هفته جهانی تغذیه با شیر مادر که هرساله از تاریخ اول تا هفتم ماه اوت مصادف با دهم تا شانزدهم مردادماه برگزار می‌شود، امسال آغاز خود را با یک پیام جالب یک‌دقیقه‌ای جشن گرفت. در رویدادی که به صورت همزمان در روز شنبه و در کشورهای مختلف دنیا برگزار شد، مادران درحالی‌که نوزادان شیرخوار خود را در آغوش گرفته بودند در مکان‌های عمومی و به صورت دسته‌جمعی حاضر شده و به مدت یک دقیقه از پستان خود به نوزادشان شیر خوراندند.
به سبک همه مناسبت‌های این‌چنینی امسال نیز شعاری برای این هفته توسط برگزارکنندگان آن در نظر گرفته شده است. شعار امسال بر تحقق یافتن همزمان تغذیه با شیر مادر و اشتغال مادران به عنوان دو نیاز اساسی جوامع امروز بشری تاکید شده است.
شیر خشک، جایگزینی نامناسب برای شیر مادر
سال‌های پس از انقلاب صنعتی و بعدها پس از جنگ جهانی و همزمان با شرایط تازه به وجود آمده در کشورهای مختلف و به ویژه کشورهای صنعتی، حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی و به عنوان نیروهای کار در مشاغل مختلف، پررنگ شد. نکته‌ای که اگرچه مثبت به نظر می‌رسید اما منجر به تغییر نقش زن در خانواده و جامعه می‌شد. نقشی که پیش از این تنها به عنوان مسئول امور محدود به منزل و به صورت خاص نگهداری از فرزندان تلقی می‌شد. وظایفی که تغذیه و شیر دادن به نوزاد تازه به دنیا آمده یکی از مهم‌ترین آن‌ها بود.
اما با شرایط جدید به وجود آمده اجرای این وظیفه خاص با چالش‌ها و مشکلات زیادی روبرو شده بود. چرا که حضور زنان در محیط بیرون از منزل و دور از نوزادشان، مانع از این می‌شد که بتوانند به صورت کامل نیازهای تغذیه‌ای او را برآورده کنند.
این تناقض به وجود آمده، دنیای صنعتی‌شده آن روز را بر آن داشت تا به دنبال راه حلی برای مشکل به وجود آمده باشد و بدین سان بود که در میانه قرن بیستم، شیرخشک به عنوان جایگزینی برای شیر مادر مطرح شد. محصولی که با کمک تبلیغات کارخانه‌های تولید شیرخشک و البته تغییرات ایجاد شده در شیوه زندگی انسان‌ها و مدرن شدن جوامع، به سرعت تبدیل به اصلی‌ترین منبع غذایی برای نوزاد انسان شد.
در دهه‌های پایانی قرن بیستم روزبه‌روز بر تعداد مادرانی که به دلایل مختلف از شیر دادن به فرزندان خود امتناع می‌کردند افزوده شد. نکته‌ای که علی‌رغم رویکردهای جدید ایجاد شده در سال‌های اخیر همچنان ادامه دارد. امروزه کاملاً از لحاظ علمی ثابت شده است که شیر مادر هیچ جایگزین مناسبی ندارد و خوراندن آن به نوزاد یک نیاز اساسی نه تنها برای نوزاد بلکه برای مادر است.
فواید تغذیه با شیر مادر برای نوزاد
اولین شیری که بلافاصله و پس از تولد نوزاد توسط مادر تولید می‌شود، غنی از ایمونوگلوبولین آ است که از بدن نوزاد در برابر انواع عفونت‌ها از جمله ارگانیسم‌هایی که دستگاه تنفسی را درگیر می‌کنند محافظت می‌کند.
علاوه بر این تغذیه با شیر مادر احتمال ابتلای کودک به برخی از بیماری‌های دیگر از جمله آسم، دیابت نوع یک و دو و همچنین سرطان‌های کودکان از جمله لوکمی را کاهش می‌دهد.
شیر مادر در حقیقت تنها غذایی است که نوزاد انسان به‌خصوص در شش ماهه ابتدایی زندگی به آن نیاز دارد و این بازه زمانی تا وقتی که خود نوزاد نشانه‌هایی از آمادگی برای تغییر در رژیم غذایی از خود بروز دهد قابل تعمیم است. شیر مادر حاوی تمامی مواد غذایی، مایعات و کالری مورد نیاز نوزاد است، به راحتی توسط دستگاه گوارش او هضم و جذب می‌شود و حاوی فاکتورهای مورد نیاز برای رشد و نمو نوزاد است.
فواید شیردهی برای سلامت مادر
شیر دادن به نوزاد علاوه بر خود نوزاد فوایدی نیز برای مادر شیرده دارد. مطالعات نشان می‌دهد مادرانی که به فرزندان خود شیر داده‌اند در آینده کمتر به بیماری پوکی استخوان دچار می‌شوند، ضمن اینکه از دست دادن اضافه‌وزن ناشی از حاملگی برایشان بسیار راحت‌تر است و حتی خطر بروز بیماری‌های مانند سرطان‌های رحم، تخمدان و پستان در این گروه از مادران کمتر است.
مادرانی که در اعتراض به عرف نپذیرفتن شیردهی در فضای عمومی به نوزادان خود در یک مرکز خرید شیر می‌خورانند:
شیر دادن به نوزاد منجر به ترشح هورمون‌هایی در بدن مادر می‌شود که رفتارهای مادرانه را تحریک می‌کند. یکی از این هورمون‌ها اوکسی‌توسین است که مکیدن نوک پستان مادر توسط نوزاد منجر به تحریک ترشح آن از غده هیپوفیز می‌گردد. این هورمون از یک طرف پستان‌ها را برای آزادسازی شیر تحریک می‌کند و از طرف دیگر منجر به انقباض عضلات رحم و مثانه مادر می‌شود. نکته‌ای که از خونریزی‌های پس از زایمان جلوگیری کرده و با بازگرداندن وضعیت مثانه به شرایط پیش از حاملگی به مادر این شانس را می‌دهد که سریع‌تر شرایط طبیعی قبل از زایمان خود را بازیابی کند.
ایجاد رابطه نزدیک بین مادر و کودک
این نکته‌ای است که از قدیم و ندیم به آن اشاره شده است: «تغذیه با شیر مادر باعث نزدیکی عاطفی مادر و کودک می‌شود.»
تماس فیزیکی پوست با پوست، لمس متقابل و برقراری رابطه چشم با چشم به نوزاد کمک می‌کند تا با مادرش احساس نزدیکی کرده و در کنار او احساس امنیت کند.
اگرچه ممکن است این ویژگی تا حدی انتزاعی به نظر برسد اما یکی از مهم‌ترین فواید تغذیه نوزاد با شیر مادر است که بسیاری از مادران به آن اذعان دارند.
تغذیه با شیر مادر، ناقض یا مدافع حقوق زنان
در طی سالیان متمادی، موضوع تغذیه نوزاد با شیر مادر یکی از مسائل مهم و اساسی در حوزه زنان و حقوق آنان بوده است.
گروهی بر این باورند که زنان برای حضور مؤثر در جامعه و منتفع شدن از لذت‌های زندگی در وضعیتی برابر با مردان، بایستی از اقداماتی همچون شیر دادن به نوزاد خودداری کنند.
در نقطه مقابل این گروه آنانی قرار دارند که بر این باورند زن برای انجام امور مربوط به آنچه «وظایف مادری» نامیده می‌شود و شیر دادن به نوزاد نیز یکی از این وظایف است، بایستی از سایر نقش‌های اجتماعی خود دست کشیده و تا زمانی که نوزادش به او نیازمند است به انجام این وظایف اکتفا کند.
اما فعالان عرصه حمایت از تغذیه با شیر مادر بر این باورند که هیچ‌کدام از این دو اعتقاد برآورنده نیازهای امروز جامعه بشری و در جهت حقوق اساسی انسان‌ها نیست.
نکته مهم این است که موضوع شیردادن به نوزاد توسط مادر، بایستی نه در غالب یک «وظیفه» بلکه به عنوان یک «حق» برای زن تلقی شود تا بتوان از آن دفاع کرد. نکته کلیدی دیگر در تفسیر این موضوع این است که جامعه و قانون نباید زنان را در جایگاه انتخاب میان شیر دادن به نوزاد از یک طرف و قرار گرفتن در موقعیت شغلی و اجتماعی از طرف دیگر قرار دهند. چراکه هر کدام از انسان‌ها بایستی بتوانند به صورت همزمان از تمامی حقوق طبیعی خود برخوردار باشند.
در چنین شرایطی آگاهی‌بخشی به جامعه و مقامات تصمیم‌ساز و اجرایی و نقش افراد و سازمان‌های مدافع حقوق زنان بسیار پررنگ می‌شود. اول از همه و برای اجرایی شدن طرح تغذیه با شیر مادر برای تمامی نوزادان، نیاز به تغییرات اساسی در تمامی ساختارهای اجتماعی در جهت بهبود شرایط زنان احساس می‌شود.
به عنوان مثال شرایط اشتغال زنان را در ایران در نظر بگیرید. هرچند قوانینی در جهت حمایت از مادران دارای نوزادان شیرخوار وضع شده که شامل شش ماه مرخصی پس از زایمان قابل تمدید تا ۹ ماه به علاوه یک ساعت مرخصی روزانه برای شیر دادن به نوزاد است اما باید دید آیا این قوانین ضمانت اجرایی دارد یا نه و در صورت عدم رعایت آن‌ها چه جریمه‌هایی برای کارفرماها در نظر گرفته می‌شود.
موارد بسیاری دیده شده که کارفرمایی، کارگر یا کارمند زن را به این دلیل که مادری شیرده بوده از کار اخراج کرده و یا وی را در موقعیت انتخاب میان ادامه فعالیت شغلی و شیر دادن به نوزادش قرار داده است. بسیاری از کارفرماها حتی استخدام یا به کار گیری زنان در سیستم‌های کاری خود را مشروط به نداشتن نوزاد می‌کنند.
متأسفانه قانون کاری که در چنین شرایطی به حمایت از زنان برخیزد و ضمانت اجرایی لازم را داشته باشد وجود ندارد. موضوع چند ماه مرخصی پس از زایمان و مرخصی‌های روزانه ساعتی هم تنها در مورد کارگران و کارمندان استخدامی معنی دارد و در مورد افراد قراردادی و غیررسمی هیچ کاربردی ندارد.
پستان مادر، عضوی سکس یا اندامی برای تغذیه نوزاد
پستان زن به عنوان عضوی که جاذبه جنسی برای شرکای جنسی دارد، در جامعه امروزی به ابزاری صرفا جنسی تقلیل داده می‌شود. این نگاه ریشه در دیدگاه‌های مردسالارانه، باورهای دینی و مذهبی و البته تبلیغات فرهنگ‌های محافظه‌کار و زن ستیز دارد که نمی‌توانند پستان زن را از برداشت جنسی از این عضو جدا ببینند.
این موضوع تا آن حد است که در بسیاری از جوامع شیردادن به نوزاد، هم‌سطح با فعالیت جنسی تلقی می‌شود و به همین دلیل انجام آن تنها در خفا و به صورت خصوصی مجاز شمرده می‌شود.
درحالی‌که باید بپذیریم شیر خوردن نوزاد از پستان مادر، تنها روشی برای تغذیه نوزاد است و تداعی ذهنی این عمل و سکس تنها مشکلی فرهنگی است که کم و بیش در تمامی جوامع وجود دارد. مشکلی که جوامع پیشرفته با فعالیت‌های فرهنگی و وضع قوانین حمایتی، گام‌های بزرگی در رفع آن برداشته‌اند و می‌توانند الگوهایی بسیار خوب برای جوامعی همچون کشور ایران باشند که همچنان از این مشکل رنج می‌برند.