چگونه موسیقی در ایران به دعوای بین قوا تبدیل شد؟

لغو کنسرت‌های موسیقی که از سال ۱۳۹۳ با دخالت نیروی انتظامی در برخی شهرهای ایران خبرساز شده بود، اکنون با دخالت ائمه جمعه ابعاد تازه‌ای پیدا کرده و به دعوایی بین قوا تبدیل شده. قوه مجریه از یک سو، ائمه جمعه و قوه قضائیه از سوی دیگر. یک سر این طناب را حسن روحانی، رییس جمهوری ایران به دست گرفته، سر دیگر طناب در دست رهبری نظام است. اما آیا واقعاً دعوا بر سر موسیقی‌ست؟

دخالت ائمه جمعه در لغو کنسرت‌ها چرا مهم است؟

ابتدا احمد علم‌الهدی در یک سخنرانی جنجال‌برانگیز، برای شهر مشهد یک حریم قدسی قائل شده بود و از کسانی که خواهان شنیدن موسیقی در این شهر هستند خواسته بود که حای دیگری را برای زندگی انتخاب کنند. سپس ائمه جمعه چند شهر دیگر ایران، خواهان لغو کنسرت‌های موسیقی شده بودند.

امامان جمعه زیر نظر مستقیم رهبر جمهوری اسلامی فعالیت می‌‌کنند. رهبر نظام در استان‌های ایران نماینده‌ای دارد که او را با عنوان «نماینده ولی فقیه» می‌شناسند. برای مثال احمد علم‌الهدی، نماینده ولی فقیه در استان خراسان است. آیت‌الله اسدالله ایمانی، امام جمعه شیراز هم که خواهان لغو کنسرت‌های موسیقی در استان فارس شده بود، از منصوبان آیت‌الله خامنه‌ای‌ست.

نماینده ولی فقیه در اغلب مواقع امام جمعه مرکز استان است. خامنه‌ای از طریق دفاتر نمایندگان ولی فقیه و امامان جمعه سیاست‌های خودش را از طریق تریبون نماز جمعه در استان‌ها و شهرستان‌های ایران ابلاغ می‌کند. شورای سیاستگذاری ائمه جمعه نیز که در سال ۱۳۷۲ به حکم آیت‌الله خامنه‌ای تأسیس شد، وظیفه هماهنگی امامان جمعه را به عهده دارد. بنابر این می‌توان گفت آنچه که ائمه جمعه درباره موسیقی و کنسرت‌های موسیقی می‌گویند و آن را کاری «گناه‌آلود» و مصداق «شهوت‌رانی» و «بوالهوسی» قلمداد می‌کنند، مورد تأیید رهبر نظام است.

نظر خامنه‌ای درباره موسیقی چیست؟

رهبر جمهوری اسلامی اصرار دارد هنرشناس و ادیب هم جلوه کند. بنابراین، نظراتِ در مجموع متناقضی درباره موسیقی ابراز کرده است. کتاب «هنر از دیدگاه مقام معظم رهبری» (چاپ و نشر: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۷۷) مهم‌ترین مرجعی‌ست که می‌توان از طریق آن به نظر رهبر نظام درباره موسیقی پی برد.

آیت‌الله خامنه‌ای در آن زمان حضور ارکستر صدا و سیما نظرش را درباره موسیقی به این شکل بیان کرد:

«هنر موسیقی، تلفیقی از دانش، اندیشه و فطرت خداداد» است، بنابراین پایه آن «الهی» است و هنرمند هم می‌بایست به همین دلیل هنر موسیقی را در «راه خدا مصرف کند.»

به نظر رهبر نظام «موسیقی در ایران عبارت از آهنگ‌ها و آلات و ادوات لهو بوده که فقها از آن به موسیقی لهوی حرام تعبیر کرده‌اند»: نوعی از موسیقی که به نظر او در دربار خلفا و سلاطین اجرا می‌شده.

خامنه‌ای اعتقاد دارد که موسیقی می‌بایست با کلام همراه باشد. اما نه کلام عاشقانه، بلکه با اشعار عرفانی، برای مثال اشعاری از صائب تبریزی و بیدل دهلوی و برخی از شاعران سبک هندی.

و سرانجام او از هنرمندان می‌خواهد موسیقی را «هدف‌دار» کنند: «موسیقی را هدف‌دار، جهت‌دار و معنادار، اجرا و طراحی کنید و صبغه‌های لهو را از آن بزدایید. هنر انسان بی‌نهایت است. اگر به این اصل معتقدید، چه لزومی دارد گوشه‌های مطربی و لهوی را، که موجد تحرکات فیزیکی است از موسیقی حذف نکنید؟»

و در دی ۱۳۷۱ هم باز بر همین معانی تأکید کرده و گفته است: «ما با گناه مخالفیم. چرا با هنر مخالف باشیم؟ تا گفته می‌شود موسیقی حرام است می‌گویند: آه! اینها باز هم آخوندبازی و شیخ‌بازی در آوردند. مقدس‌بازی در آورند. نه آقا! موسیقی خوب چیز خوبی است. مگر ندیدید جلو چشم امام آلات موسیقی بردند و بنا کردند زدن و خواندن. امام هم مثل کوه نشستند و همین طور نگاه کردند؟»

موسیقی حرام است یا حلال؟

ملاک‌های موسیقی حلال از حرام در ایران، از آغاز انقلاب تاکنون کاملاً مشخص نیست. این موضوع اغتشاشی را در مراکز و نهادهای تصمیم‌گیری به وجود آورده است. حمید شاه‌آبادی، معاون هنری وزارت ارشاد اسلامی در دوران محمود احمدی‌نژاد، ۱۷ دی ۱۳۹۱ اعلام کرده بود که ناظران دفتر موسیقی ارشاد به صورت فعال در کنسرت‌های پاپ شرکت می‌کنند و تلاش می‌کنند با اعمال اصلاحیه‌هایی، آن هم پس از صدور مجوز برای آلبوم‌ها، موسیقی پاپ را «ایرانی»‌تر کنند.

دفتر موسیقی به ریاست علیرضا پاشایی، از زیرمجموعه‌های معاونت هنری وزارت ارشاد بود. این دفتر در سال ۱۳۹۰ شورایی را به نام «شورای تخصصی موسیقی پاپ» برای نظارت بیشتر بر این‌گونه از موسیقی مردم‌پسند پدید آورد. تنها وظیفه «شورای تخصصی موسیقی پاپ» تأیید آلبوم‌های موسیقی و اشعار آنها بود. این نهادهای نظارتی مضاعف، در دولت احمدی‌نژاد زمینه‌های دلالی و واسطه‌گری را فراهم آورده و از صدور مجوز آلبوم‌های موسیقی یک کسب پردرآمد ساخته بود. علی جنتی، وزیر ارشاد اسلامی این نهادها را از بین برد. اگر اکنون ائمه جمعه از تریبون نماز جمعه در برگزاری کنسرت‌ها دخالت می‌کنند، یکی از دلایلش همین نبود نهادهای نظارتی مضاعف است.

علی جنتی هم با این مشکل به خوبی آشنایی دارد. وزیر ارشاد اسلامی چندی پیش پیشنهاد عجیبی داد: تنها راه این است که هنرمندان موسیقی مجتهد شوند و خودشان حرام را از حلال تشخیص دهند.

بیش از آنکه نوع موسیقی (سنتی، پاپ یا راک) چالش‌برانگیز باشد، شعر ترانه‌ها تکلیف موسیقی حرام یا حلال را معلوم می‌کند. آیت‌الله خامنه‌ای گفته است: « گاهی اوقات می‌شود که با یک صدای معمولی، یک شعر حرام را می‌خوانند. اصلاً این شعر، این آهنگ را حرام می‌کند. چون شعر حرام است. جهتش حرام است. گاهی یک شعر یک آهنگ را حلال می‌کند. البته “عرفان” با “عشق” نباید قاطی شود.»

در دوران محمود احمدی‌نژاد زیارت و شوق دیدار امام هشتم شیعیان (علی اصحابی، بابک جهان‌بخش، و محسن چاووشی)، واقعه کربلا (محسن یگانه) و همچنین پاپ در حال و هوای دفاع مقدس (محسن چاووشی، فرزاد فرزین، بهنام صفوی، شهاب رمضان، مهدی یغمایی و فریدون آسرایی) از مهم‌ترین درونمایه‌های ترانه‌های مورد تأیید وزارت ارشاد بود. ترانه‌های عاشقانه هم که معلوم نیست مخاطب آنان کیست و به یک معنا فاقد جنسیت است، در مواردی مورد تأیید قرار می‌گرفت. هدف ائمه جمعه و نیروی انتظامی در دخالت در نحوه برگزاری کنسرت‌ها این است که در محتوای ترانه‌ها هم دخالت کنند.

آیا دعوا بر سر موسیقی است؟

نه. می‌توان گفت موسیقی به دلیل مشخص نبودن ملاک‌های حرام از حلال بهانه‌ای‌ست برای دخالت نهادهای زیر نظر رهبری در کار دولت. بحث اصلی بر سر مسائلی‌ست مانند اعدام مجرمان مواد مخدر، حدود اختیارات دادستان‌های شهرستان‌های ایران و قوه قضائیه در کار دولت، قوام و انسجام جامعه مدنی و همینطور برخی ملاحظات اقتصادی.

در مرداد سال جاری در حالی که دادستان مشهد مقابل دوربین تلویزیون قرار گرفته بود تا درباره ممنوعیت برگزاری کنسرت در استان خراسان توضیح دهد، در پیش‌زمینه سه نفر را اعدام می‌کردند. این تصویر تصادفی نبود.

علی مطهری، نایب رییس مجلس شورای اسلامی گفته بود: «اینگونه نیست که بگوییم خراسان رضوی دارای خودمختاری است و قوانین خاصی بر آنجا حکومت می‌کند. چیزی به نام حریم امام رضا وجود ندارد.»

احمد علم‌الهدی هم در مقام پاسخگویی برآمد و توضیح داد که خراسان رضوی حکومت خودمختاری ندارد و تابع ایران است و به همین دلیل، در دوران بعد از برجام و لغو تحریم‌های اقتصادی، واردات پارچه از خارج، باعث رکود بازار تولیدکنندگان داخلی پارچه در خراسان رضوی شده است. چنین است که کنسرت‌های موسیقی با اعدام‌ها و اقتصاد محلی درآمیخته است.

هنرمندان موسیقی هم به این واقعیت‌ها پی برده‌اند. حمید رضا نوربخش، یکم شهریور به روزنامه شرق گفته است که دعوا بر سر برگزاری کنسرت‌ها به دعوای بین قوا تبدیل شده و به همین جهت خانه موسیقی نامه‌ای به خامنه‌ای نوشته و از او کسب تکلیف کرده است.

می‌توان پیش‌بینی کرد که پاسخ رهبری نطام از هم‌اکنون مشخص است. دژ خراسان شکسته نمی‌شود.

بیشتر بخوانید:

ائمه جمعه: ما کنسرت نمی‌خواهیم / قدردانی از کیمیا علیزاده با یک کنسرت بزرگ