهه پایداری تبانی کرده‌اند و یا به صورت مخفیانه لیست سفیدی تهیه کرده تا در رقابت‌های انتخاباتی در حوزه شهرستان‌ها شرکت نمایند. احتمال صحت این دو گزینه پایین است.
این نمایش کم‌فروغ می‌تواند گمانه‌ای برای افول این جریان باشد که بر خلاف تصور‌ها پس از معلوم شدن محدود بودن کارت‌های بازی توسط احمدی نژاد ، نداشتن نفوذ در نیرو‌های جا افتاده و قدیمی نظام ، عدم برخورداری از حمایت بخش‌های اصلی قدرت ، تهاجم نیرو‌های سپاهی و بسیجی به آنها و برخورد محکم رهبری جمهوری اسلامی پی به موقعیت شکننده خود برده و با درک خطا‌های محاسبه از رویارویی دست کشیده‌اند. البته باید منتظر ماند دید این جریان برای ریاست جمهوری آینده چه خواهد کرد. اما بدون داشتن پایگاهی در مجلس ، حضور قوی در انتخابات ریاست جمهوری دشوار است.
رصد کردن مواضع جریاناتی که از بخت بیشتری برای پیروزی برخوردارند مبین این واقعیت است که وضعیت دولت احمدی نژاد در مجلس نهم بدتر از مجلس هشتم خواهد بود
رصد کردن مواضع جریاناتی که از بخت بیشتری برای پیروزی برخوردارند مبین این واقعیت است که وضعیت دولت احمدی نژاد در مجلس نهم بدتر از مجلس هشتم خواهد بود.
• استفاده از اختلاف بین اصول گرایان برای نمایش رقابت کاذب
نظام سیاسی در ابتدا وحدت اصول گرایان را پس از شکل‌گیری جنبش سبز مورد توجه قرار داد تا با متحد کردن نیروهایش هم جلوی ریزش بیشتر نیرو‌ها را بگیرد و هم به شکل موثرتری مقابله و حفظ بقای سیاسی را جلو ببرد.
این فضا منجر به ارائه طرح لیست واحد از اصول گرایان در انتخابات مجلس هشتم شد. اما بی پاسخ گذاشتن تقاضای نظام از اصلاح طلبان میانه رو چون خاتمی برای مرزبندی و محکومیت رهبران نمادین جنبش سبز باعث شد تا رهبری از اصلاح طلبان به صورت کامل قطع امید کند.
قهر یازده روزه احمدی نژاد نیز تنش‌هایی را در درون حاکمیت ایجاد کرد. اصول گرایان سنتی و میانه رو نیز نا فرمانی احمدی نژاد را بستری برای طرح بازگشت نظام به روش‌های اداره حکومت پیش از تیر ماه ۱۳۸۴ کردند. مجموعه این مسائل باعث شد تا ایده وحدت اصول گرایان عملی نشده و تشتت در بین آنها حکمفرما شود.
حال رهبری و بخش اصلی قدرت می‌خواهد این تهدید را به فرصت تبدیل کند تا این اختلافات خلاء رقابت در انتخابات را پر نماید. خامنه‌ای در شرایطی که نمی‌تواند اراده اش را به صورت کامل اعمال نماید ، ترجیح می‌دهد توازنی در مجلس نهم وجود داشته باشد که حامیان اصلی‌اش در قالب جبهه پایداری رقابتی کنترل شده را با جبهه متحد اصول گرایان داشته باشند .
• بسته تر کردن فضا در آستانه انتخابات و عدم گشایش سیاسی
در این انتخابات بر خلاف دوره‌های قبل فضا باز تر نشد .فضای پلیسی ادامه یافت . باز داشت‌ها بیشتر شد. نیرو‌های امنیتی مخالفان را به صورت حضوری و غیر حضوری تهدید کردند.
رهبری جمهوری اسلامی برگزاری امن را به عنوان اولویت این انتخابات اعلام کرد تا انتخابات تبدیل به چالش امنیتی برای نظام نشود.
رهبری جمهوری اسلامی در نماز عید فطر گفت :” انتخابات اما بالاخره یك چالشى است؛ مردم را متوجه می‌كند. مراقب باشید این چالش به امنیت كشور صدمه نزند. انتخابات كه مظهر حضور مردم است، مظهر مردم‌سالارى دینى است، باید پشتوانه‌ى امنیت ما باشد. نباید اجازه داد كه این چیزى كه ذخیره امنیت است، پشتوانه امنیت است، به امنیت ما صدمه وارد كند.
دیدید، حس كردید، از نزدیك لمس كردید آن وقتى را كه دشمنان می‌خواهند از انتخابات علیه امنیت كشور سوء استفاده كنند.
باید همه مراقب باشند، همه به‌هوش باشند. آحاد مردم، مسئولان گوناگون، منبرداران سیاسى، كسانى كه می‌توانند با مردم حرف بزنند، همه مراقب باشند، مواظب باشند؛ از انتخابات مانند یك نعمت الهى پاسدارى كنند.”
بی پاسخ گذاشتن تقاضای نظام از اصلاح طلبان میانه رو چون خاتمی برای مرزبندی و محکومیت رهبران نمادین جنبش سبز باعث شد تا رهبری از اصلاح طلبان به صورت کامل قطع امید کند
در ایام تبلیغات حضور شهر‌ها چهره پلیسی داشت. نیرو‌های بسیج بیشتر از گذشته در امر امنیت و انتظامات انتخابات شرکت دارند. سردار احمدی مقدم رئیس نیروی انتظامی کشور اعلام کرد نزدیک به ۸۵ هزار نفر از نیرو‌های بسیجی کشور در مدیریت امنیتی انتخابات مشارکت دارند.
• تعیین شرط فوق لیسانس به عنوان حد اقل مدرک تحصیلی مورد نیاز برای کاندیداتوری
در این دوره از انتخابات برای اولین بار دارا بودن مدرک فوق لیسانس به عنوان شرط کاندیداتوری مطرح شد. این عامل نقش زیادی در کاهش تعداد نامزد‌های ثبت نام کرده از ۷۱۶۸ نفر در مجلس هشتم به ۵۳۹۵ نفر در مجلس نهم داشت.
این کار غیر متعارف که خود از معیار‌های تبعیض است بخشی از تلاش‌های حکومت برای کاست از شمار کاندیداهای انتخاباتی است که هزینه‌هایی را بر آن تحمیل می‌کند.
• جرم انگاری دعوت به تحریم
برای اولین بار به شکل صریح قوه قضائیه دعوت به تحریم و یا تلاش برای کاستن از شمار رای دهندگان را جرم اعلام کرد و برای مرتکبان مجازات حبس تعیین کرد. در دوره‌های پیشین معمولا نیرو‌های امنیتی به صورت مخفی تهدیداتی انجام می‌دادند. این امر نشان دهنده نگرانی حکومت از رونق گرفتن رویکرد تحریم بوده است.
• کم رونقی فعالیت‌های تبلیغاتی
در این دوره به نحو ملموسی شمار پوستر‌ها و تراکت‌های تبلیغاتی در شهر‌های بزرگ کمتر از دوره‌های قبل بوده است. گویی نیرو‌های سیاسی می‌دانند که رای‌های شان را باید در محیط‌های شناخته شده و پایه اجتماعی‌شان جمع آوری کنند و رغبت و تمایل در طیف خاکستری جامعه و بخش‌های غیر متشکل جامعه برای رای دادن پایین است.
این ویژگیها در کل مهمترین جنبه‌های خاص این دوره از انتخابات را بازتاب می‌دهند که بیش از همه ادوار مجلس به انتصابات غیر مستقیم شباهت دارد و در عین حال به الگوی مجلس ولایت پسند نزدیک تر است.