کهن‌ترین نیایشگاه جهان

بیژن روحانی – قدمت کهن‌ترین اعتقادات بشر به چه زمانی بر‌می‌گردد و نخستین دین‌ها و آیین‌ها کی پا به عرصه زندگی اجتماعی انسان‌ها گذاشتند؟ آیا پرستشگا‌ه‌ها زمانی ساخته شدند که بر اثر دست يافتن انسان به کشاورزی و سپس انباشت مازاد تولید، شهرها، نگارش و هنر به‌وجود آمده بود؟ یا پیش از تولد شهر نیز انسان در تلاش برای ساختن معبد و پرستشگاه بوده است؟

دهه‌هاست که باستان‌شناسان در پی پاسخ‌هایی به این پرسش‌های مهم و بنیادین هستند و با هر کشف جدید در این زمینه، به بازبینی باورهای پیشین خود می‌پردازند.

اکتشافات سال‌های اخیر در «گوبکلی تپه» (Göbekli) در جنوب شرقی ترکیه تا حد زیادی به روند بازاندیشی و تجدید نظر در نظریه‌های قبلی کمک کرده است. تاکنون به طور غالب فرض بر این بوده است که کشاورزی سبب پیدایش یک‌جا-نشینی و سپس شهرنشینی شده است و بعد از به وجود آمدن شهرها، خط و نگارش به وجود آمد که این‌ها زمینه‌ساز بروز و ظهور دین‌های سازمان‌یافته در جوامع انسانی شدند. اما یافته‌های باستان‌شناسی در منطقه گوبکلی تپه شواهدی از وجود یک نیایشگاه یازده هزار و ششصد ساله را آشکار می‌کند که بسیار کهن‌تر از شواهد نخستین شهرهاست. باستان‌شناسان بقایای معماری در این منطقه را به‌عنوان نخستین و کهن‌ترین نیایشگاه جهان تفسیر می‌کنند، ساختارهایی بسیار بزرگ و سنگی که از تمام موارد مشابه خود عظیم‌تر و قدیمی‌تر است. نیایشگاهی با ستون‌های برافراشته سنگی که یادآور انسان‌ها یا خدایانی با شمایل انسانی هستند و روی بعضی از سنگ‌‌ها نیز نقش برجسته‌‌‌های جانوری وجود دارد.

در زمان ساخته شدن این نیایشگاه، هنوز انسان‌ها در دسته‌های نه چندان بزرگ به صورت غیر یک‌جا-‌نشین زندگی می‌کردند و خبری از شهرها و دیگر اجتماعات بزرگ و یک‌جا- نشینی نبود. همچنین منبع اصلی تأمین غذا در آن زمان، شکار و یا جمع‌آوری گیاهان بوده است و هنوز انسان به اهلی کردن گیاهان نپرداخته بود.

باستان‌شناسان می‌گویند ساختن چنین نیایشگاه بزرگی که در زمان خود بدون تردید یک انقلاب در معماری محسوب می‌شده نیاز به گرد آوردن تعداد زیادی از انسان‌ها در یک مکان واحد داشته است، اتفاقی که تا پیش از آن با توجه به شواهد باستان‌شناسی فعلی رخ نداده بوده است. سازندگان این نیایشگاه پیش از تاریخ به‌طرز شگفت‌آوری توانسته‌اند سنگ‌های بسیار بزرگ به وزن حدودا ۱۶ تن را از دل زمین استخراج کرده، برش داده و شکل دهند و سپس به طول صدها متر جا به جا کنند، بدون آن که از چرخ کمک بگیرند. بررسی‌های ژئومغناطیسی در این منطقه از ترکیه از وجود بیست نیایشگاه خبر می‌دهد که کهن‌ترین آنها مربوط به یازده هزار و ششصد سال پیش و آخرین آنها ده هزار و دویست سال قدمت دارد.

باستان‌شناسان آلمانی و ترک چند سال است هم‌چنان مشغول پژوهش و حفاری در این منطقه هستند تا بتوانند به تفسیر صحیح‌تری از یافته‌‌های معماری در این منطقه دست یابند. با این حال آن‌چه تا به حال از این محوطه به دست آمده، آنها را متقاعد ساخته است که با یک نیایشگاه پیش از تاریخ روبه‌رو هستند. تنها تا حدود بیست سال پیش، عموم باستان‌شناسان اعتقاد داشتند که مراحل «انقلاب نوسنگی» تقریباً به‌درستی شناسایی شده است. انقلاب نوسنگی به دورانی گفته‌ می‌شود که عمدتا به دلیل تغییرات آب و هوایی در کره زمین و پایان عصر یخ‌بندان، الگوی غذایی انسان تغییر کرد، کشاورزی ابداع شد و تکامل شگرفی در ابزارسازی و نحوه‌ی زندگی انسان پدید آمد که در نتیجه‌ی آن شهرها و سپس نیایشگاه‌ها زاده شدند و پادشاهان و کاهنان به کنترل و هدایت جوامع در ابعاد مختلف پرداختند و انسان برای ثبت و نگاهداشت آن‌چه که با اهمیت می‌پنداشت، خط و نگارش را اختراع کرد.
از سوی دیگر نظریات پیشین در خصوص «انقلاب نوسنگی» بر این امر تأکید داشتند که چنین تحول بزرگی در یک بازه‌ی زمانی نسبتاً کوتاه و ابتدا در هلال حاصلخیز رخ داده و سپس به مناطق دیگری در غرب و شرق، یعنی هند و اروپا، رسیده است.

اما در سال‌های اخیر چندین اکتشاف جدید، که گوبکلی تپه یکی از مهمترین آن‌هاست، باعث شده تا چنین نظریاتی با تردیدهای اساسی روبه‌رو شوند. از جمله این که تحولات در پایان دوران نوسنگی فقط به یک عامل، یعنی تغییرات اقلیمی، بستگی نداشته و مدت زمان لازم برای رخ دادن آن نیز طولانی‌تر از آن‌چه که تاکنون تصور می‌شده بوده است. اکنون به اعتقاد برخی باستان‌شناسان فعال در این محوطه، ممکن است پدید آوردن این نیایشگاه عظیم و همچنین پایه‌گذاری نوعی دین ابتدایی، سبب پیدایش تمدن و یک‌جا- نشینی شده باشد.

در حقیقت اکنون دو نظریه‌ی متفاوت در برابر یکدیگر هستند: در نظریه‌ی اول، ابتدا بر اثر دگرگونی‌‌های اقلیمی انسان‌ها توانستند کشاورزی و سپس شهرنشینی را به‌وجود آوردند و سپس دین و مذهب برای کنترل یا تقویت و به نظم درآوردن روابط اجتماعی پا به عرصه وجود گذاشت. اما در نظریه‌ی دوم، انسان‌ها در ابتدا برای انجام مراسم آیینی در کنار یکدیگر جمع شدند و همین پایه‌ی اجتماعات بزرگ را به وجود آورد و سپس برای تأمین نیازهای این اجتماعات، انسان مجبور شد به کشاورزی و تأمین غذا در همان محل اجتماع خود بپردازد. البته این نظریه‌ای است که تا اثبات آن راه درازی در پیش است. در حقیقت در غیاب خط و هرگونه سند مکتوب از این محوطه، تفسیر دقیق یافته‌های آن دشوار است.

در گفتار بعدی، از شواهد معماری و نقش‌برجسته‌‌های یافت شده در این محوطه توسط هیئت مشترک آلمان و ترکیه سخن خواهیم گفت.

منابع:

Hodder, I. (2010). Religion in the Emergence of Civilization: Çatalhöyük as a Case Study . New York: Cambridge University Press.

Mann, C. C. (2011). The Birth of Religion: The World’s First Temple. National Geographic , 219 (6), 34-59.

Scham, S. (2008). The World’s First Temple. Archaeology Magazine , 61 (6).

Schmidt, S. (2000). Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary Report on the 1995–1999 Excavations. Palèorient , 26 (1), pp. 45-54.