دخترک با مقنعه کج و معوج از به سرعت حیاط مدرسه خارج می‌شود. چشم‌هایش مادر را جست‌وجو می‌کند. مادر دست‌هایش را باز کرده تا دخترک را محکم بغل کند. بعد از ماچ و بوسه‌های مادر دختری، اولین سوال مادر این است: « مشق چی داری امروز؟»
دقیقا همین لحظه است که لبخند گشاد دخترک بر روی لب‌هایش می‌خشکد. یاد رونویسی درس فارسی و تمرین‌های ریاضی که می‌افتد خوشی آغوش مادر به یکباره جای خود را به اضطرابی آشنا می‌دهد.
«دیوید بیکر» محقق موسسه پن اعلام کرده است که معلم‌های کشورهای تایلند، یونان و ایران بیشترین مشق شب را به دانش‌آموزان می‌دهند. سوال این است که آیا حجم سنگین مشق شب، بر روی سبک زندگی دانش‌آموز تاثیر می‌گذارد؟ این تاثیر مثبت است یا منفی؟ اگر پاسخ منفی است چه راه‌کارهایی وجود دارد تا تاثیر منفی آن تا حد امکان کاسته شود؟
رابطه معکوس خلاقیت و مشق شب سنتی
«کن رابینسون» نویسنده کتاب «مدرسه‌های خلاق» معتقد است که خلاقیت دانش‌آموز دقیقا به اندازه خواندن و نوشتن او مهم است. او بر این باور است که مشق شب کلاسیک یکی از موانع خلاقیت کودکان و نوجوانان است. او معتقد است تنها دلیل انجام این نوع مشق شب از سوی دانش‌آموزان، تحسین والدین، فشار والدین و مدرسه، اعطای جایزه و سایر امتیازات است. نگرانی از تنبیه و سرزنش در حضور جمع به دلیل انجام ندادن تکالیف، از عواملی است که دانش آموزان را دچار پریشانی و اضطراب می‌کند. او معتقد است که یک روانشناس، ترس از واکنش‌های غیراصولی معلمان و والدین را که آمیخته با تهدید و تحقیر است، می‌تواند به راحتی از لابه‌لای نوشته‌های دانش آموزان مشاهده کند.
او در کتابش می‌نویسد: «چیزی که مهم است این است که اگر کودکان آماده اشتباه نکردن نباشند، هیچ وقت فکر نابی به ذهن شان نمی‌رسد. اگر همیشه آماده اشتباه کردن نباشند، تا آخر عمر خلاقیت‌شان را از دست می‌دهند و تبدیل به کسانی می‌شوند که از اشتباه کردن می‌ترسند. در سیستم‌های آموزش و پرورش امروزی، اشتباه کردن بدترین کاری است که دانش‌آموز مرتکب می‌شود. پیکاسو معتقد بود همه کودکان هنرمند هستند ولی مساله این است که چه کنیم تا کودکان هنرمند بمانند؟ سیستم آموزش و پرورش امروز جهان به سمت خلاقیت پیش نمی‌رود. یکی از مهم‌ترین موانع خلاقیت، مشق شب‌های سنتی و کلاسیک امروزی است.»
از سوی دیگر اما گزارشی که سال گذشته در روزنامه گاردین منتشر شد حاکی از این است مشق شب رابطه مستقیمی با موفقیت در درس‌های ریاضی، ادبیات انگلیسی و علوم دارد. پژوهشی که مبنای این مطالعات قرار گرفته است در طول ۱۵ سال اخیر بر روی سه هزار کودک انجام شده است.
«پم سامون» پروفسور دانشگاه آکسفورد پس از انجام این پژوهش می‌گوید: «دو عامل مهم در موفقیت درسی کودکان و نوجوانان تاثیر دارد. یکی مقدار زمانی است که دانش‌آموز به انجام تکالیف درسی اختصاص می‌دهد و دومی میزان علاقه و لذت دانش‌آموز از موضوع درسی است.»
بر اساس این پژوهش دانش‌آموزانی که در سه درس ریاضی، ادبیات و علوم مشق شب دریافت کرده‌اند و زمان خود را صرف انجام آن کرده‌اند، از دیگر دانش‌آموزانی که زمان خود را صرف انجام مشق شب نکرده‌اند، موفق‌تر هستند.
نکته مهمی که در این جا نباید فراموش کرد این است که اساس پژوهش فوق بر مبنای سیستم مشق شب به شیوه سنتی نبوده است.
مشق شب سنتی چیست؟
مشق شب سنتی شامل رونویسی از درس‌های مختلف مانند فارسی(در ایران)، انجام مساله‌های ریاضی با تعداد زیاد در یک شب، توجه نکردن معلم به دیگر دروسی که ممکن است در زمان مشابه تکالیف سنگین داشته باشند، حفظ کردن درس‌هایی مانند تاریخ و جغرافیا، حفظ قرآن و معانی سوره‌ها (در ایران)، تعداد زیاد امتحانات میان هفته‌ای بدون توجه به دیگر امتحانات و در مجموع تکالیف درسی است که بدون در نظر گرفتن رشد خلاقیت دانش‌آموز، به شیوه‌ای سنتی دانش‌آموز را تحت فشار می‌گذارد و در صورت عدم انجام آن از سوی دانش‌آموز، دانش‌آموز با این تهدید مواجه است که از نمره آن درسش کاسته شود.
مادر نازنین، دانش‌آموز هشت‌ساله دبستان جاجرودی منطقه رسالت تهران می‌گوید: «شب‌ها پس از تمام شدن مشق شب دخترم، باید دست‌هایش را ماساژ بدهم. انگشت وسط دست راستش آنقدر به مداد ساییده می‌شود که اگر قبل از خواب برایش با روغن ماساژ ندهم، انگشت‌هایش مثل خودم پینه‌بسته و کج می‌مانند.»
مادر امیرعلی که پسر هفت ساله‌اش را در مدرسه غیرانتفاعی فرزانگان ثبت‌نام کرده است می‌گوید بسیاری از شب‌ها پسرش از استرس فردای مدرسه خواب‌های بد می‌بیند و از هفته اول مهر تا به حال دچار شب‌ادراری شده است. او می‌گوید: «پسرم مدام می‌گوید مشق‌هایم تا قبل از تاریکی هوا باید تمام شوند. این مشکل در زمستان که هوا زودتر تاریک می‌شد بسیار حاد شده بود و الان خوشحالم که به تابستان نزدیک می‌شویم و امیدوارم پسرم به همان پسر شاد ماه‌های قبل تبدیل شود.»
پژوهش‌های دانشگاه شیکاگو نشان داده‌اند بهترین انگیزه برای انجام مشق شب، ایجاد انگیزه درونی و میل به یادگیری در دانش‌آموز از سوی آموزگار است. از سوی دیگر بر اساس آخرین تحقیقات انجام شده در همین دانشگاه والدین تنها باید نقش حمایتی داشته باشند. اجرای هر نقش دیگری غیر از نقش حمایتی، باعث آسیب جدی در کودکان می‌شود. لذت‌بخش کردن انجام مشق‌شب و راه‌کارهای اجرایی آن می‌تواند نقش مهمی در کاهش میزان استرس کودکان داشته باشد.
به همین دلیل در این قسمت راه‌کارهایی ساده برای آموزگاران در جهت ایجاد انگیزه یادگیری در دانش‌آموزان معرفی می‌شود و پس از آن به راه‌کارهایی اشاره می‌کنیم که می‌توانند تاثیر منفی سیستم مشق شب فعلی ایران را کم‌تر کرده و فشار روحی کودکان را کاهش دهد.
آموزگاران چه باید بکنند؟
ارایه تکالیف درسی مدت‌دار
یکی از بهترین روش‌ها برای جلوگیری از طفره رفتن از انجام تکلیف درسی یا کاهش اضطراب ناشی از حجم زیاد تکالیف این است که آموزگار با آموزگاران دیگر هماهنگ شود و برای هر درس، روز مشخصی تعیین شود تا تداخل تکالیف درسی پیش نیاید. یکی دیگر از روش‌های کارامد، تعیین مدت زمانی بیشتر از یک هفته برای انجام تکالیف است. نمی‌توان از دانش‌آموز توقع داشت همه تکالیف درسی‌اش را تا روز بعد تمام کند. با این روش نحوه برنامه‌ریزی، اولویت بندی و مدیریت زمان را نیز به دانش‌آموز آموزش می‌دهیم.
شیوه‌های مختلف مشق‌شب برای درس‌های مختلف و دانش‌آموزان مختلف
یکی از راه‌کارهای عملی بسیار موثر این است که آموزگار برای هر درسی، تکلیف متناسب با آن درس را در نظر بگیرد. بدیهی است تکلیف شبی که مربوط به درس علوم است با درس جغرافیا متفاوت است. از سوی دیگر دانش‌آموزی که به لحاظ شنیداری قوی‌تر است باید با دانش‌آموزی که فقط با تمرین کتبی قادر به یادگیری است متفاوت باشد. تشخیص این موضوع با آموزگار است. آموزگاری که با شکستن هنجارهای قدیمی، روشی جدید ابداع می‌کند.
پژوهشی در سال حاضر در دانشگاه پنسیلوانیا صورت گرفته است که نشان می‌دهد کمیت زیاد مشق شب تاثیر معکوس بر یادگیری دارد و بر عکس آن مشق شب با کیفیت، بیشترین تاثیر را داراست. همین پژوهش اعلام کرده است بیشترین زمان انجام تکلیف برای مقطع اول و دوم دبستان ۱۰ تا ۲۰دقیقه و برای مقطع‌های چهارم و پنجم ۲۰ تا ۶۰ دقیقه باید باشد.
تغییر محل آموزش
تحقیقات نشان داده‌اند مشاهده بیشترین تاثیر را بر یادگیری دانش آموزان دارد. آموزگار می‌تواند به جای ارائه تکالیف سنگین شب، متناسب با موضوع درس، ساختار سنتی کلاس درس را که در داخل مدرسه است به هم زده و هفته‌ای یک بار کلاس درس را خارج از مدرسه طراحی کند. این محل متناسب با موضوع درس می‌تواند سوپرمارکت، باغ‌وحش، بانک، ادارات دولتی، فرودگاه، مرکز خرید،محل کار پدر و مادرها و … باشد. این موضوع ممکن است حیطه مسئولیت آموزگار را گسترده‌تر و سخت‌تر کند ولی با هماهنگی والدین داوطلب و توضیح دادن فلسفه فعالیت خارج از مدرسه و آگاه ساختن آنان از نتیجه نهایی، می‌توان از وجودشان بهره برد.
هنر در کنار درس
به تناسب موضوع درس، آموزگار به جای ارایه مشق‌شب می‌تواند از دانش‌آموزان بخواهد متناسب با استعدادهای شخصی‌شان از کاردستی، بوردهای دیواری، عکاسی، برگزاری نمایشگاه‌های کوچک هفتگی، تهیه روزنامه یا مجله‌های کوچک و … نیز استفاده کنند.
آموزگاران می‌توانند با مراجعه به این لینک به منبع متنوعی از مشق‌شب های جایگزین روش سنتی دسترسی پیدا کنند.
والدین چه باید بکنند؟
ایجاد مکان مناسب برای انجام تکالیف
بهتر است سعی کنیم مکان ثابتی برای انجام تکالیف فرزند در نظر بگیریم. از سوی دیگر در هنگام انجام تکلیف تا جایی که امکان دارد از مشاجره‌های لفظی جلوگیری کنیم و صدای تلویزیون، موسیقی و صحبت‌کردن را به حداقل برسانیم.
تحسین کلامی
یادمان باشد فرزندمان را به زور مجبور به انجام مشق شب نکنیم. سعی کنیم تا جایی که امکان دارد با کلمات تشویقی مانند این که: «چقدر زیبا نوشتی. چقدر با دقت مشق‌هایت را انجام می‌دهی و ….» احساس بهتری به فرزندمان منتقل کنیم.
ریشه‌یابی دلیل طفره رفتن از انجام مشق شب
در صورتی که فرزندمان همیشه از انجام تکلیف درسی طفره می‌رود، ریشه‌یابی کنیم و دلیل آن را پیدا کنیم. مثلا ممکن است فرزندمان به درس خاصی علاقه نداشته باشد یا با معلم خاصی مشکل داشته باشد. از فرزندمان بخواهیم احساس واقعی‌ش را به ما بگوید و به او قول دهیم تا برای مشکلش راه‌حل پیدا کنیم. حتی ممکن است در مورد این موضوع با معلم او مشورت کنیم و متوجه شویم فرزندمان در کلاس با همسالانش مشکل دارد. فراموش نکنیم همیشه این ما هستیم که برای حل مشکل احساسی فرزندمان در مدرسه باید پیش‌قدم شویم.
تعیین برنامه منظم برای انجام تکالیف
بهتر است ابتدا عادت‌ها و روحیه فرزندمان را بشناسیم. بعضی از دانش‌آموزان ترجیح می‌دهند بعد از ناهار بلافاصله تکالیف‌شان را انجام دهند. بعضی دیگر ترجیح می‌دهند بعد از ناهار کمی استراحت کنند یا حتی بخوابند و بعد از آن به سراغ مشق‌هایشان بروند. این که روحیات فرزندمان را بشناسیم و براساس آن برنامه ثابت و منظمی بریزیم می‌تواند به ثبات و نظم ذهنی او هم کمک کند.
تقسیم کردن تکالیف به بخش‌های کوچک‌تر
شب‌هایی که فرزندمان مشق شب سنگین دارد یا روز بعد باید برای دو امتحان آماده باشد، می‌توانیم با هم‌فکری فرزندمان حجم سنگین تکلیف درسی او را به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم کنیم. با این روش هم به او آموزش داده‌ایم در برخورد با مشکلات پیچیده آینده چگونه برخورد کند، هم او را در انجام تکلیف تنها نگذاشته و احساس بهتری به او منتقل کرده‌ایم.
سلام . لطفا در خصوص تربیت و رفتار با کودکان در سنین مدرسه بویژه رفتار با دختر بچه ها مطالب بیشتری در صفحه زمانه بگذاریدو
رضا / 08 October 2017