الهیات سیاسی زرتشت و تقابل‌های دوگانۀ آن

برگرفته از تریبون زمانه *  

چکیده:

زرتشت بنیاد دوئالیسم (Dualism) و تقابل‌های ‌‌دوگانه (Binarry opposition) عقل ایرانی را شکل داد. یک سَر این تقابل ‌‌دوگانه دالهای خیر و اهورایی است و طرف ‌‌دیگر دالهای شَّر و اهریمنی. طرف خیر این تقابل مطابق با نظم ‌‌کیهانی و سلسله ‌‌مراتب امشاسپندان (اشه) و طرف ‌‌دیگر آن، نظم ‌‌زمینی و پیمان اجتماعی. نشانه‌های این تقابل روح در برابر جسم، نور در برابر تاریکی، گاو در برابر شیر، عقاب در برابر مار و شادکامی در برابر مقیدات اخلاقی است. هدف از پردازش این مقاله دست یافتن به قواعد نهفتۀ تقابل‌های دوگانۀ زرتشت، نشانه‌های آن، در عین حال معنای «غیر» یا دیگری منقی یا شَّری که دالهای مثبت زرتشت در تقابل با آنها معنا یافت. همچنین دیگری زرتشت که چه آیین، قوم و یا فرهنگی بوده است که زرتشت در تقابل با آن مفهوم خیر را صورت بدنی کرد که خود را نمایندۀ خیر و دیگری را شَّر جلوه داد و ریشه سیاسی/تاریخی این جهان ‌‌بینی خیر و شر چیست؟ که با کشف دیگری منفی و شَّر دین زرتشت، انیرانِ و دیگری عقل سیاسی ایران نیز آشکار می‌‌شود. دین زرتشت بنیاد ایدوئولوژیک عقل سیاسی ایران را تشکیل و امر سیاسی ایرانی، سلطۀ خود و امکان مرگ دیگری انیران را، در پس پردۀ جهان ‌‌بینی خیر و شر زرتشت کتمان می‌‌کرد.

کلیدواژگان: خیر/شر، عقل ایرانی، اشه/پیمان، زرتشت/میترا. پارس/ماد.

مقدمه:

هر هویت و عقلانیتی برای تثبیت معنای خویش بیشتر از اینکه به معیار حقیقت و واقعیت و تطابق با آن نیاز داشته باشد به «غیر» یا دیگری مخالفی نیاز دارد که دست «ردّ» به آن زده و معنای خود را در مقابل آن تثبیت کند. تقابل بر پایۀ تفاوتDiference است هیچ معنای فی ‌‌نفسه نیست و معنای خود را از تقابلی که با دیگری دارد به دست می‌‌‌آورد. (Derrida,۱۹۸۱, ۳۵). دریدا می‌‌‌گوید تفکر مفاهیم دوگانه را کانون تحلیلهای خود قرار می‌‌دهد و یکی از طرف‌ها را بر دیگری ترجیح می‌‌دهد. اما نکته‌ای که باید افزوده شود این است که طرفی که ترجیح داده می‌‌‌شود، متأخِّرتر و ترجیح و استیلای آن یا ناشی از بلاغت زبان ‌‌آوری بوده است یا به دلیل قدرت سیاسی. طرفی که نفی و شَّر جلوه داده می‌‌‌شود متقدِّم و معنای منفی آن از طرف متاخَّر به آن قالب می‌‌شود. در طرف متقدِّمی که شَّر معنی یافته است نه تقابل ‌‌دوگانه‌ای بوده است و نه خود معنی شَّر. مثلاً افلاطون متاخِّرتر از سوفسطائیان یا اساطیر بوده است که مفاهیم آنها را شَّر و در مقابل آن ‌‌ها، مفاهیم نیکی/خیر خود را تدوین کرده است. یکی از دالهای تقابل ‌‌دوگانه متاخِّر خیر/نیکی به آن چیزی که قبلاً موجود بوده است معنای شَّر را قالب کرده ‌‌است. قبل از ظهور دال متاخِّر خیر و نام ‌‌گذاری متقدِّم به شر، در فضای ذهنی متقدِّم نه شَّر معنی داشته است و نه خیر، لاجرم تقابل ‌‌دوگانه معنی نداشته است. یعنی تقسیم بندنی خیر در مقابل شر، نیکی در مقابل بدی در افق معنا ظهور نیافته بود. دین زرتشت که مُهر خود را بر عقلانیت ایرانی زده و بنیاد تقابلهای دوگانۀ آن را شکل داده است متاخِّرتر از آن چیزی ظهور کرده است که وی آن را نماد شَّر دانسته است. آن چیز یا آن آیین یا رسومی که زرتشت آن را نماد شَّر فرض کرده و خیر خود را در تقابل و تفاوت با آن بنیاد گذاشته است خودبه ‌‌خود واجد معنای شر یا تقابل آن خیر نبوده است، فراسوی خیر و شر بوده است و تقابل‌های دوگانه خیر و شر در آن معنی نداشته است چون تضاد خیر در مقابل شر، تضاد زرتشت است که بعد از آن ظهور کرده است و آن چیزی را که قبلاً بوده است، شر و اهریمنی تلقی کرده است. زرتشت از اولین کسانی است که در حافظۀ تاریخ ماندگار شد و با اعلام مفاهیم خدا (اهورامزدا)، نیکی، نور، روح، اشه، آسمان و خیر در مقابل اهریمن، بدی، تاریکی، جسم/غریزه، پیمان، زمین و شر، بنیاد تقابل‌های دوگانه و دوئالیسم را تدوین کرد. به همین دلیل است که نیچه در کتاب «چنین گفت زرتشت» که به تبارشناسی دوئالیسم عقلانیت غربی می‌‌پردازد، نوک تیز حمله خود را متوجه زرتشت تاریخی/ایرانی می‌‌کند. با شعار بازگشت جاودانه که بازگشت به زندگی، همین زندگی است، در مقابل پیام خدا و آسمان و روح زرتشت از زمین، غریزه و خود زندگی دفاع می‌‌‌کند که بنیاد دوئالیسم شکل گرفته با زرتشت و ادامه یافته در افلاطون و مسیح را در هم بشکند. چون از طرفی بنیاد دوئالیسم بر نفی زمین و غریزه نهاده شده است و نیچه برای احیای غرور شکسته و تحقیر شده زندگی و زمین، به نفی، نفی کنندۀ زمین و غریزه یعنی زرتشت می‌‌پردازد. نفی ‌‌کننده ‌‌گان زمین در مقابل نفی آنچه هست در مقابل نفی واقعیت تراژیک زندگی، به توهمات آپولونی و مدینه فاضله (چه اخروی آن در قالب بهشت و چه دنیوی آن چون افلاطون و مارکس) روی آورده‌اند. نیچه با شعار بازگشت ابدی و پذیرش زندگی به همان شکل زندگی، سعی در پایان بخشیدن به توهمات آپولونی دین و فلسفه با پیامبر آن دیونیزوس، یعنی پذیرش تراژدی زندگی با رقص و شادی دارد. چون اگر واقعیت تراژیک دنیا، با شادی و رقص پذیرفته می‌‌شد نه دوئالیسمی شکل می‌‌گرفت نه تقابل‌های دوگانه و نه ناکجاآبادهای اخروی و دنیوی. اما سئوالی که مطرح می‌‌شود این است که آن ‌‌چیزی که زرتشت آن را طرد و شر جلوه داده است چیست، چه آیینی بوده است و مربوط به کدام قوم؟ اگر رسومی بوده است در چه جغرافیا و چه زمان و کدام فرهنگ بوده است. برای کشف آن باید به نقطۀ صفری بازگردیم خیر از شر، آسمان از زمین و لوگوس از اروس جدا و این جدایی در حاکمیت حقیقت ماندگار شد. و یکی بر دیگری استیلا یافت. نقطۀ صفری که ریشه سیاسی و تاریخی دارد وامر سیاسی پس ‌‌پردۀ آن ستیز ما و دیگری است که در قالب اخلاق کتمان شد. برای کشف معنای دالهای ضد و دیگری عقلانیت زرتشتی، باید تقابل‌های دوگانۀ وی را وارونه و معنای آن را از عکس معنای دالهای تمجید شدۀ آیین زرتشت استنباط کرد. تقابل‌های دوگانۀ زرتشت چه در قالب توتم و سمبل و چه در قالب مفاهیم و دین از این قرار است: تقابل کلی خیر در مقابل شر، اشه یا نظم کیهانی با قاعده سلسله مراتبی در مقابل نظم زمینی یا پیمان/قراردادContract، روح در مقابل جسم و غریزه، گاو در تقابل با شیر، عقاب در تقابل با مار. حال هدف ما فهمیدن این دالها در تقابل با هم و کشف حوزه نااندیشیده‌ای که زرتشت در تضاد با آن دالهای خود را در حاکمیت حقیقت تثبیت کرد. زرتشت در مقابل کدام آیین، فرهنگ و یا قومی به تثبیت دالهای مثبت خویش پرداخت و مثبت شدن دالهای اهورا، اشه، نور، گاو وروح بیانگر تثبیت شدن کدام سلطه و هژمونی سیاسی و قومی بوده است؟ فرضیۀ ما بر این اساس استوار است که تثبیت دالهای زرتشتی بیانگر امر سیاسی ظهور سلطه ایرانییها/پارسها در عرصۀ تاریخ و در مقابل شَّر و منفی شدن دالهای دیگری زرتشت چون اهریمن، تاریکی، مار و…..بیانگر زوال سیاسی مادها/کُردها و آیین میترایی آنها از عرصۀ تاریخ است طلوع ایرانیها با نمادهای زرتشتی غروب کُردها با نمادهای میترایی بود. نمادها و نشانه‌هایی که امروزه به طور ناخودآگاه و کمرنگی فقط در میان ایزدیها و حداقلی در میان فرقه‌های الحق باقی مانده است. شاید به جرأت بتوان گفت نمادهای شیطان ‌‌پرستی و قداست مار در میان ایزدیها و مراسم گاو گشی پیرشالیار تنها حافظۀ هویتی کُردها می‌‌باشد اگر چه آن ‌‌هم مورد تسخیر حمله‌های عقل ایرانی قرار گرفته است چون همان ‌‌طور که گفتم این نام ‌‌گذاریها از سوی عقل ایرانی ثبت شده است.

تقابل‌های دوگانه و دیگری زرتشت:

افلاطون در تقابل باسوفسطائیان و نفرت خود از دموکراسی که سقراط را اعدام کرده بود، فلسفه خود را بنیاد گذاشت. ابراهیم در تقابل با بت پرستی به تبلیغ خدای روحانی و ماورا زمینی خود پرداخت. زرتشت در تقابل با چه چیزی بنیاد دین خود را گذاشت؟ زرتشت از چه چیزی نفرت داشت و آن را نماد شر کرد و در مقابل آن دال خیر و نیکی را تثبیت کرد؟ هر فلسفه‌ای در مقابل بحرانی ظهور می‌‌کند تا بحرانی نباشد اندیشه برای حل آن به تکاپو نخواهد افتاد. به قول هگل «بوم مینروا هنگام غروب آفتاب به پرواز درخواهد آمد». بحران زمان زرتشت چه بود که تصویر عالم شر در ذهن او شکل گرفت و در مقابل آن دنیای خیر را وعده داد؟ اهریمنی که زرتشت در مقابل آن اهورامزدا را عَلم کرد چیست و نماد چه چیزی است. برای جواب این سئوال هم باید از علم تاریخ کمک بگیریم که زمان و مکان ظهور زرتشت را به ما بگویید تا بفهمیم در مقابل کدام واقعیت تراژیک و منفی تاریخی به طرح مدینه فاضله ودین خود پرداخت هم از علم هرمنوتیک که با فهم معنای متن زرتشت دیگری آن را، که فلسفۀ ظهور زرتشت را موجب شد، بفهمیم. سپس به معنای دالهای تقابل دوگانه آن بپردازیم.

فلسفۀ ظهور زرتشت:

هات ۲۹، شکایت «گئوش ‌‌روان» یا روان گاو است. «خروش گاو : برای نگهبانی من شهریاری جنگاور بایستی… بی دادی و ستم را براندازد» (هات در رضی، ۱۳۸۱: ۱۵۸). طبق خود گاتها شکایت روان گاو نسبت به قربانی شدن، باعث ظهور زرتشت است. اشه از پاسخ و گله‌‌های گاو طفره می‌‌رود شکایت را به اهورامزدا خدای برتر ارجاع می‌‌دهد. خدا زرتشت را برای پشتیبانی بر می‌‌گزیند (هینلز، اموزگار، ۱۳۸۵: ۱۴۲. رضی، ۱۳۸۱: ۲۴۴). نتیجه شکایت گاو، انتساب زرتشت و بنیانگذاری قانون بشری است (گیمن، ۱۳۷۸، ۵۴).

روان آفرینش، گِله به خدا و درخواست نیرویابی کشاورز و شبان را می‌‌کند. خدا در اندیشه، که چه کسی را بفرستد تا ستم را براندازد. پس راستی –اردیبهشت- می‌‌بایست تا کسی برانگیخته شود و اشه را برقرار کند. اهورامزدا می‌‌نگرد که چگونه دروج و بی نظمی ‌‌بر جهان سایه انداخته است. ندای وهومنه : نخستین کسی که برانگیختۀ خدا است، زرتشت است. زرتشت: ای اهورامزدا نیرویم بخش تا بتوانم صلح را برقرار کنم و ستم و دروج را براندازم و….. زرتشت: در واپسین بند سرود، پس ای مردمان رسالت مرا بپذیرید تا بتوانم آیین را بگسترانم (سرود ۲۹ به نقل از رضی، ۱۳۸۵: ۱۰۸). زرتشت که کشتار گاوها احساساتش و دلش را بر انگیخته است در یسنای ۲۸، صراحتاً اعلام می‌‌کند که برای حمایت کردن و راضی کردن روان گاو برخاسته است (رضی، ۱۳۸۱: ۲۴۲).

در کتاب ۷ دینکرت، اهورامزدا «فره ‌‌وشی» زرتشت را، در سر دورۀ سه هزار ساله دوم، که کیهان از مینوک، به گیتابهشتی و تهی از گناه تبدیل می‌‌شود، آفرید. ولی این فره ‌‌وشی در این سه هزار ساله مینوک، در میان امشاسپندان می‌‌ماند. در آغاز سه هزار سالۀ سوم که اهریمن تباهی را بوجود می‌‌آورد، اهورامزدا بر آن شد که زرتشت را به زمین برای ایجاد نظم دوباره فرو فرستد. (نیبرگ در دهباشی، ۱۳۸۸، ۱۱۳)، هستۀ مرکزی تمامی‌‌گاهشماریها این است که زرتشت در آغاز دوره‌‌ای ظهور کرد که «دستبرد« بدی در این جهان روی داده بوده است. او ظهور کرده است تا دوباره نظم را در جهان برقرار سازد (نیبرگ، همان:۱۱۴). دستبردی که اهریمن مرتکب آن شده است، همان کشتن گاو مقدس بوده است. بنابراین، چه طبق گاتها ظهور زمینی زرتشت و چه طبق تاریخ کیهانی، ظهور زرتشت در دفاع از گاو در مقابل اهریمن است.

متن گاتها:

نه تنها فلسفۀ ظهور زرتشت، بلکه متن گاتها که متن اصلی دین زرتشت و کسی در استناد آن به خود زرتشت شکی ندارد، در دفاع از گاو و مبارزه با کسانی است که گاو را قربانی می‌‌کنند. «مخاطب اصلی مبارزۀ زرتشت کسانی بودند که در غارها گاوها را قربانی می‌‌کردند و نوشباه سکر‌‌‌‌آور هوم را می‌‌نوشیدند» (هینتس،، ۱۳۸۶: ۷۵).زرتشت در گاثا با همه عوارض قربانی گاو و سماع و مستی و هوم نوشی مخالفت کرده است (رضی، ۱۳۸۱، ۶۸). یسنای ۳۱، همه تهدید و تکفیر است نسبت به آنان که در مراسم آیینی، گاو را کشتار می‌‌کنند و هوم می‌‌نوشند (رضی، ۱۳۸۱: ۲۴۶). «آنان که مردم را از بهترین کارها باز می‌‌دارنند، مزدا برای آنان نگون بختی بیار…. آنان که زندگی گاو را در میان سخنان ناهوشیار –خلسه رقص-خودتباه می‌‌کنند… آنان… دروغ گویان هستند… پیروان دروغ گفتند که گاو باید کشته شود» (یسنای ۳۲ بند ۱۲-۱۴). «آموزه‌ی راستین را تباه می‌‌کنند ادعا می‌‌کند که گاو و خورشید بدترین چیزی هستند که برای چشم دیدنی است. آنان پیرو دروغ و بر ضد اشه هستند» (گاتها:۱۰/۳۲). سئوالی که اینجا مطرح می‌‌‌شود چه کسی گاو را قربانی یا می‌‌کُشد؟ جواب واضح است، اهریمن. قربانی ‌‌کردن (کشتن) گاو، در تضاد است با دین زرتشت که مخالف قربانی کردن گاو هستند، زرتشت اهریمن را کشنده گاو می‌‌دانند (فون گال، کلوسکا، همان، ۵۷۴). اما سئوال اصلی ‌‌تر و مهم ‌‌تر این است که اهریمن یا شر نماد چه چیزی است و مراسم قربانی گاو در میان چه کسان یا آیینی برقرار بوده است؟ قبل از ظهور زرتشت چه آیین و مردمانی بوده‌اند که کُشتن گاو در میان آن‌ها رسم بوده است و خدای آنها گاو را می‌‌‌کُشد؟ که زرتشت آن را نماد اهریمن که دال مرکزی دیگری دین زرتشت و خدای متقابل اهورامزدا شد؟

محققان بر آن هستند که مهر/میترا پیش از زرتشت ایزدی بزرگ بود که زرتشت وجود مهر را انکار کرده است. «ک. بار» معتقد است زرتشت ورونه و میترا را در اهورامزدا جمع کرد. بنابراین، جایی برای میترا باقی نماند. نیبرگNyberg استدلال می‌‌کند که مهر خدای شب است زرتشت مهر را نفی کرد. همچنین زنر وگرشویچGershevich گویند که زرتشت همه‌‌ ایزدان بجز اهورامزدا و سپند‌‌مینو را کنار نهاد. هومباخHumbach و هینتسHintz اعتقاد دارند که زرتشت کلاً با میترا و پرستش آن مخالفت کرده است. به اعتقاد لومل، زرتشت تلویحاً میترا را نادیده گرفته است و زرتشت از میترا که ‌‌ایزد متعلق به عامه مردم دوره جاهلیت بود، روی‌‌گرداند. به اعتقاد موله، دین گاهان حلقۀ دینی فرادستان بود که به اعتقادات عامه بی توجه بود.گرشیوچ این نظر که زرتشت مهر را با نفرت تلقی کرده را پذیرفته است و زرتشت مهر را از دین خود بیرون کرد (بویس، ۱۳۸۴، ۱۰۹-۱۱۰). دوشن‌‌گیمنD.Guillemin نیز معتقد است که میترا مدتها رقیب مزدا بود و سکوت زرتشت درمورد او سکوتی است عمدی، دشمنانه و احساسی بود (گیمن، ۱۳۷۸، ۱۷). تعارض دین زرتشت با آیین میترایی را ویدن گرن، ویکاندر، لومل و نیبرگ نیز پذیرفته‌‌اند (رضی، ۱۳۸۱، ۷۴). گناه اهریمن از نظر زرتشت و خدای او اهورامزدا، کشتن گاو مقدس است چه ربطی به میترا دارد؟

رسالت اصلی میترا کشتن گاو مقدس بوده است (زنر، لومل، بیانگی در کلوسکا، ۱۳۸۵، ۴۸). در واقع شگفت ‌‌انگیزترین ماجرای میترا پیکار با گاو نخستین است (رضی، ۱۳۸۱، ۳۰۴). در تمامی‌‌کتیبه‌‌ها و آثاری که از مهرابه‌‌ها و مراسمات میترایی در غارهای تاریک باقی مانده است. میترا در حال کشتن گاو، که ماری به دور او پیچیده است، نقاشی شده است (فون گال، کلوسکا، همان، ۵۷۸). اما واقعیت آن است که‌‌این نه قربانی کردن، بلکه کشتن و پیکار با گاو است. ارنست ویل در مقاله «خاستگاه و سرشت دین میترا»به درستی این سئوال را مطرح کرده است که‌‌ آیا این قربانی گاو است یا کشتن و پیکار با گاو؟ «تاکنون همه به خیال راحت از واژه قربانی میترایی استفاده کرده‌اند. اما به راستی در این تصاویر منظور قربانی کردن است؟…. قربانی به زانو در آمده و از پای درآمده است. قربانی ‌‌کنندۀ گاو، زانوی چپ را بر پشت گاو نهاده و… دشنه را در شانه گاو فرومی‌‌کند. این منظره با هیچ صحنه قربانی واقعی مطابقت ندارد… پای ایزد بر پشت گاو.. که در بسیاری از صحنه‌‌ها فاتح، با زمین زدن مغلوب، پای خود را به نشانه پیروزی بر پای حریف میگذارد—هکتور برای کشتن پاتروکل از عقب به او نزدیک می‌‌شود و سر او را به عقب.. یا هرکول برای کشتن امازون پای چپ را روی پای راست حریف- پس ا این نه قربانی بلکه نبرد بوده است؟… کشتن یک شرقی به دست یک مقدونی در تابوتی شبیه صحنه گاوکشی میترا است.. فاتح از پشت مغلوب را بر زمین پایش را روی پای او سرش را به عقب و شمشیر به شانه او فرو می‌‌کند و….» (ویل در کلوسکا، همان، ۵۸۳-۵۸۴). بنابراین، همان‌‌طور که ویل به درستی تشریح کرده است این نه عمل قربانی کردن بلکه کشتن و پیکار با گاو است که بعدها وقتی که میترا مُهر زرتشتی خورد، عمل کُشتن گاو به قربانی کردن، تغییر معنا یافت. همان ‌‌طور که فون ‌‌گال نیز اشاره کرده است قربانی ‌‌کردن (کشتن) گاو، در آیین میترا، در تضاد است با دین ایرانیها که مخالف کشتن گاو هستند، ایرانیها اهریمن را کُشندۀ گاو می‌‌دانند (فون گال، کلوسکا، همان، ۵۷۴). نقش قربانی ‌‌کننده پیش از آنکه به اهریمن داده شود، متعلق به میترا بوده است میترا گاو نر را می‌‌کشد (گیمن، ۱۳۷۸، ۵۳). لومل نیز در شرح یسنای ۲۹، شکایت و گِله گاو را مربوط به پیروان میترا می‌‌داند (لومل به نقل از بیانگی، کلوسکا، ۱۳۸۷، ۶۰-۶۱). بنابراین، زرتشت میترا را اهریمن و اهریمنِ زرتشت، همان میترا است. نه تنها خود میترا، اهریمن می‌‌شود بلکه میترائیان و آیین میترا که به قربانی گاو می‌‌پردازند نماد رسوم و فرهنگ شیطانی می‌‌گردند.

مخاطب مبارزه‌‌ی زرتشت آیین میترا بود که در غارها گاوها را قربانی می‌‌کردند و نوشابه سکر‌‌‌‌آور هوم را می‌‌نوشیدند (هینتس، ۱۳۸۶: ۷۵). زرتشت از ذکر نام میترا –که با قاطعیت به جنگ او می‌‌شتابد –خودداری می‌‌کند فقط از فحوای کلام او پیداست که دشمن او در این جنگ میترا و مغان میترایی است (رجبی، ۱۳۸۰: ۵۳). همه شاهدهای موجود نشان از ستیز بی امان زرتشت با میترا و میترا پرستی دارد (همان:۶۴). زرتشت در گاثا با همه عوارض قربانی گاو و سماع و مستی و هوم نوشی مخالفت کرده است (رضی، ۱۳۸۱، ۶۸). سکوت زرتشت درمورد میترا، سکوتی است عمدی، دشمنانه و خصمانه بود (گیمن، باقری، ۱۳۷۸، ۱۷). لقب «اکه» به معنی سخت و استوار-مجازات کننده- که برای میترا یک صفت خوب است، درگاتاها، برای نیروی شر و پلید وبه شکل ناسزا به کار می‌‌‌رود. در شاهنامه هم به شکل «اکوان دیو» هست (هات ۳۲ بندهای ۳ و ۵ و ۱۲ و هات ۳۳ به نقل از رضی، ۱۳۸۱، ۷۰). «دئوها راست را برنگزیدند… بدترین اندیشه را برگزیدند به سوی خشم و… هستی مردم را بیمار کردند » (یسنا هات ۳۰ بند ۴)«ای دیوها شما همه از نژاد منش بد-اکه منه-هستید. کسی‌‌که شما را میپرستد از دروغ- بی ‌‌قانونی خلاف اشه-می‌‌گوید…. مردم را از زندگی خوب وجاودانی دور کردند. اکی منو-منش بد- با اندیشه زشت و گفتار زشت…تباهی به بار می‌‌اورد….» (یسنا ۳۲ بند ۵-۳). یسنای ۳۱، همه تهدید و تکفیر است نسبت به آنان که در مراسم آیینی، گاو را کشتار می‌‌کنند و هوم می‌‌نوشند: «مبادا کسی از شما به گفتار و آموزش دروغ پرست گوش فرا دهد…. با سلاح و جنگ ابزار آن‌‌ها را بزنید». «مخاطبان زرتشت که تهدید می‌‌شوند انجمن خدایان میترایی هستند دشمنان وی کوی‌‌ها و امیران میترایی هستند مراسمی‌‌که طرد می‌‌کند مراسم و شعایر مهردینان است» (رضی، ۱۳۸۱: ۲۴۶). «آنان که مردم را از بهترین کارها باز می‌‌دارنند مزدا برای آنان نگون بختی بیار…. انان که زندگی گاو را در میان سخنان ناهوشیار –خلسه و رقص-خود تباه می‌‌کنند… آنان… دروغ گویان هستند… پیروان دروغ گفتند که گاو باید کشته شود» (یسنای ۳۲ بند ۱۲-۱۴). بند ۲۹ مهریشت: «تو هم پلیدی-اک- هم بهترین میثره، سرور آشتی و نا آشتی برای سرزمین……».. زرتشت در گاتاها (یسنای ۴۸ بند ۴ )در حال تعارض با این توصیف است: آن کس که گاه بهتر و گاه بدتر است…….. ای اهورامزدا او در شهریاری تو، عقل تو، جدا خواهد ایستاد (رضی، ۱۳۸۱: ۷۱).

زرتشت به تدریج که موقعیت مطمئن‌‌تری می‌‌یابد با آیین میترایی سخت ‌‌تر در می‌‌‌اُفتد. در یسنای ۲۹ به روشنی در باره مراسم قربانی گاو و سماع، میترا را محکوم می‌‌کند. جدال ملایم اما مؤثر زرتشت با او که جداشده –ازعقل اهورا- به خوبی نشان می‌‌دهد (رضی، همان، ۷۱-۷۲). در یسنا۱۰/۳۲-زرتشت انتقاد اشکار از آیین میترایی می‌‌کند. سراسر یسنای ۳۲ و… اشارات اشکار است بدون یاد کردن میترا و اانجمن میترایی، که به دلیل گسترش آن، از مبارزه علنی با آن پرهیز می‌‌کند (همان:۱۱۳). گاتاها: در نکوهش دیوسنان (میترایی) می‌‌نویسد: «آموزه‌ی راستین را تباه می‌‌کنند؛ ادعا می‌‌کند که گاو و خورشید بدترین چیزی هستند که برای چشم دیدنی است. انان پیرو دروغ و بر ضد اشه هستند» (گاتها:۱۰/۳۲). میترا پس از تولد از دل صخره اولین کارهایی که انجام می‌‌دهد، شکار خورشید و کشتن گاو است. به همین دلیل نیبرگNyberg به درستی این قطعه از گاتها را خطاب به میترائیان می‌‌داند (نیبرگ به نقل از رضی، همان:۲۵۰) که دور از نور خورشید در تاریکی غارها، به کشتن (قربانی)گاو پرداخته و رقص و هلهله می‌‌پردازند. آیین قربانی و هئومه پس از غروب خورشید در تاریکی غار، شب هنگام، جهت رضایت اهریمن که نماد تاریکی و تیرگی است، بود (رضی، ۱۳۸۱: ۱۳۵). بنابراین، با انقلاب دینی زرتشت، مهر به دیو و ضد ایزد تبدیل شد (بیانگی، در کلوسکا، ۱۳۸۷، ۴۸). زنر و لومل نیز می‌‌پذیرند که در گاتها میترا به عنوان کشنده گاو و شکست دهنده خورشید معرفی شده است (به نقل از بیانگی، همان). «زرتشت اسطوره قدیم قربانی سود بخش که در اصل منسوب به‌‌ایران پیش از زردشت بود —کشتن گاو، میترا را.- چونان عملی شریرانه به انگره، مینیو (اهریمن) نسبت داد…..» (بویس، ۱۳۸۱: ۵۰). بنابراین، زرتشت، میترا را به اهریمن و دشمن اصلی اهورامزدا و پاک دینی زرتشت معرفی کرد.«مهر در دین زرتشت، نمودار اهریمن است و نام شیطان در دین زرتشتی است» (هینلز، ۱۳۸۵: ۱۲۸). شیطانی که به دین اسلام و مسیح و یهود هم انتقال یافت (بهار، ۱۳۸۴: ۴۲۱). سکوت گاتها خود دلیل کافی است بر اینکه مصلح به میترا حرمت نمی‌‌نهاده است و حتی میترا مشمول تقبیح پیامبر شده است (مولتون، ۱۳۸۷: ۶۱-۶۲). بنابراین، اساس تقابل دوگانۀ زرتشت در مقابله با میترا است. که میترا به اهریمن و شَّر، در مقابل آن اهورامزدا و خیر انتزاع می‌‌شود. تقابل دوگانۀ اهورا/اهریمن که اصل دین زرتشت است در مقابل آیین میترا شکل گرفت.

از نظر هنینگHenning جنبشهای ثنوی اعتراضی بر یگانه ‌‌پرستی بوده‌‌اند و ثنویت پاسخی در برابر مسئله شر بوده که با ایمان به خدای نیکو و متعال سازگار نیست (هنینگ به نقل از گیمن، ۱۳۶۳: ۱۳). به همین دلیل هنینگ بهترین راه برای فهمیدن کیش زرتشتی-همچون جنبشی دوگانه باوری-را در آن می‌‌داند که مخالفت با یگانه ‌‌پرستی (یکدستی) را در آن ببینیم (هینیگ به نقل از گیمن، ۱۳۷۸: ۲). زرتشت نیک مطلق و بی نهایتی را طرح ریخته که جز نیکی از آن سر نمی‌‌زند، لذا باید اصل دومی را ابداع می‌‌کرد تا بی نظمی‌‌کیهانی و نگونبختی‌‌های زندگانی را با آن توضیح می‌‌داد (گیمن، ۱۳۷۸: ۲). یسنا هات ۴۵ بند ۲: «دو گوهر که از آغاز وجود داشته است پاک و پلید…… پاک به پلیدگفت ما هیچ گاه سازگار نخواهیم بود؛ نه در اندیشه، نه آموزش، نه خواست واراده و نه کردار و…….» (رضی، ۱۳۸۹: ۱۷۹).« اکنون آن دو مینویی {که}در اغاز بودند که خویشتن را رویاوار همزاد نشان دادند… آن دو هستند، بهتر و بد، به منش و گفتار و کنش، از میان این دو {مینو} دانایان درست و پیرو اهورامزدا، و نادانان اهریمن را بزگزیدند» «و هنگامی‌‌که آن دو مینو به هم رسیدند، در آغاز نهادند هستی و نیستی را…» (یسنا ۳۰ بند ۳-۵ به نقل از مولتون، ۱۳۸۷: ۵۴). یکتاپرستی و آفرینش برای اشکار شدن گنج خدا و….. برای زرتشت معنی ندارد. خدا به مخلوقات نیاز دارد برای مبارزه با اهریمن (زنر، ۱۳۷۷: ۵۹). اهورامزدا گیتی را به عنوان سلاحی برای شکستن اهریمن می‌‌افریند و انسان در صف مقدم این کارزار قرار دارد (زینر، همان: ۲۶).

این بی نظمی‌‌کیهانی و نگونبختی زندگانی که زرتشت را واداشت اصل دوم اهریمنی/شر را ابداع کند چه بود؟ و در میان کدام فرهنگ رواج داشت؟ گلدنرGeldner و بارتولومهBartholomae معتقدند که زادگاه زرتشت در ماد، جایی که میترا رواج داشت، بود که ناچار از گریز به باختر شد (گیمن، ۱۳۶۳، ۴۹). پروفسور جکسونJackson نیز معتقد است زرتشت در غرب ایران چشم به جهان گشود، بی آنکه به موفقیتی دست یابد، در این دیار ابلاغ رسالت کرد، و پس از آن رو به جانب شرق آورد، و سرانجام در بلخ به موفقیت رسید (جکسون در مولتون، ۱۳۸۷: ۴۰)«به کدام سرزمین بگریزم، به کجا فرار کنم، نه مردم از من خشنودند نه فرمانروایان درون این سرزمین…» (یسنا ۴۶ بند ۱). از نظر بارتولومه، زرتشت بعد از طرد و گریز از میان مادها، تصویر عالم شر در ذهن او شکل‌‌گرفت و مصداق عینی شر در دکترین دینی زرتشت، آیین میترا بود. این فرهنگ و قدرت میترائیان بود که او را به تامل در مورد وجود دو روان هدایت کرد. اگر فقط خدای نیکی هست چرا شر این همه پیشرفت کرده است. بنابراین، تصویر عالم شر و اهریمن و نقطۀ تقابل دالهای خیر زرتشت، از فرهنگ و رسوم میترائیان در میان مادها انتزاع شده است که به قربانی گاو در تاریکی غار به دور از نور خورشید و همزمان به جای نماز و دعا به رقص و شادی و نوشیدن هئومه، گیاه سُکرآور پرداخته‌اند. بنابراین، اهریمنِ زرتشت و ایرانیان، میترا بوده است که آیین اجتماعی مادها/کُردها در دوران قبل از ظهور زرتشت و اسلام بوده است:

مهرپرستی/میترا نخستین بار در غرب ایران در میان مادها رواج داشته است (رستم پور، ۱۳۸۱، ۲۶). بنا به روایت هرودت مادیها ایزد «میترا» را ستایش می‌‌کردند (هرودت به نقل از کریستن سن، ۱۳۸۲، ۷۰). در آن زمان (دوران هرودت)، هنوز مردم مغرب ایران با اهورامزدا آشنایی نداشتند (رجبی، ۱۳۸۰، ۲۹) در سرزمین ماد، ایزد میترا در زمان پیش از اوستایی و هخامنشی در سرزمینی غیر آریایی پرستیده می‌‌شد (هوفر، کلوسکا، ۱۳۸۵، ۳۶۵). واژۀ میتروس قدمت ۳۵۰۰ ق. م، دارد. بونفانته ثابت کرد که پیش از هنداروپایی است (بونفانته، کلوسکا، همان، ۸۶). یعنی بیش از ورود ایرانیها/آریاییها رواج داشته است. واژه‌های «میترا» در همه زبان‌‌ها، نام میترا، در قوم ماد را بازگو می‌‌کنند. واژه «میترا» در منابع ایلامی و یونانی –میتروباتس- ودرآرامی هم اسم خاص میترا در قوم ماد را بازگو می‌‌کند (هوفر، همان، ۳۶۶). استواری استدلالات انگناند درمورد میترا ثابت شده که مادها را میترا پرست می‌‌داند (هوفر، همان، ۳۶۶). انگناند نامهای مختلف ماد، گوتی، اومان ماندا. ماننا، هوری. مهری (میترا). مارها، و…را خطاب به یک قوم خاص یعنی همان مادها می‌‌داند (اونگناند به نقل از علی اف، همان، ۱۰۰). «میترا بر طبق کلیه ظواهر نقش جداگانه‌‌ای دارد و شکل نامش مادی است. آیین میثره بیشتر مادی است تا پارسی، و تلفظ اسامی میثرا، درپارس نشان می‌‌دهد تازه وارد شده و در املای آن مشکل داشته اند» (ویدن گرن، ۱۳۷۷ :۱۷۰-۱۷۴). نام ماد از میترا –مهر- ایزد آن قوم گرفته شده است ماد به معنی میانه است که به معنی میتانی یا مرکزی نیز هست (صفی زاده، ۱۳۸۵، ۳۱. کهلان، ۱۳۷۵: ۱۵۹). در هند به بعضی وقتها به جای اسورا-میترا، واژه اسورا- مدها را به کار می‌‌برند (بویس به نقل از نیولی، ۱۳۸۱، ۲۵۶) در اساطیر نام میترا، گاه سورا یا ماد نیز خواند می‌‌شود (رضی، ۱۳۸۱، ۱۴۳). یعنی اصل واژه میترا، ریشه در کلمه ماد، و از ماد به هند رفته است. مادها مهر پرست بودند (اشمیت در کلوسکا، همان، ۱۰۰).

لوحه گلی نوزی-در کرکوک متعلق به ۲۵۰۰ ق م- واژه mi-in-ta-ra-ti/mi-it-ta-ra-at-li….. که با نام میترا ربط دارد. نخستین جایی که به طور مکتوب نامی از میتره اورده شده، الواح به دست آمده به وسیله هوگو ونکلر المانی، در ناحیه «بغاز کوی» در شرق انکارا از قوم هیتی‌‌ها و میتا نی‌‌ها است (رستم پور، همان، ۲۱). این عهدنامه متعلق به کشور میتانی، که در آن نام میترا ثبت شده است. نام میترای میتانی روی کوزه پیدا شده است. بنابراین، میتانی‌ها نیز ایزد میترا را پذیرفته‌‌اند (هوفر، همان، ۳۶۴). میترایی که نزد میتانی یافته شده، نزد کاسی‌‌ها نیز می‌‌توانیم در پی ان باشیم… اسم خاصmi-it-rat (?)-ur-si روی یک مهر کاسیی یافت شده است. (هوفر، همان، ۳۶۳-۳۶۴). بنابراین، همان‌‌طور که بونفانته هم اثبات کرده. میترا سابقه‌‌ای ۳۵۰۰ ساله داشته و واژه‌‌ای بیش از هنداروپایی است که در میان قبایل گوناگون مادی مثل کاسی، گوتی، میتانی و.. رواج داشته است. حال که مادی/کُردی بودن میترا را بیان کردیم سئوالی که مطرح است گاو نماد چه چیزی است که میترا سعی در نابودی و کشتن آن را دارد و زرتشت برای دفاع از آن مبعوث و حتی اولین آفریده اهورامزدا است. گاو در مقابل چه چیزی برجسته شده است؟ که از تقابل دوگانۀ اهورا در مقابل اهریمن، به دیگر تقابل زرتشتی/ایرانی در مقابل مادی/میترایی یعنی گاو در برابر شیر می‌‌رسیم.

نخستین آفریدۀ اهورامزدا گاو مقدس بود و گناه میترا که به اهریمن ملقب گشت، کشتن گاو مقدس بود. گاو نر، نماد آسمان و افلاک است (ورس در کلوسکا، ۱۳۸۵ :۲۰۰). نطفۀ فریدون، زرتشت، کی ‌‌اپیوه و… از شیر گاو به رَحِمِ مادرهایشان انتقال یافت. «فروهر زرتشت از طریق شیر منتقل شده است. به موجب روایت زات ‌‌سپرم، فروهر زرتشت اندر گیاه مقدس هوم بود. آن گیاه به شیر گاو منتقل شد، پدر زرتشت از آن شیر خورد و از این طریق، به مادر زرتشت انتقال یافت » (رضی، ۱۳۸۰: ۲۸). گاو به همراه عقاب، توتم ایرانیان بوده است. درفش کاویان نیز از درفش گاو ریشه گرفته است (صفا، ۱۳۸۴، ۵۷۲). اکثر سرستونها و نقش ونگارهای پاسارگاد و تخت جمشید به شکل سر گاو مزین شده است بر روی دروازۀ اصلی پاسارگاد دو گاو نر بالدار حک شده است (یامااوچی، ۱۳۹۰: ۳۷۶). گاوهای نر بالدار با سَرِ انسانی، نگهبانان کاخ آشوری بودند که موردالهام هنرمندان ایرانی قرار گرفت (رضی، ۱۳۸۲: ۲۴۲). در نمای درگاه غربی و بیرونی دروازه ملل، پیکرۀ گاوهای بالدار است با سر انسانی که بی تردید وظیفه نگهبانی از تخت را بر عهده داشته‌‌اند (پورادا، کمبریج: ۹۴۵). نقش دیگر نبرد گاو با شیر است. که دریده شدن گاو به دست مهر است. مهر بعدها به اهریمن تبدیل شد در گاو گشی، و این شیر نماد مهر است (بهار، ۱۳۸۴: ۱۸۰-۱۹۸). تقدس گاو که نماد افلاک آسمانی و روان آفرینش است در تقابل با شیر، که نماد نفس و غریزه وقدرت است، معنی می‌‌یابد. در بسیاری از کتیبه‌‌ها و تصاویر، شیر دال روی درگاه، مشغول کشتن گاو است. شیردال، چنگالش را به سمت گاو بالا برده است (همان:۲۰۲). در تمامی‌‌کتیبه‌‌های و آثار باستانی که از نقوش میترا در مهرابه‌‌ها باقی مانده است، میترا را چه درهنگام شکار چه درهنگام کشتن و پیکار با گاو، با مار، عقرب و شیر نشان می‌‌دهد. (وزمازرن، همان، ۹۵.رضی، ۱۳۸۱، ۱۶۱-۳۰۶). مار و عقرب و شیر، نمادهای مهری هستند (کلوسکا، همان، ۱۵). در مراسمات میترائیها تشرف یافتگان به مقام شیری در صف جلو مقام ویژه دارند (رضی، همان، ۲۷۹). میترا در بسیاری از نمادهای باستانی با بدن انسان، شیرسر، با اژدها/ماری به دور آن نشان داده شده است. (فون گال، کلوسکا، همان، ۵۶۵.رضی، ۱۳۸۱، ۲۹۸) در اکثر کتیبه‌‌ها مهر به شکل سرشیر است، که نمودار اهریمن است و نام شیطان در دین زرتشتی است (هینلز، ۱۳۸۵: ۱۲۸). زنر و دوشن-گیمن، این تصویر را اهریمن خوانده‌‌اند. (ورمازرن، همان، ۱۵۸). لگ، دوشن‌‌گیمن و دیگران معتقدند که اهریمن، همان میترا یا دیو زرتشتی است. (هنسمن، کلوسکا، همان، ۲۵۵). دیو شیر ‌‌سر، سلطان جهان اهریمنی است (زنر به نقل از فون گال، همان، ۵۷۱). شاهان هخامنشی در نقش و نگارها، همیشه در حال شکار شیر که نمادی از پلیدی و شر محسوب می‌‌شده است، به نگارش در آمده‌اند. در تخت جمشید داریوش به شکار شیر مشغول است و با تیر و کمان در ارابه‌‌ ایستاده و شیری را که می‌‌غُّرد، هدف می‌‌گیرد و شیر دیگری زیر سم اسبها دارد جان می‌‌‌دهد. (بویس، ۱۳۷۵، ۱۵۲). یکی دیگر از نمادهای قدرت تخت جمشید، شاه در حال بلندکردن یک شیر با یک ‌‌دست است (همان:۱۵۶) در واقع «زیباترین مهر بلوری داریوش یکم او را در حال شکار شیری در نخلستان و تحت حمایت اهورامزدا است، نشان می‌‌دهد (کوک، ثاقب فر، ۱۳۸۳: ۱۳۲). صحنه شکار شیر هم در تخت جمشید، بیست و شش بار نقش شده، به‌‌این مضمون: «گاو نر اصیلی است که زیر پاهایش بلنده شده و سرش را به عقب گردانده تا با شیری که می‌‌خواهد شانه اش را با چنگ و دندان پاره کند، بجنگد. از آنجا که در زرتشتیگری گاو نر نماد سودمندی و نیکی است بعضی‌‌ها می‌‌گویند نبرد اهورا و اهریمن را نشان می‌‌دهد، که همان نیکی و بدی است. شیر علامت نیروهای ناپاک است….. با این توجیه که گاو نر درگوشه وکنار تخت جمشید نماد قدرتها است مثلا روی سر ستونها یا در دو سوی خورنه..» (بویس، ۱۳۷۵: ۱۵۶). شیر که از جانوران آفریدۀ اهریمن و دیو صفت است، در آثار زرتشتی نماد نیکی نبوده است (همان:۱۵۷). داریوش به شکل شاه پهلوانی دشنۀ خود را بر بدن شیری تک شاخ فرو برده است. (هینتس، ۱۳۸۶ ۲۱۸-۲۱۹). «در مراسم تخت جمشید……..تاج گذاری دوباره……… وظیفه شاه بود، دیوان را شکست دهد مانند نبرد خدا با شَّر، که‌‌این موجود شر به شکل بدنی شیر، تنش پروبال، دمش چون مار……» (بهار، ۱۳۸۴: ۱۸۳). مبارزه گاو با شیر و کشتن و شکار شیر توسط شاهان هخامنشی نه تنها بازتولید کهن الگوی مبارزه اهورامزدا با اهریمن است بلکه نماد مبارزه و شکار مادها توسط پارسها نیز است. چون همان ‌‌طور که گاو نماد و توتم ایرانیها بوده است شیر هم نماد مادها و از همراهان همیشگی میترا در کشتن گاو بوده است:

در اکثر کتیبه‌‌ها مهر به شکل «سرشیر» است که ماری به دور ان نشان داده شدهاست که نمودار اهریمن است و نام شیطان در دین زرتشتی است (هینلز، اموزگار، ۱۳۸۵: ۱۲۸) برخلاف اکثر نمادها و سرستونهای تخت جمشید که به شکل‌‌گاو است، از معدود آثار باستانی باقی مانده از مادها، شیرسنگی است (گیرشمن، به نقل از ضیاپور، ۱۲۱). در اعتقادات مادها خدایان با اشکالی عجیب دیده می‌‌شوند خدایانی با سرشیر و یا شیطان‌‌هایی نیمه انسان (دیاکونوف، کمبریج، ۱۳۸۷، ۱۶۸.. شایان در دهباشی، ۱۳۸۸، ۱۴). همچنین اسلحه و تبرهای مادی با شکل شیرسر نشان داده شده است (گیرشمن، ۱۳۷۶، ۲۵). در روایت اتیائوس و دیون : خنیاگری به نام انگارس در دربار آستیاگ که درحق کوروش تمجید کرد (زرین کوب، ۱۳۶۸، ۱۰۵)، «شیری که گرازی (گاوی) را بچنگ داشت و رهایش کرد……….گراز شیر را از پای دراورد…… آستیاگ فهمید گراز کوروش است و………… (شهبازی، ۱۳۵۰، ۸۶). آژی‌‌دهاک/آستیاگ بعد از شکست از کوروش و رهاشدن در بیابان، «پیکر بی جان اژدهاک بدون اسیب در بیابان یافت شد.. زیرا شیرها پاسدار ان بودند (کتزیاس، فوتیوس، ۱۳۷۹، ۵) یافته‌های باستان ‌‌شناسی همدان: ظرفی برنزی.. منتهی به سر یک شیر، دو جام طلایی با سر شیر بالدار را نشان می‌‌دهد (یامااوچی، ۱۳۹۰: ۳۵۸) در هنرمادها، در اسلحه‌‌ها و تبرها یک شیر یا سر شیر اشکارا در تزیین تبرهای بسیار عالی بکار رفته است قرار گرفتن قبضه شمشیر در پنجه‌‌های باز یک شیر حالکی از این بود که سلاح سرشار از قدرت و توان قدرتمندترین درندگان گردد این سلاحها با سر شیر که به تیغه ان دندان قروچه می‌‌رود در پشت تیغه تصویر بچه شیری است که…… در کلاههای که مورد استعمال مادها بود (گیرشمن، ۱۳۷۶: ۲۵-۲۶).جام طلایی که از دوره مادها است….چارچوب ان دارای رشته‌‌ای از سه شیر… سرهای شیر در آن برجسته است (همان:۳۸). بنابراین، دیگریهای عقل سیاسی ایرانی که با الهیات سیاسی زرتشت تدوین شد در تقابل با مادها و آیین میترایی آنها معنا می‌‌یابند و حاوی معنای سیاسی و ستیز قدرت هستند.

گفتیم که تقابل‌های دوگانۀ زرتشت؛ اهورا در تقابل با اهریمن، اشه/نظم کیهانی در مقابل پیمان/قرارداد، که البته در گفتمان زرتشتی به آشوب و بی نظمی تلقی می‌‌شود، نور در مقابل تاریکی، گاو در مقابل شیر، عقاب در مقابل مار است. حال که دیگری اهورا یعنی اهریمن، همان میترا است و کشندۀ گاو مقدس، اهریمن، همان میترا است که همراه همیشگی وی شیر است که بر اساس آن یکی دیگر از تقابل‌‌های دوگانه گاو و شیر را بدست اوردیم، آیا سایر دالهای منفی هم، انتزاع شده از آیین میترا و میترائیان است؟ البته میترای متقدم نه میترایی که بعداً مُهر زرتشتی خورد و به خورشید پرستی تغییر معنا داد و یکی از الهه‌های دین زرتشت شد. خورشید پرستی مهریان، میترای متأخر ایرانی شده، توسط مغان زرتشتی است و ربطی به اصل آیین میترا ندارد. که متاسفانه محدودیت این مقال اجازه تفصیل آنرا نمی‌‌دهد. بعد از هژمونی نظریات ورمازن وفرانتس کومون، اولین بار ویکاندر به درستی ریشه‌‌های غیر ایرانی میترا را کشف کرد و «میه»Millet و پل تیمهThieme به درستی فهمیدند که اصل میترا به معنی قرارداد و پیمان است و هیچ ربطی به خورشید پرستی ایرانی ندارد. مایوهوفر و ویدن ‌‌گرن نیز به ریشه‌های مادی میترا تاکید کردند.برخلاف نظریه رایج، دوشن-گیمن، زنر و بسیاری دیگر پذیرفتند که میترا نه تنها ربطی به زرتشت ندارد بلکه، زرتشت میترا را اهریمن و براساس نفی دین میترا بوجود امد. که با مقاومت میترائیها، به جای نابودی آن به تسخیر معنای آن پرداختند و میترا را از ضد خورشید به خورشید پرستی از کشتن گاو به قربانی گاو و…تفسیر کردند و در مقابل میترای اصلی و ضد زرتشتی، میترای تقلبی ساختند و – به قول پورداوود- مُهر زرتشتی به آن زدند همان ‌‌طور که در مقابل کُرد اصلی مطرود شدۀ ایرانی، کُرد تقلبی ایرانی خوب که سگ نگهبان مرزهای ایرانی است را برساختند. شگرد عقل ایرانی همین است بعد از تنبیه و تعذیبPunish به مراقبت و کنترلDiscipline می‌‌پردازد. با تسخیر ذهن کنترل می‌‌کند.

بنابراین، میترا/مهر نه خورشید پرستی بلکه «به معنی پیمان و قراردادContract است و هیچ مدرکی دال بر این که واژۀ میترا در اصل به معنای نور یا آفتاب بوده است، وجود ندارد. نام ‌‌گذاری میترا به معنای نور، تایید نشده است در ودا یا اوستا، میترا به معنای خورشید نیست، پس این معنا بعد افزوده شده است (اشمیت در کلوسکا، ۱۳۸۵، ۳۸۸-۳۹۰). در اوستا سرود خورشید و سرود مهر جداگانه هستند (رضی، ۱۳۸۱: ۴۱۳). «میه»Millet در ۱۹۰۷ مقاله با عنوان «ایزد هندو ایرانی میترا» انتشار داد که عقیده رایج را رد کرد که ‌‌این ایزد، خدای نور و خورشید است و ویژگی اخلاقی حامی راستی و دشمنی با دروغ، افزوده‌‌های ثانوی هستند. «میه» میترا را تجسم پیمان دانست مانند تمیس که در یونان تجسم عدالت است (میه به نقل از اشمیت، همان، ۳۸۷). سپس «پاول تیمه»P.Thieme از نظریه «میه» که میترا مفهومی خنثی به معنی پیمان است، دفاع کرد (هوفر، کلوسکا، همان، ۳۶۱). «مفهوم میترا…….تقدس قولهای رسمی مبادله شده، پیمان، میثاق و قرارداد است… همان‌‌طور که میهA.Millet نیز اثبات کرد میترا خدای خورشید یا هر پدیده طبیعی دیگر که خدا تلقی شود، نیست بلکه تجسم مفهوم مقدس پیمان است» (تیمه، کلوسکا، همان، ۵۵۴). «اندیشه کانونی مهریشت تقدس قول مبادله شده، که به صورت قرارداد باشد، هرچه اسمش را بگذاری عهد یا میثاق یا… بنابراین، جای هیچ جر و بحث و تفسیر و…را ندارد…. واژه‌هایی مانند وفاداری و سرسپردگی لومل، یا احترام از روی وظیفه شناسی به والدین لنتس،… وفاداری و سرسپردگی اشمیت، که نمایانگر رفتار اخلاقی یک فرد فروتر نسبت به فرد برتر از خویش است، نیست…» (تیمه، همان، ۵۶۱-۵۶۲).. یعنی هر آنچه پیمان صرف نیست، ثانوی و الحاقی است و ایزد میترا، شخصیت یافتگی و خداشدگی همان معنای عام میترا یعنی پیمان/قرارداد است (میه، عالیخانی، ۱۳۸۴، ۱۵-۱۶). پس میترا در اصل ایزد پیمان بوده که بعد بعدها با گسترش به‌‌ایزد خورشید و جنگ تغییر مقام داد (هینتس، ۱۳۸۶، ۷۲).

برخلاف سایر ادیان که با راز و نیاز، پرستش، قربانی کردن و… از خدا پاداش می‌‌گیرند، آیین مهر نه‌‌آیینی رازوارنه و معنوی، مبتنی بر دعا و نیایش، بلکه آیینی سیاسی اجتماعی است و پاداش و مجازاتهای مهر به تعهد به قرارداد یا نقص آن بر می‌‌گردد.« موهبت‌‌های مهر برای وفاکنندگان به پیمان، و بلاهایش برای پیمان شکن،…. پاداش و بلای او کیفر رفتار عملی اجتماعی و سیاسی است…… دیگر خدایان در صورت تحقق شرایط خاص مانند قربانی کردن و… تا پرستش خود را نسبت به او ثابت کنند، است و هدفی اجتماعی اخلاقی ندارد… دیگر خدایان نیکخواهند با امید و افسوس در رویاهای مذهبی با قربانی و ستایش.. در حالی که میترا مفهومی مقدس برای زندگی واقعی در جامعه است» (تیمه، همان، ۵۵۶). زرتشت به تقدس پیمان اعتقاد داشت اما از نظر او مربوط به وهومن و اشه بود….. از نظر او پیمان ناشی از اشه و از وهومن سرچشمه میگیرد. مفهوم پیمان با نظام دینی او مناسبت ندارد. نظام دینی زرتشت، اخلاق است. براسا قواعد منظم اخلاقی، راستی، اندیشه نیک، فرمانبرداری و فرمانروایی، وفاداری و.. مفروضات اخلاقی هستند (تیمه، همان، ۵۶۱). بنابراین، پیمان و قرارداد میان دو شخص برابر در اندیشه دینی زرتشت و… هیچ جایی ندارد. در اندیشه دینی زرتشت پیمان و قرارداد سلسله مراتبی میان مومنان به صاحب وحی، یا رعیت به فرمانروا است. وفاداری به نظم اشه/کیهانی، از طریق دستورات زرتشت یا شاهنشاه، تعقد اخلاقی و پیمانی زرتشت است. نه پیمان‌‌های زمینی میان افراد و گروها. در آیین مهر پیمان با هر شخصی با هر اعتقادی، چه خوب و چه بد، باید رعایت شود. از نظر مهر پیمان با هر کسی باشد درست است چه مزداپرست، چه دیوپرست یا پیرو هر دین دیگری (مهریشت بند دوم).قرارداد/پیمان در آیین مهر مفهوم فراقومی، فرا مذهبی است. خود قرارداد و توافق بین دو نفر، مبنای خوب و بد و مشروعیت می‌‌شود. هیچ خوب و بدی از پیش تعیین شده وجود ندارد. خود پیمان/قرارداد یا توافق است که میترا را از نیستی انتزاع وارد هستی اجتماع می‌‌‌کند. به عکس دین زرتشت که طرفداران زرتشت، نماد نیکی و مخالفان، نماد شر و زشتی هستند. در میترا تمامی خوبیها ریشه در توافق/رضایت، و بدیها در عدم رضایت و اجبار دارند. هرکاری که مبتنی بر رضایت و توافق دو طرف باشد، درست است. هیچ تابو/حرام و محدودیتهای از پیش تعیین شده وجود ندارد. اهورامزدا که نظم را بر اساس فرمانبرداری برقرار می‌‌کند در راه رسیدن به اهورامزدا فرمانبرداری از همه چیز برتر است (هینلز، اموزگار، ۱۳۸۵: ۷۶). اما میتره بر اساس پیمان جامعه را نظم می‌‌بخشد (همان:۱۱۹). «آیین میترا که برادری را می‌‌خواهد و ستایش می‌‌کند وقعی به بزرگان و اشراف نمی‌‌گذارد و دولت عدل می‌‌خواهد» (بهار، ۱۳۸۴: ۴۵۳). پس در مقابل اسطوره‌‌ها و حماسه‌‌های کهن که اثبات ساختار اشرافی است، اسطوره‌هایی هم هست که نسبت به ساختار موجود بدبین و عصیانگر است، مانند میترا (همان:۴۵۴). همین عصیان در برابر نظم سلسله مراتبی و عدالت طبقاتی برای تحقق برابری است که به آشوب و عصیان و بی نظمی در قالب مفهوم اژدها تعریف شده است.

درمورد پیمان «تنها یک چیز مقدس وجود دارد، وثوق آن‌‌ها. ایزد میترا تنها بر عدم تخطی از پیمان نظارت می‌‌کند این که عهد به روش معهود بسته شده یا نه، این که کلمات به کار رفته حق است یا نه، به او مرتبط نیست. او تنها در پی ان است که پیمان به حق یا ناحق حفظ شود. اگر دشمن پیمان را نگاه دارد مهر با او صلح، اگر دوست پیمان شکند مهر را به خشم می‌‌اورد» (تیمه، همان، ۳۷). چون قبل از قرارداد هیچ حق و ناحقی معنی نداشته است قرارداد است که با توافق و رضایت افراد برابر حق و ناحق را موجد می‌‌شود. بنابراین، میترا به معنای پیمان/قرارداد Contract است که زرتشت در مقابل آن نظم کیهانی یا اشه را قرار داد. همان ‌‌طور که نظم کیهانی و سلسله مراتبی زرتشت اساس شاهنشاهی ایرانی با نظم سلسله مراتبی شد قرارداد اجتماعی میترا اساس نظم زمینی و توافقی دولت مادی گشت.

زرتشت در مقابل نظم پیمانی و عدالت توافقی میترا، نظم کیهانی و عدالت طبقاتی «اشه» را گذاشت. آتش شریک نظم راستین بود. اشه یا ارته ارزش اخلاقی و کیهانی دارد. اشه با عدالت پیوند دارد (گیمن، باقری، ۱۳۷۸: ۴۷-۴۸). «همسانی ذاتی بین آتش و قانون–اشه-؛ چرا می‌‌توان خدا را در محراب آتش ستایش کرد. زرتشت…… به همسانی ذاتی بین آتش و قانون اعتقاد دارد از آنجا که قانون تجلی دادگری پروردگار خردمند است» (همان:۴۸). اردیبهشت یا اشه نماینده قانون ایزدی و نظم اخلاقی خدا در جهان است. هماورد اصلی او روح ارتداد در انسان است زیرا ارتداد انسان را از قانون و نظم خدا دور می‌‌سازد (هینلز، همان:۷۴).

بنیاد دین بهی ایرانی، جوهرش نطم، همیارش پادشاهی است. فره انسانی خویش را در همسازی با پادشاهی که همیار و همسر دین است، پرورش می‌‌دهد (دینکرد چاپ مادن ص ۲۰۱-۲۰۲). بر اثر این دو –اتحاد دین و دولت- است که همه مردم خویشکاری را بر پای می‌‌دارند جهان رونق گرفته و اهریمن شکسته می‌‌شود. رستگاری… از ان است که طبقات (تثبیت شده) و پرستش هرمزد افزونی و فضایل گسترش می‌‌یابد (دینکرد چا مادن، ۲۰۳).^« مزدیسنا…. دین بهی را به درختی تشبیه، که شاخه‌‌های ان، کردار نیک و چهار شاخه ان چهار طبقه اجتماعی… بر بالای همه آن‌‌ها، شاه شاهان ایستاده است. این ما را به جنبه دیگری از دین بهی می‌‌رساند. کاملترین نمونه فلسفه (دین زرتشتی قادری)، پیروی دین از دولت است. دین و دولت به هم وابسته و مظهر و تاج هر دو، شاه شاهان است. شاه‌‌ایرانی هم پاسدار عدالت و نظم است هم دین و حقیقت» (زنر، همان، ۸۸). بنابراین، اساس نظم و عدالت زرتشتی در مقابل پیمان«اشه» است که به طور سلسله مراتبی و تثبیت طبقات و اتحاد دین و دولت است.

«در دوران گیجی اهریمن، هرمزد دو جهان می‌‌افریند. یکی جهان مینوی و دیگری مادی، که مکمل یکدیگرند. در جهان مینوی، هرمزد و شش امشاسپند شامل: وهومن، ادریبهشت (راستی)شهریور، سپندارمذ (عقل مقدس یا زمین)، خرداد، (کمال رستگاری)، مرداد (جاودانگی)است. شش آفرینش مادی؛ آسمان، اب، زمین، گیاه، گاو وگیومرث،… اتش که در هر شش آفرینش مادی پراکنده است. قرینه زمینی هرمزد به انسان (شاه یا فره‌‌ایزدی)، بهمن به چهارپایان، اردیبهشت به آتش، سپندارمذ به زمین، خرداد به اب، مرداد به گیاه، شهریور نیز فلز، که جنس آسمان از فلز است، این دو جهان به هم پیوسته، برای مقابله با اهریمن افریده شده اند» (احتمال بندهش.. به نقل از زنر، همان، ۳۶). بنابراین نظم ‌‌زمینی دردین زرتشت نه نظمی خودمحور، بر پایۀ توافق و پیمان مردمان، بلکه در ادامه نظم کیهانی است. در نظم میترایی مردم خود خوب و بد را تشخیص می‌‌دهند و پیمان می‌‌بندند اما در دین زرتشت منبع نظم خدا، و مردم خود توان تشخیص راستی از ناراستی را ندارند. «هان ای مردم : چون شما خود راه راست را نتوانید دید و برگزید، مزدا اهورا مرا داور هر دو گروه (مزداپرستان و دیو پرستان) برانگیخت به سوی شما فرستاد تا راه راست را به شما بنمایم و زندگی راستین را بر پایه دین راستین بسر بریم مزدا اهوار خود مرا میشناسد و گواه درستی آیین منست» (یسنا: هات ۳۱ بند ۲). هرکس در مقابل قوانین اهورامزدا که از طریق زرتشت و یا بعداً شاهان ابلاغ می‌‌شد، مقاومت یا مخالفت کند نماد دروغ، آشوب و اهریمن است. بنابراین زرتشت در مقابل مفهوم قرارداد اجتماعی که نظمی زمینی و خودمحور توسط انسانهاست و حاوی مفهوم برابری و مستقل از دین است پیام ‌‌آور نظم کیهانی/سلسله مراتبی، و اتحاد دین و دولت است. در فرهنگ دینی زرتشت «هرج و مرج به صورت اژدها تصور می‌‌شود که خدا با کشتن او نظم کیهانی را برقرار کرد» (هینلز، ۱۵۳). هرج و مرج هم نپذیرفتن نظم کیهانی و سلسله مراتبی است که یکی از نمادهای اصلی ردّ عدالت طبقاتی، برابری و توافق و پیمان میان افراد جامعه است که نمادی از آشوب و اهریمن و اژدها می‌‌گردد مانند اژی ‌‌دهاک/ضحاک. بنابراین، اینجا به تقابل دیگری می‌‌رسیم اژدها/مار در تقابل با عقاب که نماد آسمان و افکار متافیزیکی است.

میترا در بسیاری از نمادهای باستانی با بدن انسان، شیرسر، با اژدها/ماری به دور آن نشان داده شده است. (فون گال، کلوسکا، همان، ۵۶۵.رضی، ۱۳۸۱، ۲۹۸) اهریمن (میترا) چون ماری از آسمان به زمین جست به ماه فروردین» (بهار، ۱۳۷۶ :۸۵). خرفستران را بر زمین هشت مار و اژدها و کژدم (همان :۸۷). زرتشت، مار را بزرگترین دروج و آفریده اهریمن و خراب کننده عالم می‌‌داند (پیرنیا، ۱۳۸۳: ۱۰۲). در وندیداد موبدان از جانوران اهریمنی و وسیله‌ای به نام مارگن یا مارکش داشته‌‌اند و کشتن مار از فرایض بود (رضی، ۱۳۸۶:۱۸۰). مار در تمامی اساطیر نماد زمین و غریزۀ جنسی و کُشتن آن صواب است. عصیان جنسی و شیطانی ضحاک نیز به شکل رویدن مار بر روی شانه هایش نشان داده شده است. مار، در مقابل عقاب که نماد آسمان است، نماد زمین است (فون گال، کلوسکا، همان، ۵۷۱). غریزه و عصیان جنسی است. مار است که حوار را به خوردن میوه معرفت هدایت می‌‌کند (تورات /باب سوم، نقل ازمسکوب، ۱۳۸۵، ۱۴). که انسان خود عارف به نیک و بد شده و بی نیاز از فرامین و شریعت الهی می‌‌شود. ضحاک نیز چون میترا با دو مار بر روی شانه و سه سر تصویر شده است. مادها نیز به ضحاک ماردوش و سه سر و شش پوزه ملقب گشتند (علی اف، ۱۳۸۸، ۱۷۲). یافته‌‌های باستان شناسی هرتسفلد موید پرستش مار در ماد است مار توتم برخی اقوام محلی ماد بوده است و درمتون قدیمی مادها مارزاده معرفی شده‌‌اند (علی اف، ۱۳۸۸، ۴۵۶) در ماد« قبل از ورود آریاییها پرستش مار معمول بوده است» (هرتسفلد، ۲۱). مادها خدایان مارگون را می‌‌پرستیدند (علی اف، همان، ۱۱۵)..ضحاک ماردوش و اژدهای سه سر و شش پوزه و…. مضامین اوستا سرشار از داستان‌‌های نبردهای ایرانیان با مادها بوده است (علی اف، همان، ۱۷۲). مار برخلاف دیگر فرهنگها در فرهنگ کُردها، نقش خیرخواهانه دارد (نیکیتین، ۱۳۷۷، ۵۳۵). به همین دلیل مادها در فرهنگ یونان به مدوسای مارگیسو و در فرهنگ ایران به آژی‌‌دهاک معروف شدند.. امروز بسیاری از مکان‌‌ها درکُردستان هم‌‌چنان پسوند مار دارند. معبد مار در آذربایجان که باقی مانده از دوران مادهاست. مریوان نیز به معنی ایوان مار است.

در تقابل با مار این عقاب است که موجودی مقدس است. در روایات ملی و دینی فرۀ ‌‌شاهی همیشه با پرنده‌‌ای از خانواده عقاب بستگی دارد (شهبازی، ۱۳۵۰: ۳۴۲) نماد هخامنشیان و شاهان ایران عقاب یا شاهین بوده است (کوک، ۱۳۸۳: ۲۶۵). توتم هخامنشیان عقاب بال گسترده بود. مغان با احترامی‌‌که برای هخامنشیان قائل بودند پرچم عقابی آنان را حفظ کرده و به شکل فروهر که اهورامزدا معروف شده، حفظ کردند (رضی، ۱۳۸۵: ۶۴-۶۵). در اساطیر نیز آمده که جد هخامنشیان، هخامنش، توسط عقاب پرورش یافت (کوک، ۱۳۸۳: ۲۸۲).«عقابی هخامنش را غذا می‌‌دهد…….رابطه عقاب با قدرت سلطنتی پارس اغلب مورد تایید قرار گرفته است» (بریان، ۱۳۸۰: ۱۶۹). پاین تنه اهورا یا فره نیز همیشه به شکل عقاب است (شهبازی، ۱۳۵۰: ۳۴۱). نه تنها هخامنش را عقابی تربیت کرده است بلکه طبق گفته موسی خورنی، بر سایه اردشیر نیز سایه افکنده است (نلدکه، ۱۵۳۷ : ۱۸). عقاب که نماد آسمان است، (فون گال، کلوسکا، همان، ۵۷۱). زئوس برای عذاب پرومته عصیانگر بر ضد خدایان هر روز عقابی می‌‌فرستد که جگر وی را زنده زنده بخورد. هنگامی که نیچه می‌‌گوید عقاب و ماری را دیدم چون دو دوست، منظورش شکستن دوئالیسم و پایان تقابل اسمان (عقاب) و زمین (مار) است. در ادیان متافیزیکی، آسمان نماد نور و روشنایی خورشید است و زمین نماد ظلمت و تاریکی است اینجا به تقابل دیگر نور در مقابل تاریکی می‌‌رسیم. تاکید زرتشت بر نور و خورشید و آتش، باز در مقابل میترا است که بر تاریکی تاکید و ضد خورشید است.

مهر برخلاف جهت خورشید و بعد از غروب خورشید، طلوع و قبل از طلوع خورشید، غروب خواهد کرد. مهر و خورشید در بسیاری از نوشته‌های دینی پهلوی، پازند و مهریشت، دو ایزد جداگانه هستند (ورمازرن، ۱۳۴۵: ۸). «میثره پیش از خورشید در کوه…… نمایان می‌‌شود…….. هنگام ناپدید شدن خورشید به دیده بانی می‌‌پردازد……..گردش او از باختر به خاور است…» (مهریشت، کرده ۲۴). بنابراین، میترا هیچ گاه خورشید نبوده و بیشتر ایزد شب و ستاره است تا خورشید و روز، و طلوع و غروب وی وارونه خورشید است. از غرب، پس از غروب خورشید طلوع خواهد‌‌کرد و در شرق قبل از طلوع خورشید، غروب می‌‌کند. در واقع طلوع خورشید غروب میترا است. (همان ‌‌طور که طلوع ایرانیها و زرتشت غروب مادها و میترا بود) بنابراین، مهر هیچگاه نه دین بوده و نه خورشید (اشتیانی، بی تا:۳۲).

برای اثبات اینکه میترا نه خورشید بلکه ضد خورشید بوده ‌‌است، علاوه بر مهریشت. می‌‌توان به مهرابه‌های سراسر دنیا و تصاویری که از زایش میترا از دل صخره حک شده است رجوع کرد. متاسفانه در ایران به دلیل دشمنی دین زرتشت و داریوش با میترا، تمامی آثار میترا و مهرابه‌های آن، نابود شده‌اند (هینتس، ۱۳۸۶: ۳۷۱). ما مجبوریم به مهرابه‌‌های سایر نقاط دنیا ارجاع دهیم. اما قبل از آن چگونگی زایش میترا از دل صخره را روشن کنیم.

در کتیبه‌‌ها و تصاویری که از زایش میترا به دست آمده، که کلاه فریژی به سر دارد و در دست چپ او مشعل، در دست راست او کارد است. که با این کارد روزی باید گاو نر را بکشد (هینلز، ۱۳۸۵: ۱۲۴) اولین پیکار میترا، برای توفیق کارهای خود، بعد از زایش، مبارزه با خورشید. مغلوب کردن و به زانو در آوردن وی است (رضی، ۱۳۸۱، ۳۰۴-۲۹۷). در گاتها نیز میترا به عنوان کشنده گاو و شکست دهنده خورشید معرفی شده است (زنر و لومل به نقل از بیانکی، کلوسکا، همان، ۴۸). پس میترا نه تنها خورشید نبوده، بلکه رسالت اصلی خود را مقابله با خورشید، و ضد آن است. بیوار معتقد است که مهر با خدای زیر زمین یا جهان مردگان بین‌‌النهرین یعنی نرگل (هادس) ارتباط دارد (هنسمن، همان، ۲۵۵).

اما ضد خورشید بودن میترا به روشنی هر چه تمامتر در مراسمات و تصاویری که در غارهای تاریک دور از نور خورشید‌‌کشیده اند، نمایان می‌‌شود. تمامی مهرابه‌های سراسر دنیا (چه طبیعی و چه مصنوعی)، درون غار تاریک دور از نور خورشید انجام شده است. «مهردینان خدای خود را در غارهای بسیار تاریک مورد پرستش قرار می‌‌دهند که گویی در ان تیرگی‌های اهریمنی پنهان می‌‌شوند و از نور و روشنایی می‌‌گریزند» (ماترینوس به نقل از رضی، ۱۳۸۱، ۲۷۴). اگر میترا ایزد خورشید است، چرا مراسمات و مهرابه‌‌های خود را به دور از نور خورشید در تاریکیهای غارهای زیرزمینی برگزار می‌‌کنند؟

در تمامی مهرابه‌‌های زیر زمینی نقش ستاره را بر سقف مهرابه می‌‌اراستند و توجه به ستارگان بسیار نیرومند است (رضی، همان، ۲۶۹-۲۹۷). ستاره فقط در شب پیداست. طلوع ستارگان غروب خورشید است و طلوع خورشید غروب ستارگان. مهرابه‌‌ها در درون غار دور از نور خورشید، و به سقف آن ستارگان را می‌‌ارایند. یعنی میترا ایزد شب و ستاره است نه روشنایی و خورشید.

همیشه در صحنه قربانی (کشتن) گاو به دست میترا در درون غارهای تاریک، دو شخص به نامهای «کوتوس» و«کوتوپاتس» دیده می‌‌شوند. شادمانی کوتوس و اندو و غم کوتوپاتس کاملاً محسوس است (ورمازرن، همان، ۱۰۴)در معبد سنت ‌‌ریسک، کوتوس با رنگ نارنجی و کوتوپاتس با رنگ آبی نشان داده شده است. کوتوس مشعل فروزان و کوتوپاتس مشعل وارونه را به دست گرفته است (همان). در پشت سر کوتوس که مشعل افروخته را بادست راست گرفته، صحنه تولد میترا و تصویر ستاره بر صخره نقش بسته است و در پشت سر کوتوپاتس که با اندوه مشعل واورنه را به دست چپ گرفته نقش خورشید کشیده شده است. (رضی، ۱۳۸۱، ۲۸۹) شادی، رنگ نارنجی و مشعل فروزان کوتوس و اندوه، رنگ آبی و مشعل وارونه کوتوپاتس نشان از چیست؟

ورمازرن به دنباله روی از فرانتس کومون، اگر چه به خوبی هر چه تمامتر تصاویر و نقوش درون مهرابه‌‌ها را توصیف می‌‌کنند اما در تحلیل آن سر از ترکستان در می‌‌آورند.«ورمازرن» مشعل افروخته کوتوس را طلوع خورشید و مشعل وارونه کوتوپاتس را غروب خورشید می‌‌داند. (ورمازرن، همان، ۱۰۴). اما تحلیل ورمازرن چقدر واقعیت است؟ قبلا گفتیم که طلوع و غروب مهر وارونه خورشید بوده و مهر بعد از غروب خورشید ظاهر می‌‌شود، یعنی ایزد شب و تاریکی است. که در این مهرابه‌‌ها هم خلاف تحلیل ورمازرن به خوبی نمایان شده است. کوتس که مشعل افروخته را با دست راست گرفته، پشت سرش تصویر ستاره نقش بسته است و پشت سر کوتوپآتش که مشعل وارونه را به دست دارد، تصویر خورشید نقش بسته است. ستاره نماد غروب خورشید و شب است بنابراین، مشعل افروخته کوتوس هنگام قربانی گاو، طلوع میترا و غروب خورشید -قبلا گفتیم که مشعل ضد خورشید است-و کوتوپاتس با مشعل وارونه، غروب میترا، و طلوع خورشید را نشان می‌‌دهد. صحنه تولد میترا کنار نقش ستاره، پشت سر کوتوس، تولد/طلوع میترا را هنگام غروب خورشید و در شب پرستاره نشان می‌‌دهد.

کوتوس را رنگ نارنجی و کوتوپاتس با رنگ ابی نشان داده شده است.رنگ نارنجی رنگ غروب افتاب است. همیشه موقع غروب آفتاب، رنگی متمایل به نارنجی در افق غروب خورشید، نمایان می‌‌شود. پس رنگ نارنجی کوتس که مشعل افروخته را دردست دارد، نماد غروب خورشید، که طلوع میترا می‌‌باشد، است.رنگ آبی نشان از درخشش خورشید در آسمان و طلوع آن است هنگام طلوع خورشید و تابش آن، اسمان رنگ آبی به خود می‌‌گیرد. در شب آسمان تیره است. بنابراین، رنگ آبی کوتوپاتس اندوهگین با مشعل وارونه، ناشی از طلوع خورشید است که پشت سر او هم تصویر خورشید نقش بسته است.

اما شادمانی کوتس و اندوه کوتوپاتس نشان از چیست. کوتس و کوتوپاتس هر چه که باشند که فعلا ماهیت آن‌‌ها بر ما معلوم نیست، از همراهان میترا هستند. مشعل افروخته نشان از طلوع و زایش و مشعل وارونه نشان از غروب و زوال است. کوتس که مشعل افروخته را دردست راست دارد شادمان و خوشحال نشان داده شده اما کوتوپاتس که مشعل وارونه را در سمت خورشید در دست چپ گرفته، اندوهگین که دست راستش را متکای صورت خود کرده است. به‌‌این معنی که هنگام طلوع میترا که غروب خورشید است، همراهان میترا شادمان و خوشحال هستند بر عکس هنگام غروب میترا، که طلوع خورشید است، و با مشعل وارونه دست کوتوپآتش نشان داده می‌‌شود، همراهان میترا اندوهگین و غم زده‌‌هستند. طلوع و غروب میترا که با دو مشعل افروخته و وارونه نشان داده شده است درست خلاف جهت طلوع و غروب خورشید است. بنابراین، بی میلی کوتوپاتس برخلاف گفته ورمازرن، نه ناشی از بی میلی مشارکت در صحنه قربانی گاو، بلکه نشان از پایان یافتن قربانی، غروب میترا و طلوع خورشید است. چون نقش کوتوپاتس با مشعل وارونه زیر تمثال خورشید حک شده است. اینکه با یک دست دم گاو را به دست گرفته و راست کرده است به‌‌این معنی است که با طلوع دوباره خورشید دوباره گاو زنده خواهد شد.

نکته دیگر در تایید ضد خورشید بودن میترا، این است که در برخی از تصاویر تولد میترا از درون گل نیلوفر نشان داده شده است. (رضی، همان، ۲۷۲).گل نیلوفر قبل از طلوع خورشید شکوفه می‌‌زند و به محض تابش اولین اشعه‌‌های نور خورشید بسته/پژمرده می‌‌شود (دهخدا به نقل از ویکی پدیا). بنابراین، برخلاف تحلیل هاشم رضی که زایش میترا از نیلوفر را، ازتباط میترا با خورشید می‌‌داند، ضدیت میترا با خورشید را نشان می‌‌دهد. که با غروب خورشید میترا- نیلوفر-شکوفه خواهد زد و با طلوع خورشید. میترا-نیلوفر-پژمرده و زوال می‌‌یابد.

اما چرا تمامی مراسمات میترایی در درون غار سنگی، و «مهرابه‌‌های آنان اغلب زیر زمینی بود» (رضی، ۱۳۸۱، ۳۶).حتی در صورت دسترسی نداشتن به غارهای طبیعی، غارهای نمادین را نیز در زیر زمین به شکلی که نور و روشنایی به درون آن نتابد. می‌‌ساختند (پورفیر به نقل از رضی، همان، ۲۷۳). غار در تمامی عقلهای سیاسی ملل باستانی نمادی از ظلمت و تاریکی که در مقابل حقیقت و نور و روشنایی آسمان و خورشید تعریف می‌‌‌شود. اهورامزدا نیز با هفت امشاسپندش بعد از شکست اهریمن و هفت دیو، اهریمن را زنده نگهداشته و وی را در سوراخ/غاری زندانی کرد.« اهریمن را بگرفتند… درسوراخ به بند مینوی بستند دو فرشته ادریبهشت و ورهرام نگهبان او ایستادند اگر کسی گوید این همه رنج از اهریمن است چرا او را نکشتند….» (رضی، ۱۳۸۱، ۲۹۵). آژی‌‌دهاک/ضحاک، بعد از دستگری توسط فریدون، کشته نمی‌‌شود و در درون غاری در دماوند با غل و زنجیر زندانی می‌‌گردد (صفا، ۱۳۸۴، ۴۶۲)ابن اثیر روایت می‌‌کند که:« فریدون با سلیمان بن داوود دیدار کرد…. او را در دماوند در بند کردند سلیمان گفت او را به زنجیر کنند تا تنواند تکان بخورد. بعد در غاری دو مرد، در غار را کوفتند و آژی‌‌دهاک برای همیشه زندانی شد چون نمی‌‌میرد» (ابن اثیر،، ۱۳۸۵، ج۱، ۸۱). کوروش نیز بعد از تسلیم شدن آستیاگ، وی را زنده نگهداشته، به زندان غاری انداخته و او را در غل و زنجیر محکم بست (کتسیاس، فوتیوس، ۱۳۷۹، ۱۹). مدوسای گورگن نیز در اساطیر یونانی در دنیای زیر زمین هادس در درون غاری زندگی می‌‌کند. ساکنان غار افلاطون نیز نیز نماد جهل و تاریکی و غفلت هستند (کاپلستون، ۱۳۸۸، ۱۹۰). ساکنان غار افلاطون عامه مردمی هستند که در حالت خیان و پندار زندگی خود را می‌‌گذرانند. تنها سایه‌‌های واقعیت را می‌‌بینند. به سبب شهوات و تعصبات خود و دیگران به کجی وانحراف گراییده‌‌اند وضع آنان بهتر از وضع کودکان نیست. که با عالم حقیقت نور راه یابند به علت درخشندگی زیاد نور کور می‌‌شوند و سایه‌‌ها را بسیار واقعی تر از واقعیتها می‌‌بینند.گذار از دنیای تاریک غار به عالم نور و آتش، گذار از عالم تعصبات و شهوات و سفسطه‌‌ها به عالم واقعی محسوسات و سپس به عالم معقول و حقیت است. خورشید نماینده مثال خیر و صورت اعلی و سرچشمه حقیقت وعقل است (کاپلستون، همان، ۱۹۰-۱۹۱). نیچه افلاطون را به دشمنی با این جهان و به ساختن یک عالم متعالی به سبب دشمنی نسبت به‌‌این عالم، و تنفر از حیات انسانی از روی پیش فرضها و علائق اخلاقی متهم کرده است (نیچه به نقل از کاپلستون، همان، ۲۳۷). نیچه به همراه فروید و مارکس، کل فلسفه متافیزیکی، حقیقت، اخلاق، دین و…را توهم و اگاهی کاذب یا گریز از واقعیت می‌‌دانند. نیچه، کل حقیقت، عقل و اخلاق، از سقراط تا هگل، زبان اوری و ابزار اراده قدرت، و تحت عنوان مفهوم آپولون، رویا و توهم می‌‌داند. که ناشی از ضعف بشریت در برخورد با واقعیت تراژیک هستی است. واقعیت تراژیکی که به جای توهم عقل و دین، می‌‌بایست با رقص دیونیزوسی به استقبال ان رفت. بنابراین، اگر بشریت توان برخورد واقعی با حقیقت تراژیک هستی را می‌‌داشت به رویا و توهم عقل و اخلاق یا عالم مثل پناه نمی‌‌برد. بنابراین، برخلاف افلاطون که ساکنان غار را نماد پندار کودکانه و تخیل می‌‌داند، عین حقیقت است.حقیقت دنیا تراژیک است رنج و اندوه و نابرابری است. تاریکی غار نماد تاریکی دنیا و واقعیت تراژیک آن است. بحث ما مربوط به نیچه نیست اما نکته‌‌ای است که گفتنش غالی از لطف نخواهد بود. نقطۀ کور اندیشۀ نیچه. وی در شناخت آپولون با زرتشت در کتاب چنین گفت زرتشت مهارت خاصی از خود نشان داد اما در شناخت تقابل آن یعنی دیونیزوس به بیراهه رفت و آغازگاه آن را نشناخت و با مشعلی فروزان در روشنایی تمدن یونان به دنبال تاریکی دیونیزوس می‌‌گشت غافل از آینکه دیونیزوس ترجمه یونانی همان زاگرس است و رقص دیونیزوسی در مقابل تراژدی زندگی همان آیین میترایی مادها بود.

میترائیان که تراژدی هستی را درک و آن را پذیرفته‌‌اند به جای فرار از ان و دلخوش کردن به توهم و رویایی خورشید و عالم مثل، به تاریکی غار که نمادی از تاریکی دنیا است رفته و با خوردن شراب وگوشت و قربانی کردن/کشتن گاو و خورشید که نمادی از مقدسات آسمانی است، به رقص و پایکوبی و شادی دیونیزوسی می‌‌پرداختند. گاتاها: در نکوهش دیوسنان (میترایی) می‌‌نویسد: «آموزه‌ی راستین را تباه می‌‌کنند ادعا می‌‌کند که گاو خورشید بدترین چیزی هستند که برای چشم دیدنی است. انان پیرو دروغ و بر ضد اشه هستند» (گاتها:۱۰/۳۲). همان‌‌طور که قبلا گفتیم میترا، پس از تولد از دل صخره، اولین کارهایی که انجام می‌‌دهد شکار خورشید و کشتن گاو است. به همین دلیل نیبرگ به درستی این قطعه از گاتها را خطاب به میترائیان می‌‌داند (نیبرگ به نقل از رضی، همان:۲۵۰) که دور از نور خورشید در تاریکی غارها، به کشتن (قربانی)گاو پرداخته و رقص و هلهله می‌‌پردازند. ایین قربانی و هئومه پس از غروب خورشید در تاریکی غار، شب هنگام، جهت رضایت اهریمن که نماد تاریکی و تیرگی است، بود (رضی، ۱۳۸۱: ۱۳۵). سالکی که به مرحله تشرف اسرار دین (میترا) رسیده باشد نقابی شبیه کلاغ به سر می‌‌کند. هفت خوان مهری از نور به تاریکی و از توهم روشنایی به حقیقت تراژیک جهان تاریک است. عارف مهری نه هاله‌‌ای از نور، بلکه سیاه‌‌ای از کلاغ است.گذار نه از تاریکی به نور، بلکه گذار از نور و رویا به تاریکی و زیر زمین است. ضد افلاطون و عرفان ایرانی است. نه تنها در تاریکی غار و دور از نور خورشید بلکه جالب است هئومه، نوشابه سکرآور، می‌‌نوشند و به عیش و نوش می‌‌پردازند (گیمن، باقری، ۱۳۷۸: ۷۱) و تراژدی زندگی را با رقصی دیونیزوسی پذیرا می‌‌شوند. که زرتشت در تقابل با آن از خورشید و آتش و نور دفاع، و تاریکی و غار را نماد ظلمت و جهالت و اهریمن دانست. زرتشت قربانی گاو را محکوم کرد در مقابل آن قربانی را درونی کرد. میترائیان گاو را قربانی می‌‌کردند و اگزیستنس می‌‌‌شدند زیست و غرایز خود را تخلیه و رها می‌‌کردند به شادی و رقص می‌‌پرداختند اما زرتشت با محکوم کردن قربانی بیرونی گاو آن را درونی کرد یعنی غرایز و زیست و شادکامی انسان باید قربانی مفاهیم توخالی پندار نیک، کردار نیک در یک کلام مقیدات متافیزیکی گردد. زرتشت زمین و تایید کنندگان زمین یعنی میترائیان را نفی و طرد و با طرح مدینه فاضله سیاسی و بهشت اخروی معنوی، واقعیت تراژیک هستی را نفی و با پیش ‌‌فرضهای اخلاقی و مقیدات دینی سعی در مهار غرایز و زمین داشت. در اینجا مضمون تقابل دیگر زرتشت با میترا روشن می‌‌شود، تقابل دین و مقیدات شرعی که غذای روح است در تقابل با شادی زمینی و جسمانی و عیش و نوش. جالب است بدانیم ژیژک کل نژادپرستی را فقدان میل و رابطۀ جنسی و حسادت به دارندگان آن می‌‌داند.

هات ۹تا ۱۱، موسوم به هوم یشت هستند. در واقع این سه هات، از یشت‌‌ها (متن میترا) بوده‌اند که آن را به صورت زرتشتی درآورده و در میان هاتهای یسنا قرار داده‌‌اند (رضی، ۱۳۸۱، ۱۱۴). در این سه هات از بند ۱۹ تا ۲۳، عناصر کهن یشت میترایی نقل شده است. در این سه هات، به زیبایی عناصر جسمانی/زمینی و عدم اعتقاد به روح و آخرت گرایی میترا نشان داده می‌‌شود. که از هوم چند درخواست می‌‌شود که همگی مربوط به‌‌این دنیا و تن و جسم است« هوم زیبا و درمان بخش:. دوردارنده مرگ…….. درخواست بهترین زندگی و آسایش….. درخواست تندرستی برای تن، سومین درخواست یک زندگی دراز برای جان –اوشتانه که با تن مادی از بین میرود (یعنی بعد از مرگ روحی باقی نمی‌‌ماند) (هوم ‌‌یشت به نقل از رضی، همان، ۱۱۵). در آیین میترا از هوم، درخواست زندگی دراز برای جان، چرا که جان، که با مرگ تن مادی، از بین می‌‌رود. اگر به بقای روح، در جهان پس از مرگ ایمان داشتند، درخواست زندگی دراز برای جان نمی‌‌نمودند چرا که جان و ورح نمی‌‌میرد که درخواست زندگی طولانی برای جان شود. چون در میترا تن و روح با هم هستند و بعد از نابودی تن روح هم وجود ندارد، درخواست زندگی دراز برای روح می‌‌شود. درآیین میترا، روح پس از تن می‌‌میرد و به جهان پس از مرگ و آخرت اعتقادی نیست. دوئالیسم روح و تن که در زرتشت و افلاطون و مانی و مسیح و.. هست، وجود ندارد. همچنین درخواست بهترین زندگی، اسایش و تندرستی برای تن می‌‌شود. در مهریشت، سعادت نه با نیایش خدایان با اندیشه و روح، بلکه رهایی تن است و اصل و اساس، درخواست بهترین زندگی و تندرستی تن است و هیچ اشاره‌‌ای به رستگاری روح و زندگی آخرت و شهود عرفانی نیست.

«چهارمین بخشایش از تو ای «هئومه»… دوردارنده مرگ…. زورمندی نیرومند، با خواسته‌‌های زمینی، که در روی این زمین بمانم تا بر دشمنان و بر دروغ چیره شوم. پنجمین درخواست نیز…. پیروز در این زمین باشم، تا بر دشمنان و راهزنان پیروز شوم..» (رضی، همان، ۱۱۵). در درخواست چهارم و پنجم نیز تاکید فقط بر روی زمین، و پیروزی در این زمین دنیوی است. هیچ اشاره‌‌ای به ملکوت اعلی و پیروزی نیروی خیر بر شر و حاکمیت دین و آسمان بر زمین نیست. هئومه نیز دوردارندۀ مرگ خطاب می‌‌شود چون مرگ پایان امکانات زندگی است. این چنین افکار و فرهنگی، براستی در دنیای باستان خلاف آمد عادت بوده است.

فرهنگ یا ضد فرهنگ، دیونیزوسی/زمینی میترا، نه تنها در مهریشت، بلکه در بعضی از کتیبه‌‌های تاریخی نیز نمایان است. اما همان‌‌طور که خودمهریشت صورت متاخر زرتشتی به خودگرفته و جز با زدودن شاخ و برگ زرتشی آن، هسته واقعی میترایی نمایان نمی‌‌شود در این کتیبه‌‌ها هم رنگ و بوی زرتشتی/ایرانی دارد و باید به هسته واقعی آن پی برد. یکی از این کتیبه‌‌های، از انتیوخوس کوماژن در نمرود داغ است. شاید قدیمیترین کتیبه به دست آمده از میترا، کتیبه انتیوخوس کومازن در نمرود داغ است (هنسمن، کلوسکا، همان۲۶۰). کوماژن در خاور ترکیه کنونی است (اشتیانی، همان، ۱۰).

کتیبه کوماژن متاثر از میتانی و آیین میترای ان است (گیمن، کلوسکا، همان، ۲۲۷). ژرژ دومژیل می‌‌نویسد: سازگاری فراوان میان دستگاه خدایان کوماژن با خدایان ذکر شده در عهدنامه میتانی را دریافت. اما آنتیوخوس چه چیزی را به مومنان وعده می‌‌دهد؟

«در کوماژن به چیزی بر می‌‌خوریم که مغایر با آن چه که در جهان باستان است. پادشاه صرفاً نگرانی جاودانگی خود است و به هیچ کس وعده جهان آخرت را نمی‌‌دهد، وعده زندگی خوب، خوراک خوب و شراب خوب می‌‌دهد (نه آخرت و…)….عدم وعده آخرت و وعده زندگی خوب خوراک خوب شراب خوب و…. دختران نوازنده…..روسپی گری مقدس..» در این تمدن به حضور نوازندگان از یک سو و فقدان مغان و آتشکده روبه رویم و نوشابه مقدس هوم، که هیچ شباهتی به دین ایرانیان ندارند و گوشت قربانی را مشترکا می‌‌خوردند…………… نوازنده به جای مغ و.. نوشابه هوم.. ارتباطی با دین ایران ندارد (گیمن، همان، ۲۲۷-۲۲۹). سعادت میترا نه روحی و اخروی و دینی بلکه در همین دنیا مربوط به شادی زیستی/جسمانی است. ژ.مار و بارتولد به دستی ریشه مذاهب بت پرستی (نه بت سنگی بلکه منظور ضد دینی/خدایی بودن و اروتیک بودن است، قادری) دنیای اسلام و اسیای صغیر را در افراط در هرزه گری کُردها می‌‌دانند. (به نقل از نیکیتین، همان، ۴۵۹-۴۶۱). نمود عینی هرزه گری (زمینی/اروتیک) بودن فرهنگ کُردها را می‌‌توان در جنبشهای تاریخی مزدکیان و خرمدینان و مارهای ضحاک نیز مشاهده نمود.

ما منکر همچنین درخواستهایی در ادیان دیگر نیستیم. اما جزیره‌ای کوچک در اقیانوس معنویات است. « برای محققان فرهنگ ملل آنچه در کتب مقدس اهمیت دارد بخش‌‌های است که محتوی دنیوی دارند که اغلب تعلق مستقیمی ‌‌به متن کلی کتاب ندارند مثلا غزلهای سلیمان بعنوان جزیی از عهد عتیق یا داستان یوسف در مصر سوره ۱۲ قران.. دراوستا نیز ان قسمت از سرود خدایان یا یشت‌‌ها چنین متنی نامتناسب به شمار می‌‌رود (هینتس، ۱۳۸۸: ۲۸۲). یشتها متن مهریشت یا همان میترا است که بعداً مهر زرتشتی خورد و تاکید بر دنیا و جسم از همین «یشتها است که در تضاد با اوستا است» (همان: ۲۸۱). تاکید اصلی در همه ادیان و فرهنگهای باستانی، بر روی آسایش روح است نه تن، تن فنا پذیر و قفس روح است. ایوب که همه بلایای جسمی/زمینی را می‌‌پذیرد، نماد کاملی از فرهنگهای دینی/متافیزیکی است که تن و زندگی این دنیایی، به خودی خود هیچ ارزشی نداشته و صرفا ابزار رستگاری روح و آخرت است. دنیا مزرعه آخرت است. در دین زرتشتی، تن انسان ابزاری در خدمت روح، عقل ابزاری در خدمت ابلاغ دین اهورایی است (زینر، بدره‌‌ای، ۱۳۷۷، ۲۲). « پس از آفرینش مشی و مشیانه…… هرمزد گفت: اول روح افریده شد و بعد تن…تن برای روح افریده شد و تن ابزار روح (تاکید از من، قادری، است) که ان را به کارکردن وادارد………. هرمزد به مشی و مشیانه…. شما از حیث عقل بهترین موجوداتید با هدایت عقل اساس مذهب را رواج دهید…..» (پیرنیا، ۱۳۷۶..، ۱۴). «نباید از بهر تن روان را فراموش کرد» (زنر، ۱۳۷۷، ۳۱). در گاتاها نیز درمی یابیم که زرتشت خواستار دریافت شهودی و بینایی عرفانی –اشراقی است (رضی، ۱۳۸۱: ۱۰۴).حکمت اشراق در سرودهای زرتشت متبلور است (رضی، ۱۳۸۰: ۱۸). بنابراین، زرتشت در تقابل با زمینی، جسمانی، غریزی و شادکامی میترا، اصل آسمانی، روحی، معنوی و مقیدات دینی را بنیاد گذاشت. در تاکید میترا بر سعادت دنیوی و محدود بودن سعادت به جسم و زمین، اصل قفس بودن جسم و رستگاری روح و دنیای دیگر را مطرح کرد. در مقابل قربانی گاو، قربانی غرایز را بنا نهاد. گناه میترا و مادها که شیطان و اهریمن و دیو گشتند زمینی بودن و دفاع از نظم زمینی، پیمان، در مقابل نظم آسمانی، دفاع از انسان در مقابل خدا، دفاع از جسم در مقابل روح و دفاع از رهایی در مقابل بردگی است. شیطان تجسم فرهنگ و رسومی است که توصیفش در میترا آمد. فاوست که روحش را به شیطان فروخت نماد تمدن مدرن غرب است که سعادت دنیوی را جایگزین سعادت اخروی کرد. در کل فرهنگ‌‌های متافیزیکی چه فلسفی و چه دینی کُردها/مادها به شیطان و اهریمن ملقب گشته‌‌اند. در فرهنگ یونانی به مدوسای گیسومار که در دنیای هادس/تاریکی می‌‌زییَد. در فرهنگ ایرانی به اژی‌‌دهاک و اهریمن و دیو، در فرهنگ بین النهرینی به تخمه تیامات و گوتیان بی خرد، در فرهنگ یونانی به جِن و جن‌‌زاده. وقتی الله جای اهورامزدا و قرآن جای وندیداد –به معنی قانون ضددیو که کل دیوهای توصیفی این کتاب مقدس زرتشتیان خطاب به قبایل و خدایان مادی/میترایی است- را گرفت دیو زرتشت به جن و زندیق تغییر معنا یافت بزرگان شیعه و سنی هرد روایاتی دال بر اینکه کُردها از نسل جن هستند بیان کرده‌‌اند^۱.

نتیجه گیری:

آنچه ما در این مقاله در پی پردازش آن بودیم بررسی نشانه‌ها و تقابل‌های دوگانۀ عقل ایرانی که با زرتشت مُهر و تدوین گشت. تقابل‌های دوگانۀ خیر در مقابل شر، اشه یا نظم کیهانی در تقابل با نظم زمینی یا پیمانContract، و نشانه‌هایی چون گاو در مقابل شیر، عقاب در مقابل مار، جسم در مقابل روح، آسمان در مقابل زمین و لوگوس در مقابل اروس. وقتی به بررسی این تقابل‌های دوگانه می‌‌پردازیم با یک واقعیت تاریخی ستیز و جنگ می‌‌رسیم که با ورود آریاییها و دین زرتشت به سرزمین ماد که بعداً ایران نامیده شد، شکل گرفت. در این تقابل‌های دوگانه یک طرف دالهای مثبت و خیر است که استیلا یافته است و در حاکمیت حقیقت ماندگار و در حافظۀ تاریخ ثبت شد و طرف دیگر دالهای منفی و شَّر است که به تاریکی تاریخ و فراموشی حافظه سپرده شده است و ریشۀ تاریخی خشن و کارکرد سیاسی و ستیز آن مستور مانده است. در واقع الهیات سیاسی دین زرتشت بنیاد عقل سیاسی ایرانی را پی‌‌ریزی کرد. همان‌‌طور که در مورد زرتشت دیدیم اساس ظهور وی احیای نظم در مقابل آشوب بود. دال اعظم حاملان عقل سیاسی ایران از کرتیر و تنسر تا غزالی و نظام الملک و تا روشنفکران امروزی چون سید جواد طباطبایی و حمید احمدی و…نظم یا اشه است نه به خاطر قداست خود نظم، بلکه به این دلیل که نظم موجود حافظ سلطه و برتری سیاسی قوم/طبقه برتر پارسی بر سایر اقوام از جمله کُردها است و منظور از آشوب و بی نظمی و اهریمن و تجزیه طلبی و……بر هم ریختن نظمی است که سلطه پارسها بر سایر اقوام را حفظ می‌‌کند. بنابراین، روشنفکران امروزی نه روشنفکر که به دنبال حقیقت باشند بلکه پیامبر هستند که چون زرتشت نظم ایرانی را از دستبرد آشوب اهریمنی نجات دهند. آشوب اهریمنی هم همان رهایی و آزادی اقوام چون کُرد است که ایرانیها به آن تجزیه طلبی و آشوب اهریمنی می‌‌گویند. روشنفکران ایرانی در قالبهای متفاوت سعی در احیا و حفظ این نظم/اشه دارند. حتی کسانی که برخلاف طباطبایی و احمدی ادعای ملی‌‌گرایی ندارند: زیباکلام به اسم اعتدال، سریع القلم به اسم عقلانیت کاشی به اسم فوکو و…… همان‌‌طور که تنسر به اسم نظم کیهانی/اهورایی به شورشیان می‌‌تاخت و غزالی به اسم شریعت به فلسفه می‌‌تاخت چون به خوبی می‌‌دانست که بنیاد نظم سیاسی عباسی/ایرانی بر اخلاق اجتماعی دین متَّکی است و بنیاد اخلاق اجتماعی مردم بر اعتقادات دینی معاد ونبوت که عقلانیت تشکیکی یونانی بنیاد اعتقاد معاد و نبوت را به لرزه در می‌‌آورد و با تشکیک در اعقتادات اخلاق مردمان سستی می‌‌گرفت و با سستی اخلاق مردمان، مشروعیت خلافت ونظم سیاسی به چالش کشیده می‌‌شد بنابراین، هدف وی نه علمی/فلسفی و نه دینی/اعتقادی بلکه کاملاً سیاسی بود از برای حفظ نظم سیاسی موجود و مشروعیت دادن به قدرت. سیاستی که حاوی سلطه و برتری ایرانیها/پارسها بر دیگران است همیشه بر تفکر و اندیشه تقدم داشته است و هدف حاملان فکر از مغان (تنسر و کرتیر)تا روحانیون (غزالی ومجلسی)و تا روشنفکران امروزی (طباطبایی و احمدی و…) نه معرفت جویی و اندیشه یا اخلاق و دین بلکه حفظ نظم سیاسی و در پیوند با قدرت و سلطه هستند. همچنین روشنفکران ایرانی تاریخ دان هم نیستند تاریخ حاوی زمان افقی و روی به آینده دارد در حالی که روشنفکران ایرانی در پی احیای زمان ابدی و اسطوره بر اندیشۀ آنها تقدم دارد. حاملان دانش ایرانی در پیوند با قدرت در هردوره تقابل‌‌های دوگانه را در قالب دین در مقابل بی دینی نظم در مقابل آشوب و……بنیان و نظم خود را طرف خیر این تقابل تعریف می‌‌کنند که ما در این مقاله صرفاً به دورۀ باستان، آن‌‌هم الهیات سیاسی زرتشت پرداختیم.

در این تقابل دوگانه طرف خیر متأخِّر و طرف شَّر متقدِّم ‌‌تر است. بنابراین، اصل این تقابل از بیرون و بعد از حاکمیت طرف خیر تدوین گشته است. و مفاهیم شر و منفی از طرف دال استیلا یافته خیر قالب گردیده است. بنابراین، قبل از استیلای دال خیر، جهان ‌‌بینی و تقابل دوگانۀ خیر در برابر شَّر معنی نداشته است. جهان ‌‌بینی تراژیک حاکم بوده است که تقسیم بندی خیر و شر یا نیکی و بدی در آن معنی نداشته است. بند ۲۹ مهریشت: «تو هم پلیدی-اک- هم بهترین میثره، سرور آشتی و نا آشتی برای سرزمین……». یعنی در زمان هژمونی میترا، جهان ‌‌بینی خیر و شر معنی نداشته است میترا هم سرور آشتی است و هم ناآشتی. درمورد پیمان «تنها یک چیز مقدس وجود دارد، وثوق آن‌‌ها. ایزد میترا تنها بر عدم تخطی از پیمان نظارت می‌‌کند این که عهد به روش معهود بسته شده یا نه، این که کلمات به کار رفته حق است یا نه، به او مرتبط نیست. او تنها در پی ان است که پیمان به حق یا ناحق حفظ شود. اگر دشمن پیمان را نگاه دارد مهر با او صلح، اگر دوست پیمان شکند مهر را به خشم می‌‌اورد» (تیمه، همان، ۳۷). در جهان ‌‌بینی تراژیک میترا حق و ناحق، خوب و بد قبل از پیمان معنی ندارد. پیمان و توافق مبنای هر خوب و بدی است و هیچ خوب و بد از پیش تعیین شده و اخلاقی وجودندارد. اما زرتشت در گاتاها (یسنای ۴۸ بند ۴ )در حال تعارض با این توصیف است: ان کس که گاه بهتر و گاه بدتر است…….. ای اهورامزدا او در شهریاری تو، عقل تو، جدا خواهد ایستاد (رضی، ۱۳۸۱: ۷۱). زرتشت با جایگزینی جهان ‌‌بینی خیر و شر در مقابل جهان ‌‌بینی تراژیک، تقسیم بندی خوب و بد و خیر و شر را شکل می‌‌دهد. و بنیاد تقابل دوگانه خیر و شر را می‌‌گذارد. تقابل دوگانۀ زرتشت بنیاد اپیستمولوژیک عقل سیاسی ایرانی متبلور در شاهنشاهی ایران باستان را شکل داد که داور آن، پادشاه و پادشاه قرینۀ زمینی اهورامزدا و طبقات واشراف قرینۀ زمینی امشاسپندان است هر آن ‌‌چه مطابق با نظم و سلسله مراتب پادشاهی است را خیر و خوب و مخالفان و عصیانگران را حتی اگر به مانند مزدک در پی برابری باشند، شَّر و آشوب فرض می‌‌شد. قوم برتر در پی انحصار امکانات و تاراج مازاد انباشت سرمایه دیگر اقوام به طبقۀ برتر، بنابراین، دفاع از عدالت طبقاتی دفاع از منافع قوم برتر و حاکم پارسی بوده است و اقدامات کمونیستی گئوماته و مزدک نه به خاطر خود کمونیسم، بلکه چون قوم فروتر به طبقۀ زیردست و برده تبدیل شده و قوم برتر به طبقه ارباب، ناگزیر مبارزۀ کُردها شکل کمونیستی به خود گرفته است که اصل آن منافع قومی است. که امروز متاسفانه آرمان مبارزه کمونیستی به اصل مبارزه قومی ترجیح داده شده است. نمادهای خیر و مثبت در داریوش و کوروش و انوشیروان و فریدون و کیخسرو و… بازتولید و عناصر شَّر در ضحاک/ماد و گئوماته و مزدک و…. بازتولید شد. ضحاک نیز گاو برمایه را می‌‌کشد و فریدون برای دفاع از گاو ضحاک را در خون همان گاو خفه می‌‌کند که نمادی از مبارزه اهورامزدا با اهریمن است. شورش گئوماته و مزدک نیز به آشوب اهریمن در نظام کیهانی توصیف می‌‌شد و داریوش و انوشیروان بازآورنده نظم اهورا و نابودی آشوب. کوروش نماد نظم و مدنیت و مادها به آژی دهاک و اژدها که نماد آشوب بودند. بنابراین، اساس تقابل‌ها و ستیزهای سیاسی ایران باستان باتوجه به جهان ‌‌بینی خیر و شر که یک طرف دین و نظم سلسله مراتبی و پادشاهی و نظم است و طرف دیگر بی دینی و برابری/پیمان و آشوب است با زرتشت تدوین شد اگر چه شاید این جهان ‌‌بینی و نمادها قبل از زرتشت در اساطیر ایرانی هم سابقه داشته است اما زرتشت آن را تدوین و با گزاره‌های اخلاقی و نشانه‌های متافیزیکی ماندگار کرد. در پسِ این جهان ‌‌بینی اخلاقی، امر سیاسی مای ایرانی/زرتشتی در مقابل دیگری مادی/میترایی است و تثبیت دالهای ایرانی/زرتشتی به مثبت و دالهای مادی/میترایی به منفی، نشانگر تثبیت قدرت و سروری ایرانیها/زرتشتیها در تاریخ و استیلای سیاسی آنها و زوال و مستور ماندن مادها در تاریکی تاریخ و آغاز پایان قدرت آنان بود. نکتۀ دیگری که به آن تاکیدکردیم این بود که این نام ‌‌گذاریها از طرف دال تثبیت شدۀ متاخِّر بود و ارتباطی بین دال و مدلول نیست. البته به معنی نفی نشانه‌های آن نیست. اما متاسفانه امروزه نام‌هایی که دیگران به کُردها داده‌اند باقی اما نشانه‌ها و معانی آن فراموش شده است. اینکه آثار میترایی چون شیطان و قداست مار، در میان ایزدیها و مراسمهای پیرشالیار و سلطان اسحاق (که همان ضحاک/اژی دهاک است) باقی مانده است و به قول ژ.مار ایزدیها کردهای اصیل هستند، درست. اما نه به مفهوم منفی شیطان. که مورخان کُرد حتی خود ایزدیان در فضای الهی امروز، برای فرار از معنای منفی آن در فقدان آگاهی به گزافه گویی می‌‌پردازند و از یزدان پرستی و یگانه پرستی ایزدیها می‌‌گویند که بار منفی آن را کتمان کنند که قطعاً اینگونه نیست. اگر نشانه‌های شیطان را دریابیم مانند تاکید توافق و قرارداد به جای نظم کیهانی، تاکید بر زمین و جسم و لذت و دنیاگرایی، شکی در شیطانی بودن مادها نبوده است. شیطان/اهریمن تجسم و انتزاع آیین باستانی کُردها یعنی میترا بوده است که به ادیان یهود و مسیح و اسلام هم راه یافت به همین دلیل در اسلام هم به جن، در یونان به غار ظلمت و مدوسای گیسومار که توسط پرسیوس فرزند زئوس کشته شد در عقل عربی به تخمه تیامات (اهریمن) در یهود هم به زاده شده از امیزش جنیان و کنیزان طرد شده سلیمان تبدیل شدیم. راز نفرت و کشتار داعش به عنوان نمایندۀ عقل سیاسی عربی/اسلامی هم همین است. دیروز دشمن ایران اهریمن و مادها عامل اهریمن بودند. امروز اهریمن به امپریالیسم و کُردها عامل امپریالیسم هستند. ضحاک مغز خور به کُرد سربُر تبدیل شد. اما شیطان بار منفی تثبیت شده از طرف دیگری است. در میان خود مادها نه به اسم شیطان و بار منفی آن، بلکه اصل زندگی بوده است که در آن می‌‌زیسته‌اند بدون تقابل‌های اسمی و بار منفی آن. شیطانی وجود نداشته است که شیطان پرست باشند همان ‌‌طور که ضد آن هم نبوده است که یزدان پرست. این نام ‌‌گذاری دیگران است. انها فقط زیسته‌اند با نشانه‌هایی چون رقص و شادی، دنیاگرایی، پیمان و عهد، جسم و غریزه، تاریکی و نوشیدن و…..اما بدون نام. تجربه زیسته شده بوده است که دیگران بر آن نام نهادند. تجربه زیسته شده فراموش شده است اما نامهای تحمیل شدۀ دیگران باقی مانده است که برای فرار از آن در طرف دیگر در چاه ویل یزدان ‌‌پرستی می‌‌‌افتیم.

یادداشت:

محمد افندی در کتاب تاج العروس، اصل کُردها را از جنیان می‌‌داند بنابراین، از نظر او از هر کردی یک چهارمش از جنیان است و آن‌‌ها از نسل بلقیس زن سلیمان هستند که مادرش از جنیان بوده است. ابومعین نسقی در کتاب بحر الکلام می‌‌نویسد : جنیان به حرمسرای حضرت سلیمان حمله کردند و انجارا به تصرف در اوردند. بعضی از زنان حرم حضرت سلیمان از رابطه با جنیان حامله شدند فرزندانی به دنیا اوردند که همین کُردهامی‌‌باشند شرفخان بتلیسی در شرفنامه از قول مورخان اسلامی می‌‌نویسد که دیو با انسان ازدواج کرده و طایفه کرد از ان ازدواج حاصل شده است. مسعودی در کتاب مروج امذهب جلد سوم می‌‌نویسد حضرت سلیمان وقتی از قدرت افتاد شیطان در جلد ادمیان بر کنیزکان سلیمان دست یافت و ان کنیزانی که مومن بوده و به خدا پناه بردند نجات یافتند، ولی کنیزکان منافق و کافر، به شیطان تن دادند و بار گرفتند سلیمان به ان کنیزان کافر گفت کُردها را به کوهها طرد کنید و از فرزندان آن‌‌هاکُردها بوجود امدند.تاج العروس کُردها را مردمی می‌‌داند که قبل از حضرت ادم بوده‌‌اند.جعفر صادق کُردها را از نسل جن«الاکراد من الجنی»می داند. در روایتی از امام صادق وارد شده که فرمودند: معامله نمودن با جماعت کرد مکروه است. در ادامه برای فرمایش خود چنین دلیل آورده اند: کُردها طایفه‌‌ای از طوایف جن هستند که خداوند پرده حیا را از رویشان برداشته است. در حدیث مزبور از آمیزش و معاشرت با آنان نیز نهی شده است. ((عن أبی الربیع الشامی قال:سألت ابا عبدالله (ع) فقلت:ان عندنا قوما من الاکراد و انهم لا یزالون یجیئون بالبیع فنخالطهم و نبایعهم، فقال: یا ابا ربیع لاتخالطوهم فان الاکراد حی من احیاء الجن کشف الله عنهم الغطا فلا تخالطوهمم)). ابی ربیع شامی می‌‌گوید)): از امام صادق (ع) پرسیدم:نزد ما گروهی از مردم کرد می‌‌آیند و با ما معامله می‌‌کنند، آیا می‌‌توانیم با آن‌‌ها معاشرت کنیم؟ حضرت فرمودند: ای ابا ربیع! با آنان معاشرت نکن چرا که کُردها از نسل جن می‌‌باشند و خداوند پرده حیا را از ایشان دور نموده است)). (http://yafatah.blogfa.com). دور نمودن پرده حیا، انعکاسی از همان فساد و گناهکاری یاجوج و ماجوج می‌‌تواند باشد.

شرفنامه روایاتی دال بر دعای پیامبر. مبنی بر محرومیت همیشگی کُردها از حکومت و نفرین آن‌‌ها را نقل کرده است. اگر فرهنگ دینی/اخلاقی اسلام در ادامه دین زرتشت است و همان‌‌طور که قبلا گفتیم مفاهیم بهشت و جهنم و شیطان را از آیین زرتشت وام گرفته است، پس قرآن نیز در ادامه وندیداد است. که جن و شیطان خواندن کُردها در فرهنگ اسلامی، بازتولید دیو و اهریمن خواندن کُردها در نزد زرتشتیان است.چون جنبشهای کردی ضحاک و گئوماته در دوران اسلامی در قالب خرمدینان بازتولید شد همان‌‌طور که امپراتوری سلسله مراتبی ایرانیان در قالب صفآریان و عباسیان بازتولید شد و فره‌‌ایزدی ظل السطان شد. پس بعید نیست که توصیف قران از یاجوج و ماجوج، که فتوای قتل آن‌‌ها را صادر می‌‌کند. منشعب از اهریمن و دیو زرتشتیان و جن یهودیان، خطاب به کُردها نباشد. سدآهنی ذوالقرنین نیز که با آن جلو پیشوری آن‌‌ها را می‌‌گیرد انعکاسی از کاوه آهنگر و غل و زنجیر آهنی است که با آن ضحاک و میترا را در غار در بند کرده‌‌اند. بستن دهانه بین دو کوه، نمادی از بستن در غار است.ذوالقرنین همان‌‌طور که قرآن گفته است به کمک خدا بر یاجوج و ماجوج پیروز گشته، همان‌‌طور که فریدون به کمک فرشته بر ضحاک؛ کیخسرو به کمک هوم، از ایزدان، بر افراسیاب و کوروش-به قول گزنفون-با قربانی به خدایان، بر آستیاگ، و پرسیوس –به قول یونانیها اجدادپارسها است- به کمک خدای هرمس و معبد آتنا بر مدوسا–به قول یونانیه ااجداد مادها است – غالب گشت.

منابع:

۱. اشمیت، هانس پیتر، (۱۳۸۵)، مسئله اصلی مطالعات میترای هند و ایرانی، ترجمه مرتضی ثاقب فر، در کلوسکا و دیگران، دین مهر در جهان باستان، تهران: توس.

۲. اموزگار، ژاله.و احمد تفضلی، (۱۳۸۰)، اسطوره زندگی زرتشت، چ ۴، تهران: چشمه،

۳. بویس، مری، (۱۳۷۵)، تاریخ کیش زرتشت، هخامنشیان، ترجمه همایون صنعتی زاده، ج۲، تهران: توس.

۴. بویس، مری، (۱۳۸۱)، زرتشتیان باورها و آداب دینی آن ها، ترجمه عسکر بهرامی، تهران ققنوس.

۵. بهار، مهرداد، (۱۳۸۴)، از اسطوره تا تاریخ، چ۴، گرداورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: نشر چشمه.

۶. بهار، مهرداد، (۱۳۷۶)، پژوهشی در اساطیر ایران، چ۲، پاره نخست و دویم، تهران: اگاه.

۷. پورداوود، ابراهیم، (۱۳۸۸)، زرتشت و دین او، زندگی و اندیشه زرتشت، سیری در زندگی وآاموزه‌های زرتشت، چ۳، به اهتمام علی دهبابشی، تهران: افکار.

۸. پیرنیا، حسن، (۱۳۸۳)، عصر اساطیری ایران.خطوط برجسته داستان‌های قدیم ایران، چ۲، به اهتمام سیروس ایزدی. تهران: هیرمند.

۹. تفضلی، احمد، (۱۳۷۶)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران، سخن.

۱۰. ثاقب فر، مرتضی، (۱۳۷۷)، شاهنامه فردوسی و فلسفه تاریخ ایران، تهران: قطره-معین، ۱۳۷۷.

۱۱. رضی، هاشم، حکمت خسروانی، (۱۳۸۰)، حکمت اشراق و عرفان از زرتشت تا سهره‌وردی، تهران: بهجت.

۱۲. رضی، هاشم، (۱۳۸۵)، اوستا کهن‌ترین گنجینه مکتوب ایران، کتاب مغان وندیداد، تهران: بهجت.

۱۳. رضی، هاشم، آیین مهر، (۱۳۸۱)، تاریخ آیین رازامیز میترایی در شرق و غرب از اغاز تا امروز، تهران: بهجت.

۱۴. زرین کوب، عبدالحسین، (۱۳۶۸)، تاریخ مردم ایران. (۱).ایران قبل از اسلام.کشمکش با قدرتها، امیر کبیر، تهران.

۱۵. زنر، ارسی، (۱۳۷۷)، تعالیم مغان.گفتاری چند در معتقدات زرتشتیان، چ۱، ترجمه فریدون بدره ای، تهران: توس.

۱۶. سوفوکلس، (۱۳۵۲)، افسانه‌های تبای، ترجمه شاهرخ مسکوب، تهران: خوارزمی، ۱۳۵۲.

۱۷. صفا، ذبیح الله، (۱۳۸۴)، حماسه سرایی در ایران، از قدیمیترین عهد تاریخی تا قرن جهاردهم هجری، چ۷، تهران: امیر کبیر.

۱۸. عالیخانی، بابک، (۱۳۸۴)، مهر در ایران و هند باستان، مجموعه مقالات، تهران: ققنوس.

۱۹. کریستن سن، آرتور، (۱۳۴۵)، مزداپرستی در ایران قدیم، چ۲، ترجمه دکتر ذبی ح الله صفا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

۲۰. کریستنسن، آرتور، (۱۳۸۲)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر.

۲۱. کلوسکا و دیگران، (۱۳۸۵)، دین مهر در جهان باستان، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: توس.

۲۲. گیمن، ژ، دوشن، (۱۳۷۸)، اورمزد و اهریمن، ماجرای دوگانه باوری در عهد باستان، چ۱، ترجمه دکتر عباس باقری، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.

۲۳. گیمن، ژ. دوشن، (۱۳۶۳)، زرتشت و جهان غرب، چ۲، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: مروراید.

۲۴. مقدم، محمد، (۱۳۸۰)، جستاری در باره مهر و ناهید، تهران: هیرمند، ۱۳۸۰.

۲۵. نولدکه، تئودور، (۲۵۳۷)، حماسه ملی ایران، چ۳، ترجمه بزرگ علوی.مقدمه سعید نفیسی، تهران: نشر سپهر.

۲۶. نیبرگ، سامئول هنریک، (۱۳۸۸)، زرتشت در تاریخ، ترجمه سیف‌الدین نجم آبادی، زندگی و اندیشه زرتشت، سیری در زندگی و اموزه‌های زرتشت، به اهتمام علی دهبابشی، تهران: افکار.

۲۷. نیولی، گراردو، (۱۳۸۱)، زمان و زادگاه زرتشت، سید منصور سید سجاد، تهران: اگه، ۱۳۸۱.

۲۸. ورمازرن، مارتن، (۱۳۴۵)، آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاد، تهران: کتاب فروشی دهخدا.

۲۹. وستا کرتیس، سرخوش، (۱۳۷۳)، اسطوره‌های ایرانی، ترجمه عباس مخبر، تهران نشر مرکز.

۳۰. ویدن گرن، گئو، (۱۳۷۷)، دینهای ایران، چ۱، ترجمه منوچهر فرهنگ، تهران: اگاهین ایده.

۳۱. هنینگ برونو، والتر، (۱۳۶۴)، زرتشت سیاستمدار یا جادوگر، ترجمه کامران فانی، تهران: نشر کتاب پرواز.

۳۲. هینتس، والتر، داریوش و ایرانیان، (۱۳۸۶)، تاریخ فرهنگ و تمدن هخامنشیان، کتاب اول ودوم.. ترجمه پرویز رجبی. تهران: نشر ماهی.

۳۳. هینلز، جان، (۱۳۸۵)، شناخت اساطیر ایران، چ۱۰، ترجمه، ژاله اموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.

۳۴. یا ما اوچی، ادوین ام، (۱۳۹۰)، ایران و ادیان باستانی، ترجمه منوچهر پزشک، تهران: ققنوس.

انگلیسی:

1- Derrida,Jacques,Dissemination,trans.Barbara johns on Chicago, university of Chicago press 1981.

2- Schmitt,r, (1991) the Bistun Inscriptions of Darus the Great,old Persian Tex,Corpus inscriptionum iranicarum,I.I.I, London:school of Oriental and

3- Gnoli,G. (1989) the Idea of Iran,An essay on its origin, SOR,LXLL,ROME.

4- BROWN, S.C, (1988) The Medikos Logos of Herodotus and the Evolution of the Median State, in H. SANCISI-WEERDENBURG (ed.), Achaemenid History 3, Leiden.

لینک مطلب در تریبون زمانه