چهارمین انتخابات پارلمانی کردستان عراق در فضای جشن ملی و به شکلی رقابتی‌تر نسبت به سه انتخابات گذشته در ۲۱ سپتامبر برگزار شد. حدود ۲۰۰ نفر در قالب هیئت‌های سیاسی و حقوقی و وابسته دیپلماتیک از کشورهای مختلف بر این دوره از انتخابات نظارت داشتند. پارلمان اقلیم کردستان عراق دارای ۱۱۱ کرسی است که ۱۱ ۱۱ کرسی ویژه‌ی اقلیت‌ها است.
در انتخابات دوره چهارم ۳۲ حزب با گرایش‌های مختلف سیاسی حضور داشتند. رقابت اصلی بین حزب دموکرات کردستان عراق به رهبری نچیروان بارزانی، اتحادیه میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی و مهم‌ترین حزب اپوزیسیون، جنبش تغییر، یعنی حزب «گوران» بود. در طول سه هفته اقلیم کردستان چهره‌ای کاملاً سیاسی به خود گرفت. در همه جا ستادها و کارناوال‌های انتخاباتی بر پا بود و در همه جا پوسترها و اعلامیه‌های کاندیداها دیده می‌شد.
نهایتاً حدود یک هفته پس از برگزاری انتخابات، در روز شنبه ۲۸ سپتامبر نتایج اولیه به صورت رسمی اعلام شد. طبق این نتایج که کمیسیون انتخابات اقلیم کردستان آن را منتشر کرد، تا زمان شمارش بیش از ۹۵ درصد آرا، حزب دموکرات کردستان عراق، ۳۸ درصد آرا، جنبش تغییر ۲۴ درصد آرا، اتحادیه‌ی میهنی ۱۷ درصد آرا، اتحاد اسلامی ۱۰ درصد، جامعه اسلامی ۶ درصد و سایر گروه‌ها ۵ درصد آرا را به خود اختصاص داده‌اند. با این حساب، حزب دموکرات ۳۸ کرسی، جنبش تغییر ۲۴ کرسی، اتحادیه‌ی میهنی ۱۷ کرسی، اتحاد اسلامی ۹ کرسی، جامعه‌ی اسلامی ۶ کرسی و جنبش اسلامی یک کرسی را به خود اختصاص خواهند داد.
در سلیمانیه که پایگاه سنتی و اصلی اتحادیه میهنی و طرفداران جلال طالبانی است، جنبش تغییر بیش از ۴۰ درصد آرا را به خود اختصاص داد و اتحادیه‌ی میهنی تنها موفق به کسب ۲۸ درصد آرا شد. حزب دموکرات نیز کمی بیش از ۱۲ درصد آرا را به دست آورد. دو حزب اصلی اسلام‌گرایان، «اتحاد اسلامی» و «جامعه اسلامی» روی‌هم رفته ۱۸ درصد آرا را به خود اختصاص دادند.
در اربیل که پایگاه سنتی حزب دموکرات و طرفداران بارزانی است، حزب دموکرات بیش از ۴۵ درصد آرا، جنبش تغییر نزدیک به ۱۹ درصد، اتحادیه میهنی تنها ۱۳ درصد و اتحاد اسلامی و جامعه اسلامی در مجموع کمی بیش از ۱۴ درصد آرا را کسب کردند.
اما در استان دهوک، حزب دموکرات بیش از ۷۱ درصد آرا، اتحادیه میهنی نزدیک به ۶ درصد، جنبش تغییر کمتر از ۳ درصد و دو ائتلاف اصلی اسلام‌گرا در مجموع ۱۳ درصد آرا به دست آوردند.
شکست اتحادیه میهنی
مهم‌ترین مسئله در این انتخابات شکست سنگین اتحادیه میهنی کردستان در غیاب جلال طالبانی است. جلال طالبانی رهبر کاریزماتیک حزب و رئیس جمهور عراق، از دسامبر گذشته به دلیل سکته مغزی در آلمان تحت مداوا است. اطلاعات چندانی از وضعیت سلامت و روند درمان وی در دست نیست.
پس از اعلام نتایج اولیه، آزاد جندیانی، سخنگوی دفتر سیاسی اتحادیه میهنی، با اعلام اینکه حزب متبوعش از نتایج انتخابات راضی نیست، گفت: برای خواست و اراده دموکراسی‌خواهانه مردم احترام قائلیم. وی همچنین از همه احزاب و جریان‌های شرکت‌کننده که توانسته‌اند به پارلمان راه یابند خواست در گفت‌وگوهای تشکیل دولت آینده شرکت کنند.
مهم‌ترین مسئله در این انتخابات شکست سنگین اتحادیه میهنی کردستان در غیاب جلال طالبانی است. جلال طالبانی رهبر کاریزماتیک حزب و رئیس جمهور عراق، از دسامبر گذشته به دلیل سکته مغزی در آلمان تحت مداوا است. اطلاعات چندانی از وضعیت سلامت و روند درمان وی در دست نیست.
از طرفی، با شروع گمانه‌زنی‌ها در خصوص نتایج انتخابات و پیش از اعلام رسمی آن، بهروز گلالی نماینده اتحادیه میهنی در ترکیه و نماینده سابق اتحادیه در ایران، در یادداشتی نتایج انتخابات ۲۱ سپتامبر را زلزله‌ای سهمگین و البته در ادامه روند ریزش هواداران اتحادیه میهنی خوانده و از همه اعضای ارشد اتحادیه خواسته به اندازه میزان مسئولیتشان پاسخگو باشند. وی تمدید دوره ریاست اقلیم را از دلایل زلزله، و ریزش آرای اتحادیه را بهای این کار دانسته است. گلالی می‌نویسد: «هان ای اعضای اتحادیه میهنی دیگر بس است. پیش به سوی اپوزیسیون؛ این حکومتی را عامل تضعیف اتحادیه میهنی بود واگذاریم، به خانه‌های کاه‌گلی و شعار مام جلال خود بازگردیم، و این شعارها را با کردار عملی کنیم و در آن نوآوری ایجاد کنیم. متأسفانه ما بازنده خطاهای سیاسی خود بودیم و باید بتوانیم قدرت را رها کنیم و دیگر به کرسی قدرت چشم نیندوزیم.» . گلالی بر این نظر است که «اتحادیه میهنی به هیچ وجه در کابینه جدید شرکت نکند و به اپوزیسیون تبدیل شود». از نظر وی «شراکت» دو حزب دموکرات و اتحادیه میهنی در طول سال‌های گذشته عادلانه نبوده و از هر جهت، حزب دموکرات قدرت بیشتری داشته است.
بهزاد خوشحالی، روزنامه‌نگار و نویسنده در اقلیم کردستان، در مصاحبه با رادیو زمانه گمانه‌زنی در خصوص احتمال خروج اتحادیه میهنی از دولت و تبدیل شدن آن به اپوزیسیون را زود می‌داند. اما اضافه می‌کند: «اگرچه به باور من این بهترین راه برای تجدید سازمان است، اما نباید فراموش کرد این عدم حضور می‌تواند برخی شکاف‌ها را که بر امنیت ملی تاثیر می‌گذارند گسترده‌تر نماید. اتحادیه میهنی بهتر است اولویت‌ها را جابه‌جا کند.»
همچنین سایت NRT گزارش داده که عادل مراد، دبیر شورای مرکزی اتحادیه میهنی، اعلام کرده که اتحادیه به دنبال سازماندهی مجدد اتحادیه است و در این راه از نظر اعضا و به خصوص جوانان بهره خواهد گرفت. وی گفته است که در روابط اتحادیه با سایر احزاب تجدید نظر صورت خواهد گرفت.
خوشحالی در خصوص دلیل اصلی شکست اتحادیه میهنی معتقد است: «اتحادیه‌ی میهنی از یگانه احزاب در منطقه و خاورمیانه است که بر برنامه‌ریزی از پایین به بالا متکی است و به عبارتی مردم و لایه‌های پایین هستند که به حزب دوام و استحکام می‌بخشند (بر خلاف احزاب هرمی). اما در ۸ سال گذشته اتحادیه میهنی به نوعی از این سنت عدول کرده و نوعی ساخت تعریف‌نشده و اعلام‌نشده از هرمی بودن را در خود پرورده است. به باور من این بزرگ‌ترین گسست اتحادیه میهنی بوده است.»
از سویی آلا طالبانی، نماینده پارلمان عراق و از اعضای ارشد اتحادیه میهنی غیبت جلال طالبانی را دلیل اصلی شکست اتحادیه میهنی در انتخابات اخیر دانسته است. وی همچنین گفته اتحادیه میهنی در نشست‌های بعدی انجام اصلاحات در داخل حزب را بررسی خواهد کرد.
خوشحالی نیز در این خصوص به رادیو زمانه می‌گوید: بی‌گمان به دلیل محبوبیت و شأن کاریزماتیک مام جلال، غیاب او، صدمه ی بزرگی برای اتحادیه میهنی بوده است.
نشریه «میدل ایست» در یادداشتی با عنوان «طالبانی کاشت و نوشیروان مصطفی برداشت»، اشتباهات سیاسی اعضای دفتر سیاسی حزب را عامل شکست سنگین اتحادیه می‌داند و این سوال را مطرح می‌کند که آیا اتحادیه میهنی به یک بازیگر درجه دو در اقلیم تبدیل خواهد شد؟
پیروزی گوران
جنبش تغییر را نوشیروان مصطفی، کهنه‌سرباز جنگ آزادی کردستان که تحصیلات دکترای خود در اروپا را رها کرد و در جنبش منتهی به پیروزی ۱۹۹۲ به کردستان بازگشت و تا قبل از جدایی از اتحادیه میهنی در انتقاد به سیاست‌ها و مواضع، از رهبران اصلی اتحادیه به شمار می‌رفت، رهبری می‌کند. این جنبش که به زبان کردی «گوران» خوانده می‌شود، در سال ۲۰۰۹ نیز با کسب ۲۵ کرسی، با وجود ائتلاف دو حزب اصلی و سنتی کردستان، «اتحادیه میهنی» و «حزب دموکرات»، ۱۶ کرسی آنان و تعداد زیادی از کرسی‌های اسلام‌گرایان را به خود اختصاص داد و موجب شگفتی ناظران مسائل اقلیم شد. با این وجود در دولت مشارکت نکرد و ترجیح داد در جایگاه اپوزیسیون بماند. رهبران جنبش تغییر در طول این مدت و همچنین در طول تبلیغات انتخابات اخیر، بارها دولت کردستان را به فساد مالی و عدم شفافیت متهم کرده و مدعی‌اند دو حزب اصلی و سنتی، قدرت سیاسی و اقتصادی را قبضه کرده و بین خود تقسیم کرده‌اند.
این جنبش نسل بعد از قیام ۱۹۹۲ را نمایندگی می‌کند و گروندگان به آن بر خلاف اخلاف خود، به جای شعارهای انقلابی و ملی‌گرایانه، به دنبال زندگی بهتر هستند. پایگاه طبقاتی حزب گوران، طبقه متوسط است. این جریان همچنین رابطه نسبتاً خوبی با جمهوری اسلامی دارد و هرچند در انتقاد و اعتراض به سیاست‌های اتحادیه میهنی شکل گرفته، اما با حزب دموکرات نیز در تقابل و تضاد شدید است. بهزاد خوشحالی در خصوص جایگاه این جریان در میان مردم اقلیم می‌گوید: «گوران به طور کلی یک جنبش فراگیر است. تمامی اقشار جامعه از همه صنوف را می‌توان در آن به روشنی شناسایی کرد. هوادار گوران بودن اکنون به عنوان یک برند باارزش، حتی به یک هنجار تبدیل شده است».
مهم‌ترین تغییر و حتی شاید بتوان گفت شوک حاصل از انتخابات اخیر، شکست انحصار دو حزب سنتی کردستان در ساختار سیاسی و حتی شاید اقتصادی قدرت است.
بهزاد خوشحالی دلایل اصلی موفقیت جنبش تغییر در این انتخابات را به این ترتیب برمی‌شمارد: نارضایتی نسبی مردم از فساد و رانت‌خواری منسوب به احزاب حاکم، بزرگ‌نمایی ناکارآمدی اتحادیه میهنی از سوی احزاب مخالف، تمایل مردم به حضور اشخاص و احزاب جدید (بسیاری از مردم می‌گویند از دیدن رهبرای تکراری خسته شده‌اند)، و همچنین برنامه‌ریزی مناسب حزب گوران برای پیروزی در انتخابات و بی‌برنامگی قابل توجه اتحادیه میهنی در تبلیغات انتخاباتی.
خوشحالی در پاسخ به این پرسش که رأی جنبش تغییر بیشتر جنبه سلبی دارد یا ایجابی، می‌گوید: «هردو. اگرچه به باور من گوران در تبلیغات انتخاباتی خود، بیش از رونمایی برنامه‌ها، بر روی نقاط ضعف احزاب حاکم تمرکز کرده بود. از طرف دیگر به باور من برنامه‌های گوران در مواردی چند بسیار بلندپروازانه و انباشته از کلی گویی‌هاست و کمتر به جزئیات پرداخته است. مطمئن هستم گوران در صورت شرکت در ائتلاف، به مشکل عدم انطباق برنامه و اجرا برخورد خواهد کرد».
در واقع مهم‌ترین تغییر و حتی شاید بتوان گفت شوک حاصل از انتخابات اخیر، شکست انحصار دو حزب سنتی کردستان در ساختار سیاسی و حتی شاید اقتصادی قدرت است.
اسلام‌گرایان
در سوی دیگر اسلام‌گرایان که در انتخابات گذشته ۱۰ کرسی را در اختیار داشتند، این بار با تبلیغاتی گسترده‌تر و وسیع‌تر وارد انتخابات شدند و در نهایت دو حزب بزرگ جریان‌های اسلام‌گرا، “اتحاد اسلامی” و “جامعه اسلامی” و همچنین حزب “جنبش اسلامی” روی هم رفته کمی بیش از ۱۶ درصد آرا را به دست آوردند که معادل ۱۶ کرسی در پارلمان آینده کردستان خواهد بود.
جریان‌های اسلام‌گرا، هرچند در تعداد کرسی‌های به دست‌آمده، افزایش اندکی داشته‌اند، اما از نظر تعداد رأی با کاهش شدید آرا مواجه شدند و رسانه‌های وابسته به این جریان‌ها، این کاهش آرا را غیرمنتظره خوانده‌اند.
پایگاه طبقاتی اتحاد اسلامی که طرفداران بیشتری دارد، طبقه متوسط و متوسط به پایین است. این جریان به حزب اعتدال و توسعه ترکیه (حزب اردوغان) نزدیک است.
جامعه اسلامی نیز در میان طبقات پایین جامعه و برخی طوایف جایگاه دارد. این حزب در واقع شاخه‌کردی اخوان‌المسلمین محسوب می‌شود.
جریان‌های اسلام‌گرا، هرچند در تعداد کرسی‌های به دست‌آمده، افزایش اندکی داشته‌اند، اما از نظر تعداد رأی با کاهش شدید آرا مواجه شدند و رسانه‌های وابسته به این جریان‌ها، این کاهش آرا را غیرمنتظره خوانده‌اند.
در شرایط فعلی، جنبش تغییر باعث به حاشیه رانده شدن اسلام‌گرایان شده است. اما به باور برخی، با توجه به مخالفت نسبی مردم با احزاب سنتی، اسلام‌گرایان خطر جدی‌ای برای آینده کردستان در سیمایی سکولار هستند.
بهزاد خوشحالی، نویسنده و روزنامه‌نگار نظر دیگری دارد: «جنس پیروی از اسلام در کردستان با کشورهای اسلامی منطقه متفاوت است. مردم بر اساس اعتقادات شخصی و نه ایدئولوژی و قالبهای رسمی دینداری می‌کنند. اسلام سیاسی به همین دلیل ساده نمی‌تواند فراگیر شود. به باور من مدل اسلامی کردستان، یک الگوی ایده‌آل می‌تواند باشد.»
دستاوردهای فراحزبی
عادل عبدالمهدی، معاون سابق رئیس‌جمهور عراق، در مقاله‌ای انتخابات اخیر را نطفه‌ی عطفی در تاریخ اقلیم و یک تجربه دموکراسی در عراق دانسته و ادعا کرده که نتایج این انتخابات توازن قوا در بغداد را تغییر خواهد داد.
نکته مهم دیگر این است که – همان‌طور که پیش از اعلام نتایج انتخابات گفته می‌شد − اقلیم کردستان عراق از دل این انتخابات به سمت کسب استقلال بیشتر از دولت مرکزی حرکت خواهد کرد.
بهزاد خوشحالی در این مورد می‌گوید: «به باور من، جامعه به طرف همگرایی بیشتر حرکت خواهد کرد. حریم فدرال کردستان در تدارک حرکت به سوی تعریف مسیری برای استقلال کردستان است و انتخابات دمکراتیک و آزاد این دوره نشان داد کردها بیش از بسیاری ملل دیگر شایسته تشکیل یک کیان مستقل و ملی هستند.»