سه‌شنبه نوزده نوامبر، یک فروند موشک مینوتار، وابسته به شرکت Orbital Sciences ایالات متحده، با محموله‌ای مشتمل بر ۲۸ میکروماهواره موسوم به CubeSat، از جزیره والوپس ویرجینا به فضا پرتاب شد؛ ماهواره‌هایی که در طول ده سال گذشته مصداق عمومی‌سازی فعالیت‌های فضایی بوده‌اند و می‌شد از بین محموله اخیرشان هم نمونه‌ماهواره‌های دست‌ساز دانش‌آموزان دبیرستانی را دید و حتی یکی که حتی توسط یک اسمارت‌فون ساده هم آن را می‌شود از زمین کنترل کرد.
میکروماهواره‌های CubeSat – با ابعادی معادل تقریباً یک قرص نان و یا حتی کوچک‌تر – ابتدا ابزارآلاتی کمک‌آموزشی برای دانشجویان مقاطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی بوده‌اند و حال ابزار پژوهشی کم‌هزینه‌ای برای پیشبرد فناوری ماهواره‌ای و علوم زمین و فضا شده‌اند.
این ماهواره‌ها – با ابعادی معادل تقریباً یک قرص نان و یا حتی کوچک‌تر – ابتدا ابزارآلاتی کمک‌آموزشی برای دانشجویان مقاطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی بوده‌اند و حال ابزار پژوهشی کم‌هزینه‌ای برای پیشبرد فناوری ماهواره‌ای و علوم زمین و فضا شده‌اند. این «کیوب‌سَت»ها هم‌اینک آنقدر سهل‌الوصول و ساده‌اند که بعضاً از طریق یک اسمارت‌فون مجهز به سیستم‌عامل آندروید هم می‌شود هدایت‌شان کرد؛ مثلاً همان کیوب‌ستی که توسط دانش‌آموزان دبیرستان علوم و فناوری توماس جفرسون شهر اسکندریه‌ی ویرجینیا تولید، و اخیراً به فضا پرتاب شد.
این ماهواره تحت عنوان TJ3Sat، می‌تواند پیام‌های متنی را به فرم صوتی درآورده و به زمین مخابره کند. میکروماهواره دیگری از دست‌ساخته‌های دانش‌آموزان دبیرستان مریت‌آیلند ویرجینیا موسوم به StangSat هم به‌منظور آزمایش سامانه‌های جدید ارتباطی برای نسل بعدی کیوب‌ست‌ها طراحی و پرتاب شده تا فرستنده‌های مستقر بر این سری‌ماهواره‌ها را به فرم هرچه‌ساده‌تری درآورد.
PhoneSat 2.4 بناست حدود دو سال در مدار زمین باقی بماند؛ کیوب‌ستی که علاوه بر امکان ارتباط دوجانبه، قابلیت تغییر جهتش در فضا را هم دارد.
از طرفی در آن‌سوی طیف متخصصین درگیر در این ماجرا هم محققان و دانشجویان انیستیتو فناوری ماساچوست (MIT) مشغول طراحی و تولید مینی‌تلسکوپ‌های فضایی ویژه‌ای با هدف شکار سیارات فراخورشیدی‌اند. حتی پای سرگرمی‌های ساده‌ای نظیر سامانه‌های رادیویی آماتوری (موسوم به Ham Radio) هم که از سال ۱۹۶۱ میلادی تاکنون از ماهوارههای ویژه‌ای به‌منظور ارتباط با زمین استفاده می‌کنند به این جرگه باز شده و کیوب‌ست FUNcube-1 که توسط اپراتورهای بریتانیایی و آلمانی فعال در این حوزه ساخته شده نیز این شاخه را نمایندگی می‌کند. این ماهواره، محور یک برنامه کمک‌آموزشی برای دانش‌آموزان مقطع راهنمایی، و همچنین بهانه‌ای برای ارتباط مستقیم اپراتورهای بین‌المللی این حوزه از ارتباطات رادیویی به شمار می‌رود. در واقع دوازده مورد از میکروماهواره‌های مستقر بر موشک میناتور از همین نوع‌اند، که چنین آماری نشان از حمایت اپراتورهای نامبرده در مسیر تحقق چنین پروژه‌های بلندپروازانه‌ای می‌کند.
در این بین همچنین یک ماهواره تحقیقاتی دوقلو – به‌منظور بررسی احتمال کاربرد یک ریسمان ساده به‌عنوان پیشرانه ماهوارههای کوچک – هم به چشم می‌خورد. میکروماهواره PhoneSat 2.4 هم کیوب‌ستی متعلق به ناساست که با یک اسمارت‌فون مجهز به سیستم‌عامل آندروید کنترل می‌شود. رویهمرفته ماهوارههای کوچک‌تر و سبک‌تر و در عین حال مجهز به قدرت پردازندگی بیشتر، با کاهش وزن مفید اجزای اساسی یک ماهواره، دانشمندان را قادر به تجهیز هرچه‌بیشترشان به ابزارآلات علمی می‌کند.
ناسا نخستین جمع از سری‌ماهواره‌های PhoneSat را – به نام‌های بامسمّای «الکساندر»، «گراهام»، و «بل» – در آوریل سال میلادی جاری به فضا فرستاد؛ میکروماهواره‌هایی با مأموریت کوتاه‌مدت که صرفاً از بابت آزمایش ایده اصلی نهفته در این برنامه، در فضا مستقر شدند. اما PhoneSat 2.4 بناست حدود دو سال در مدار زمین باقی بماند؛ کیوب‌ستی که علاوه بر امکان ارتباط دوجانبه، قابلیت تغییر جهتش در فضا را هم دارد. از خلال اهداف عمده پژوهش‌گران از طراحی این میکروماهواره، بررسی نحوه عملکرد آن با گذشت حدود دو سال از قرارگیری آن در معرض تشعشات کیهانی‌ست.
مهندسین همچنین درصدد یافتن راهی برای کاهش وزن موشک‌های ریز متصل به بدنه ماهوارههای اصلی هم هستند که کیوب‌ست‌ها را پس از استقرار موشک در فضا، از کلاهکش خارج می‌کنند. وزن فعلی هر کیوب‌ست تقریباً معادل ۲ /۱ کیلوگرم است، و طول هر ضلعش هم به ۱۰ سانتیمتر می‌رسد؛ لذا کاهش هرچقدر از وزن این میکروماهواره‌ها، به‌معنای قابلیت میزبانی بیشترشان از ابزارآلات علمی‌ست.
البته به رغم دسترسی آسانی که این میکروماهواره‌ها به فضا فراهم کرده و می‌کنند، اعزام هر ۷۵ کیوب‌ست به فضا در حدود ۱۰ سال طول می‌کشد، و چندان ضمانتی هم به موفقیت همگی‌شان نیست. در سال ۲۰۰۶ بود که ۱۴ کیوب‌ست از بابت نقص فنی موشک دنپر روسیه از مأموریت‌شان بازماندند. پرتاب روز سه‌شنبه موشک میناتور هم حامل ۲۸ کیوب‌ست بود که گزارش‌های دریافتی تا به اینجای کار مثبت ارزیابی شده است.
توضیح تصویر:
۱- پرتاب اخیر موشک میناتور از پایگاه پرتاب‌های فضایی والوپس ویرجینیا / عکس از Jeff Berkes
۲- دو کیوب‌ست به نام‌های PhoneSat 1.0 و PhoneSat 2.4، که هر دو با هدایت از طریق اسمارت‌فون عمل می‌کنند / منبع: Space.com
مطلب جالبی بود .
با تشکر از جناب احسان سنایی به خاطر زحمت ترجمه .
بهنام / 02 December 2013