حسین نوش‌آذر – آندره ژید تا زمانی که زنده بود، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نویسندگان فرانسه به شمار می‌آمد. او نویسنده‌ای بود بسیار سختکوش تا آن حد که می‌گویند میز تحریر مانند خانه دومش بود.
آندره ژید داستان و نمایشنامه می‌نوشت و در آثارش از زندگی خودش هم مایه می‌گذاشت و به یک معنا آثار او از یک سویه اتوبیوگرافیک هم برخوردار است. او نویسنده‌ای نبود که مدام از ذهنش مایه بگیرد، بلکه به اهمیت تجربه در داستان‌نویسی اعتقاد داشت و در آثارش، در همه حال از آزادی و منزلت انسان دفاع می‌کرد. در سال ۱۹۴۷ که اروپا در اثر جنگ خانمان‌برانداز دوم ویران شده بود، جایزه نوبل ادبی به او تعلق گرفت و شهرتش عالمگیر شد. ژید هفتمین نویسنده فرانسوی بود که نوبل ادبی را از آن خود کرد.
در مجموعه برنامه‌های ادبیات غرب در ۱۰ دقیقه که با هومر آغاز شد و با فیلیپ راث به پایان می‌رسد، امروز به آندره ژید نویسنده آزادیخواه و البته هم‌جنسگرا می‌پردازیم.
ضدیت با اخلاق و عرف مسلط
آندره ژید در یک خانواده مرفه زاده شد. مادرش از بورژواهای روئان بود و پدرش وکیل دعاوی بود. ژید پدرش را در یازده سالگی از دست داد و مادرش او را با سختگیری شریعتمداران پروتستان پرورش داد. به دلیل همین سختگیری‌ها در درس و مدرسه چندان کامیاب نبود و حتی یک بار هم در نوجوانی کارش به تنش‌ها و تشنج‌های عصبی کشید.
آندره ژید در درخشان‌ترین اثرش، سکه‌سازان ژید با ترفند زمان‌شکسته و درهم‌آمیزی ژانرهای گوناگون ادبی نشان می‌دهد که رمان تا چه حد می‌تواند بازتاب‌دهنده واقعیت‌ها باشد.
ژید از جوانی به نویسندگی روی آورد. در سال ۱۸۹۰، در پاریس به حلقه سمبولیست‌ها که در آن زمان یک خیزش ادبی نوجو بود درآمد. اما پیش از آنکه به عنوان یک نویسنده خود را بشناساند، در سفری به زادگاهش روئان به دختر دائی‌اش، مادلن روندو دل باخت. این عشق از هر نظر یک عشق افلاطونی بود و سویه جسمانی نداشت یا اگر هم داشت چندان کامیاب نبود. آندره ژید از همان نوجوانی گرایش‌های هم‌جنسگرایانه داشت، اما به دلیل تربیت مذهبی‌اش این گرایش‌ها را در خود سرکوب می‌کرد. با مادلن هم بیشتر به این قصد ازدواج کرد که گرایش‌های هم‌جنسگرایانه‌اش را سرکوب کند. این‌ها همه بعدها در آثار او تأثیری عمیق بر جای گذاشت.
یکی دیگر از وقایع سرنوشت‌ساز در زندگی آندره ژید، سفرش به آفریقای شمالی بود. او در سال ۱۸۹۳ تا ۱۸۹۴ به آفریقا سفر کرد و در این سفر بود که به گرایش‌های هم‌جنس‌خواهانه‌اش میدان داد. با این حال پس از درگذشت مادرش که با ازدواج او با مادلن به شدت مخالف بود، با دختر دایی‌اش، مادلن روندو ازدواج کرد. می‌بینیم که از همان آغاز شخصیت و زندگی عاطفی و اجتماعی آندره ژید در کانون انشقاق بین گرایش‌های تن‌خواهانه از یک سو و از سوی دیگر تربیت مذهبی شکل می‌گیرد. او برای حل این بحران‌ها به ادبیات روی آورد و در آثارش که انواع گوناگون ادبی اعم از سفرنامه‌نویسی، رمان‌نویسی، نمایشنامه‌نویسی و شعر را در برمی‌گیرد، به عرف و اخلاق مسلط اعتراض می‌کند و از تن‌کامگی و آزادی بی‌قید و شرط انسان دفاع می‌کند.
کمیته نوبل اعلام کرد که نوبل ادبی را به این دلیل به آندره ژید ا اهداء کرده است که او “مشکلات بشر را با شهامت و عشق به حقیقت و با رویکردی روانشناسانه در آثارش عیان کرده است.”
اصیل و جعلی
باید به اهمیت “تجربه” در اثار آندره ژید و زمانه‌ای که او در آن به‌سر می‌برد توجه داشت. “مائده‌های زمینی” که در ایران آن را به خوبی می‌شناسیم، در واقع از یک عرفان زمینی و – نه یک عرفان آسمانی – نشان دارد. ژید در این اثر از تجربه‌های خودش مایه می‌گیرد و از تن‌کامی، لذت‌جویی و از حقوق انسان‌ها دفاع می‌کند. ژید اعتقاد دارد که حقوق بشر برتر از هرگونه چارچوب اخلاقی و مذهبی‌ست. با این‌حال “مائده‌های زمینی” تنها اثر برجسته و مهم‌ترین اثر آندره ژید نیست.
آندره ژید و دوستانش در کافه موریش، در پاریس. ژید مدافع سرسخت آزادی و لذت‌جویی و حقوق انسان بود. او اخلاق و عرف را کاملاً نفی می‌کرد.
“دخمه‌های واتیکان” نمایانگر ضدیت آندره ژید با هرگونه قاعده اخلاقی و محدودیت حقوق انسانی بشر در لذت‌جویی و تن‌خواهی‌ست.
قهرمان این رمان، جوان زیبایی به نام لکدیو لوئیکی که در یک ماجرای قتل گرفتار می‌آید، از هر نظر نمایانگر زیبایی کمال مطلوب آندره ژید است. ژید در این اثر که آن را از نقطه نظر زیباشناختی و ساختار بسیار ستوده‌اند موضوع استقلال فردی و حد آزادی فرد را پیش می‌کشد. در “سمفونی پاستورال” که به نام‌های گوناگون چهار بار در ایران ترجمه شده، داستان کشیشی را روایت می‌کند که به یک دختربچه یتیم پناه می‌دهد، او را تربیت می‌کند و پرورش می‌دهد و سپس به او دل می‌بازد و با این‌حال در رقابت عشقی با پسرش بر سر این زن مغلوب می‌شود. طرح این داستان درخشان است و از تراژدی‌های عظیم یونان که تا روزگار ما مانده‌اند و همچنان اشک به چشمان ما می‌نشانند هیچ کم ندارد.
“سکه‌سازان” اما بی‌تردید درخشان‌ترین رمان آندره ژید است. او در این اثر بحران‌های عاطفی و روحی جوان هم‌جنسگرایی به نام اولیویه را نشان می‌دهد که از سرگردانی، بحران هویت و تن‌خواهی رنج می‌برد. سرانجام به دایی‌اش دل می‌بازد و به آغوش مادرش پناه می‌آورد که هرچند از رابطه نامشروع پسرش با برادرش اطلاع دارد، اما دلش نمی‌آید عشق آن‌ها به یکدیگر را نابود کند. اهمیت این رمان در این است که ژید با ترفند زمان‌شکسته و درهم‌آمیزی ژانرهای گوناگون ادبی نشان می‌دهد که رمان تا چه حد می‌تواند بازتاب‌دهنده واقعیت‌ها باشد. موضوع این رمان هم مانند فیلم کپی برابر اصل از عباس کیارستمی، تفاوت بین اصیل و جعلی‌ست.
در همین زمینه:
::مجموعه برنامه‌های ادبیات غرب در ۱۰ دقیقه::
ویدئو: برای آشنایی با این برنامه می‌توانید ویدیوی زیر را هم تماشا کنید: