دولت ترکیه در بحران پناهجویی و موج جنگزدگان سوری، از اروپا امتیازات سیاسی و اقتصادی گرفت. حال وزیر کشور جمهوری اسلامی توجه اروپا را نسبت به موج احتمالی مهاجرت افغان‌های مقیم ایران برمی‌انگیزد. آیا می‌خواهند از کارت مهاجران افغان برای مذاکره و معامله استفاده کنند؟
عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور جمهوری اسلامی در اجلاس جهانی پناهندگان در نیویورک اعلام کرد که بر اساس نظرسنجی‌ها، ۶۰درصد افغان‌های مقیم ایران به دنبال مهاجرت به اروپا هستند. او گفت مهاجران افغان می‌خواهند در صورت ایجاد شرایط از طریق مرزهای غربی ایران به اروپا بروند اما مقامات ایران تلاش دارند جلوی این مسئله را بگیرند و مهاجران افغان را در ایران ساماندهی کنند.
رحمانی فضلی به اروپایی‌ها تلویحا هشدار داده که اگر افغان‌های مقیم ایران به اروپا بروند، موج عظیمی به راه می‌افتد که ایجاد مشکل می‌کند. پیشنهاد او برای پیشگیری از چنین وضعیتی آن است که زمینه “اسکان مناسب، خدمات مناسب و امکانات مناسب” برای افغان‌ها در ایران فراهم شود.
این سه شرط، به بودجه و تسهیلات و هماهنگی و مذاکره نیاز دارند. آیا ایران می‌خواهد از اروپا یا جامعه جهانی امتیاز بگیرد و در این عرصه از کارت مهاجران افغان استفاده می‌کند؟ برای پاسخ باید به یاد آورد که بین ۲ تا ۳ میلیون افغان در ایران زندگی می‌کنند که تنها یک سوم آنها کارت اقامت دارند و فقط ۱۰درصدشان در سن آموزش، به مدرسه می‌روند.
واقعیتی که رحمانی فضلی به آن اتکا کرده، پیش‌تر مستند شده است. نماینده کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان، در بهار ۲۰۱۶ اعلام کرده بود که بخش قابل توجهی از پناهجویان افغان که در پاییز و زمستان ۲۰۱۵ به اروپا رفتند، در حقیقت ساکن ایران بودند. سیوانکا داناپالا گفته بود: «ایران تقریبا گذرگاه همه آنهایی است که از پاکستان و افغانستان و از مسیر زمینی قصد مهاجرت به اروپا را دارند.»
در آمار نهاد کنترل مرزی اتحادیه اروپا (فرونتکس) نیز آمده که در ژانویه سال جاری میلادی ۱۶هزار افغان از طریق ترکیه خود را به اروپا رسانده بودند که یک سوم آنها یا سال‌ها در ایران زندگی کرده بودند و یا اساسا در ایران زاده شده بودند.
“شهروندان درجه دو”
سیوانکا داناپلا گفته بود که مهم‌ترین انگیزه مهاجرت افغان‌های مقیم ایران به اروپا “موقعیت غیرقابل پیش‌بینی” آنها و احساس “شهروند درجه دو” بودن است. او در مصاحبه با روزنامه آلمانی “فرانکفورتر آلگماینه” یادآوری کرده بود که تفاهم‌نامه‌های بین اروپا و ترکیه برای اختصاص اعتبار به ازای اسکان پناهجویان و امتیازات دیگر، انتظارات مشابهی را نزد مقامات ایرانی ایجاد کرده‌اند.
ترکیه در اوج بحران پناهجویی در تابستان و پاییز ۲۰۱۵، اروپا را متقاعد کرد که سه میلیارد یورو کمک مالی به این کشور برای ساماندهی اوضاع پناهجویان سوری بدهد تا جلوی موج آنها و آوارگان دیگر به سوی اروپا را بگیرد.
اتحادیه اروپا نیز به ازای فراهم شدن چنین شرایطی تعهد کرد که الزامی بودن ویزا برای سفر شهروندان ترکیه را لغو کند و مذاکرات عضویت آنکارا در اتحادیه را سرعت بخشد. این توافق دستخوش تحولات ناشی از کودتای نافرجام در ترکیه شد. اروپا در اعتراض به سرکوب سیاسی پس از کودتا، بخش‌هایی از این توافق را معلق کرد اما اردوغان متقابلا با برگ پناهجویان در قبال فشارهای اروپا مانور می‌دهد.
رحمانی فضلی عنوان کرده که مهاجران افغان مقیم ایران تمایل دارند از مرزهای غربی این کشور به اروپا بروند. این یادآوری آشکار است و خطری بالقوه را گوشزد می‌کند: مرزهای غربی ایران به عراق و ترکیه منتهی می‌شوند؛ دو کشوری که درگیر ناامنی،کشمکش‌های سیاسی داخلی و فعالیت‌‌های گروه‌های افراطی هستند.
دیالوگ با ایران بر سر مهاجران افغان
در مارس ۲۰۱۶، بخشی از مباحث اجلاس وزیران خارجه اتحادیه اروپا در بروکسل به وضعیت افغان‌ها در ایران باز می‌گشت و این که چگونه می‌توان وارد دیالوگی با جمهوری اسلامی شد تا فرصت‌های شغلی و اقتصادی بهتری برای افغان‌های مقیم این کشور ایجاد کرد، آن زمان محافل دیپلماتیک بروکسل به خبرگزاری آلمان گفته بودند که گفت‌وگو با ایران در این زمینه دشوار است اما بعید نیست که تهران هر تصمیمی برای بهبود وضعیت مهاجران افغان را به دریافت کمک مالی از اتحادیه اروپا مشروط سازد.
این در حالی است که محافل نظامی و سپاهی در ایران، بخش اندکی از مهاجران افغان مقیم این کشور را در “لشگر فاطمیون” سازماندهی کرده و در ماموریت‌های برون مرزی در عراق یا سوریه به کار می‌گیرند و به ازای این مشارکت به آنها تابعیت ایرانی می‌دهند.
هشدار تلویحی وزیر کشور در مورد موج جدید پناهجویی در اروپا، چند ماه پس از این گفت‌وگوها در بروکسل بیان شده‌اند. رقم کمک سازمان ملل و کمیساریای آوارگان به ایران در امور مربوط به مهاجران افغان معلوم نیست، اما این کشور غالبا از هزینه‌های بالای میزبانی از افغان‌ها شکایت کرده است.
به نظر می‌رسد مقامات ایران به تاسی از ترکیه، در صدد گرفتن امتیاز از جامعه جهانی در موضوع پناهجویان برآمده‌اند؛ امتیازهایی که شاید با توجه به شرایط منطقه و به ویژه اوضاع خود ترکیه، صرفا جنبه مالی نداشته باشد. این نیز تضمین شده نیست که ایران مابه ازای فراهم شدن زمینه اسکان مناسب، خدمات مناسب و امکانات مناسب مورد اشاره رحمانی فضلی، زیر بار رفتار مناسب با مهاجران افغان نیز برود.